gredniowieczne miasto oczami archeologa – ile prawdy jest
w dzisiejszym wyobraӐeniu przeszҝoҲciӓ
Anna Kubicka, aannakubicka@wp.pl Uniwersytet Ródzki
Ul. Prezydenta Gabriela Narutowicza 65, 90-131 RódĊ
Streszczenie
Niniejszy artykuÙ porusza° b¿dzie zagadnienia zwizane z tematyk ïredniowiecznego miasta. Autorka skupi si¿ na informacjach, jakich dostarczaj wykopaliska archeologiczne prowadzone na terenie Polski. GÙównym celem rozwaČaÚ b¿dzie scharakteryzowanie ogólnego wygldu miasta. Std teČ waČnym elementem prowadzonej reß eksji b¿dzie przed-stawienie jego rozplanowania oraz zabudowy. Ponadto poruszone zostan kwestie Čycia jego mieszkaÚców z uwzgl¿d-nieniem pozycji spoÙecznej, jak zajmowali.
SÙowa kluczowe: archeologia, ïredniowiecze, miasto, Čycie codzienne, ludzie
The medieval town in the eyes of an archaeologist- how much truth is in today’s imagine of the past?
Abstract
The paper treats issues related to the subject maĴ er of the medieval town. The author focuses on information provided by archeological excavations from areas in Poland. The main objective is to characterize the general appearance of the city. The crucial concept of this discussion isa presentation and layout of buildings in that center. Furthermore, the paper reviews the issues of life of the residents, including their social position.
Keywords: archaeology, Middle Ages, medieval town, everyday life, people
Problematyka miejska a archeologia
DziaÙ archeologii zajmujcy si¿ ïredniowieczem, w tym takČe archeologi ówczesnych miast, to specjalnoï° badawcza, która pojawiÙa si¿ stosunkowo niedawno. W jej pocztkach skupiano si¿ gÙównie na zagadnieniach zwizanych z wcze-snym ïredniowieczem, niemal caÙkowicie ignorujc materiaÙ póĊniejszy. Dopiero po 1945 roku w wyniku zniszczeÚ po-wojennych badacze uzyskali moČliwoï° dotarcia do historycznych centrów miejskich dotychczas niedost¿pnych. W wielu miejscach odbudowa poprzedzona byÙa pracami archeologicznymi prowadzonymi w róČnym zakresie czasowym czy te-rytorialnym. W ostatnim dwudziestoleciu archeologia miast wyksztaÙciÙa i udoskonaliÙa swój warsztat badawczy. Znacz-nie powi¿kszyÙo si¿ grono archeologów zajmujcych si¿ tym okresem, zanotowano przyrost zasobu ĊródeÙ oraz ich coraz doskonalsze opracowanie i publikowanie. Naukowcy poza tematyk pocztków osadnictwa miejskiego równie mocno interesuj si¿ rozwojem miast i ich kultury materialnej w XIII- XV wieku oraz czasach nowoČytnych1.
Czym w ogóle jednak jest miasto, nie tylko ïredniowieczne? OdpowiedĊ w zaleČnoïci od zakresu zainteresowaÚ ba-dacza, któremu postawimy to pytanie, b¿dzie nieco inna. W kaČdej z deÞ nicji zostanie poÙoČony nacisk na odmienne aspekty – architekt skupi si¿ na zabudowie, socjolog czy antropolog na czÙowieku, dla geografa waČna b¿dzie topograÞ a terenu, zaï historyk sztuki spojrzy na taki oïrodek przede wszystkim jako na dzieÙo artysty i doszukiwaÙ si¿ b¿dzie czyn-ników kompozycyjnych. Majc na uwadze powyČej wspomniane róČnice, w ogólnym rozumieniu deÞ niuje si¿, iČ miasto stanowi specyÞ czn form¿ zagospodarowania przestrzeni, która peÙni liczne oraz róČnorodne funkcje w ramach bytowa-nia ówczesnego paÚstwa i spoÙeczeÚstwa2. Wi¿kszoï° osób posiadajcych wiedz¿ ogóln, opisujc miasto ïredniowieczne,
myïli o pewnych sztandarowych cechach zewn¿trznych (najcz¿ïciej wskazywanych w literaturze przedmiotu) jak wieČe koïcioÙa i ratusza widoczne z oddali, murowana zabudowa mieszkalna wzdÙuČ wskich, zatÙoczonych uliczek, czy caÙoï° okolona murem z obronnymi basztami. JuČ dziï wiadomo jednak, Če wyobraČenie to jest nieprecyzyjne, poniewaČ do-tyczy miast póĊnolokacyjnych (i to nie wszystkich), ponadto cz¿ïciej niČ w rzeczywistoïci wyst¿puje w wyobraČeniach malarskich ujmujcych miasto jako swego rodzaju ide¿3.
1 J. Piekalski, WstĊp, [w:] C. BuĞko, J. Piekalski (red.), Wratislavia Antiqua, t. 1, Wrocáaw 1999, s. 9-10. 2 H. Samsonowicz, ĩycie miasta Ğredniowiecznego, PoznaĔ 2012, s. 5.
3 TamĪe, s. 33.
Pierwszy etap powstawania miasta – lokacja
„Lokacja” w rozumieniu XIII-wiecznym byÙa technicznym terminem kolonizacji i dotyczyÙa bdĊ aktu prawnego, na podstawie którego miaÙ funkcjonowa° oïrodek miejski (tzw. prawo niemieckie), bdĊ teČ stanowiÙa sam moment zaÙoČe-nia lub przeksztaÙcezaÙoČe-nia istniejcej osady w organizm miejski. Lokacje przestrzenne i prawne danego miasta niekiedy prze-prowadzano w tym samym czasie, mogÙy jednak stanowi° dwa oddzielne procesy. Lokowanie miast na prawie niemiec-kim spowodowaÙo pojawienie si¿ na terenie Europy grodkowowschodniej nowych kanonów rozplanowania oïrodków miejskich. DuČy nacisk kÙadziono na regularnoï° zabudowy oraz sieci droČnej. Miasta byÙy w swej konstrukcji bardzo podobne, zaï wszelkie róČnice wynikaÙy przede wszystkim z lokalnych warunków topograÞ cznych4.
Zaobserwowa° moČna dwa typy miast, których wyróČnienie oparte jest na odmiennych zjawiskach zachodzcych w historii urbanizacji. ZaÙoČenia wczesnomiejskie, które funkcjonowaÙy do przeÙomu XII i XIII w. charakteryzuj si¿ po-licentrycznoïci – zarówno struktury topograÞ cznej, jak i funkcjonalnej. Miasta ïredniowieczne o wygldzie i rozplano-waniu opartym na wykonanym wczeïniej planie znane s od XIII wieku i wiČe si¿ je z ksztaÙtowaniem si¿ organizmów komunalnych5. Prace prowadzone przez archeologów skupiaj si¿ gÙównie na zagadnieniach dotyczcych momentu
pojawienia si¿ na danym terenie siedzib miejskich oraz ustaleniu, czy oïrodek zaÙoČony zostaÙ na tzw. surowym korzeniu, czy rozwinÙ si¿ z wczeïniej istniejcego grodu lub podgrodzia6.
Od momentu rozpocz¿cia akcji lokacyjnej na terenach ziem polskich kaČde ïredniowieczne miasto stanowiÙo skompli-kowany organizm zdecydowanie wyróČniajcy si¿ na tle innych form osadniczych. PrzestrzeÚ miasta byÙa systematycznie wypeÙniana róČnorodn zabudow, poniewaČ oïrodek musiaÙ uwzgl¿dni° wiele równie waČnych funkcji.
Kolejne etapy ksztaҝtowania miasta - zabudowa
CaÙy proces tworzenia si¿ nowego oïrodka miejskiego rozpoczynano od okreïlenia jego wielkoïci i wst¿pnego roz-mierzenia, czyli od planu wykonanego na modelu. Decydujcy punkt stanowiÙo wybranie odpowiedniego miejsca do powstania miasta – niezwykle istotne byÙo samo uksztaÙtowanie terenu. Ponadto z reguÙy oïrodek lokowano w pobliČu waČniejszych szlaków komunikacyjnych, cz¿sto przy sieci wodnej. Pocztkowo wytyczano fortyÞ kacje (bramy oraz linie murów), a takČe gÙówny plac targowy – rynek. NaleČy pami¿ta°, iČ nie wszystkie miasta otaczaÙy mury, gdyČ ich budowa wizaÙa si¿ z wysokimi kosztami. Zawsze jednak wyst¿powaÙ jakikolwiek jego substytut – palisada, rów czy kopiec. Mur ma bowiem nie tylko charakter obronny, ale takČe symboliczny – oddziela od siebie dwie przestrzenie (miejsk i pozamiej-sk)7. W nast¿pnej kolejnoïci skupiano si¿ na siatce ulic, ustalajc wielkoï° bloków przeznaczonych pod zabudow¿. JuČ na
tym etapie dysponowano wiedz o umiejscowieniu obiektów powszechnego uČytkowania, takich jak koïcioÙy, klasztory, ÙaĊnie czy miejsca handlu.
Po zarysowaniu granic miasta i wytyczeniu ulic wymierzano dziaÙki/parcele przeznaczone do uČytkowania przez mieszczan. Pocztkowo skupiano si¿ na zabudowie przyrynkowej, w której zamieszkiwali najbogatsi. Rzemieïlnicy jednej specjalizacji najcz¿ïciej lokowali swe siedziby obok siebie w róČnych cz¿ïciach miasta. Pod murami zwykle znajdowaÙy si¿ otwarte dzielnice zamieszkaÙe przez ydów, a takČe budynki klasztorne. W bliskim ssiedztwie oïrodka miejskiego niekiedy wznosiÙ si¿ zamek. Wytyczano równieČ tereny leïne i rolne (lasy, pola, Ùki), z których mogli korzysta° wszyscy mieszkaÚcy8.
Miejscem, od wyznaczenia którego rozpoczynano organizacj¿ przestrzeni miejskiej, byÙ rynek. Przez umieszczenie na nim wielu obiektów istotnych dla rozwoju i egzystowania miasta peÙniÙ on róČnorodne funkcje. StanowiÙ centrum ekono-miczne oraz administracyjne, tutaj odbywaÙy si¿ zgromadzenia, sdzono winnych czy korzystano z rozmaitych rozrywek. Rynek peÙniÙ wreszcie rol¿ reprezentacyjn, manifestujc samodzielnoï° i zamoČnoï° mieszczaÚstwa – na parcelach przy-rynkowych, zamieszkaÙych przez najbogatszych, najszybciej rozwħ aÙo si¿ budownictwo murowane9.
Z kolei plac targowy byÙ miejscem wymiany detalicznej. Sprzedawano róČnorodne towary pochodzce zarówno z naj-bliČszych okolic, jak i z handlu dalekosi¿Čnego. W obr¿bie targu znajdowaÙy si¿ rozmaite urzdzenia sÙuČce handlowi.
4 G. Nawrolska, Początki Elbląga w Ğwietle Ĩródeá archeologicznych, Elbląg 2012, s. 82.
5 J. Piekalski, Centrum Ğredniowiecznego miasta jako problem badawczy archeologa, [w:] J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Wratislavia Antiqua, t. 2, Wrocáaw 2000, s. 11.
6 A. Kąsinowski, Archeologia miast a archeologia w mieĞcie (rozmowy niedokoĔczone), [w:] R. Czaja i in. (red.), Archaeologia et historia Urbana, Elbląg 2004, s. 344.
7 C. BuĞko, Rynek – centrum Ğredniowiecznego Wrocáawia, [w:] J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Wratislavia Antiqua, t. 2, Wrocáaw 2000, s. 235. 8 M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaĔstwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocáaw – Warszawa – Kraków – GdaĔsk – àódĨ 1986, s. 94. 9 A. Jelicz, ĩycie codzienne w Ğredniowiecznym Krakowie, Warszawa 1966, s. 63-64.
FunkcjonowaÙy tam sukiennice, czyli staÙe zespoÙy architektoniczne przeznaczone dla sukienników, a takČe kramy boga-tych kupców oraz budy, Ùawy i jatki, na których wykÙadali swoje towary mniej maj¿tni. W ich bezpoïrednim ssiedztwie umieszczano wag¿ miejsk z wzorami miar, na której waČono towary przed zakupem. W zajazdach, zwykle znajdujcych si¿ przy palcu targowym, spotka° moČna byÙo ludzi z najodleglejszych stron Europy, przywoČcych ze sob nie tylko przedmioty na sprzedaČ, ale teČ informacje i róČnego rodzaju nowoïci10.
Jednym z waČniejszych gmachów na planie miasta byÙ ratusz – siedziba rady, kancelaria, a takČe miejsce doniosÙych wydarzeÚ towarzyskich i uroczystoïci. MieïciÙy si¿ w nim archiwa oraz przechowywano wzorce obowizujcych miar i wag. W piwnicach ratusza znajdowaÙ si¿ skÙad towarów (zwykle piwa), jak równieČ izba tortur i miejsce odosobnienia dla skazaÚców11.
Jednoczeïnie wraz z ksztaÙtujcym si¿ systemem sdownictwa w przestrzeni miejskiej pojawiaÙy si¿ place do spra-wowania sdów oraz miejsca publicznego wykonywania kar. Charakterystycznym elementem kaČdego miasta byÙy szubienice i pr¿gierze – jedyne stacjonarne urzdzenia do wymierzania sprawiedliwoïci. W zaleČnoïci od zamoČnoïci miasta urzdzenia te byÙy drewniane bdĊ kamienne. Oprócz nich jednak ïredniowieczne spoÙeczeÚstwo znaÙo wiele wyraÞ nowanych narz¿dzi penitencjarnych, a zadawanie bólu niejednokrotnie stanowiÙo rozrywk¿ dla tÙumów. Szubie-nice budowano zwykle tuČ za murami miasta, na niewielkich wzniesieniach, najcz¿ïciej przy ruchliwych goïciÚcach. Taka lokalizacja wymuszona byÙa gÙównie wzgl¿dami sanitarnymi, poniewaČ na szubienicach wykonywano kary ïmierci, a rozkÙadajce si¿ ciaÙa w centrum miasta groziÙy wybuchem epidemii. Pr¿gierze natomiast przewaČnie znajdowaÙy si¿ na rynku miejskim. WizaÙo si¿ to z odmiennym rodzajem kar, sÙuČcych gÙównie oïmieszeniu i napi¿tnowaniu winne-go. Najpowszechniej skazywano na chÙost¿, rzadziej obcinano czÙonki lub przykuwano delikwenta do pr¿gierza wraz z tablic informujc o rodzaju przewinienia. Relikty takich urzdzeÚ stosunkowo rzadko s dostepne w materiale ar-cheologicznym12.
Drugi waČny plac w mieïcie, niekiedy przylegajcy do jednego z naroČników rynku, zajmowaÙ koïcióÙ paraÞ alny wraz z otaczajcym go cmentarzem. Budynek ïwityni to miejsce wyjtkowo waČne dla mieszkaÚców miasta, starano si¿, by byÙ jak najokazalszy. Zwykle stanowiÙa ona pierwsz budowl¿ przeznaczon do uČytecznoïci publicznej wznoszon w nowym oïrodku13. Cmentarze natomiast nie sÙuČyÙy wyÙcznie jako miejsce pochówku zmarÙych. OdbywaÙy si¿ tam
wiece polityczne, zebrania spoÙeczne, a nawet przeprowadzano transakcje handlowe.
Silnie zwizane z religħ noïci mieszkaÚców ïredniowiecznych miast byÙy szpitale z kaplicami Ducha gwi¿tego, zwy-kle usytuowane na uboczu, pod murami miejskimi lub poza ich obr¿bem. ByÙy to przytuÙki przeznaczone gÙównie dla lu-dzi ubogich, uÙomnych, chorych, bezdomnych. Do zadaÚ takich placówek naleČaÙo zapewnienie schronienia, poČywienia oraz moČliwoïci udziaÙu w liturgii i godnego pogrzebu14.
Istotny element miast stanowiÙy takČe ÙaĊnie – instytucje niezb¿dne dla utrzymania wÙaïciwego poziomu higieny. Korzystali z nich niemal wszyscy mieszkaÚcy ïredniowiecznego miasta. Niejednokrotnie wÙadze miejskiefundowaÙy pewnym grupom spoÙecznym, zwykle tym najbiedniejszym, kpiele w ÙaĊniach. Poza przygotowywaniem kpieli Ùazieb-nicy (osoby zatrudnione do pracy w ÙaĊniach), zazwyczaj golili, strzygli, a nawet przeprowadzali powaČniejsze zabiegi kosmetyczne lub lekarskie, takie jak puszczanie krwi, usuwanie z¿bów czy stawianie baniek. Ponadto wÙaïciwie urzdzo-na ÙaĊnia stanowiÙa miejsce spotkaÚ towarzyskich – moČurzdzo-na byÙo si¿ posili°, podyskutowa°, pogra° w rozmaite gry bdĊ posÙucha° muzyki. Funkcjonowanie takich miejsc ustawaÙo wyÙcznie w okresach zarazy15.
gredniowieczne miasto wymagaÙo duČych iloïci wody – zarówno na potrzeby gospodarstwa domowego, jak i róČno-rodnych rzemiosÙ i produkcji. Std teČ tuČ po budowie domów mieszkalnych pojawiaÙy si¿ niezb¿dne do bytowania stud-nie. Poza licznymi prywatnymi studniami wyst¿powaÙy równieČ te publiczne lokowane przy ulicach i gÙównych placach. Wygld studni oraz surowiec uČyty do jej budowy zaleČaÙ gÙównie od ïrodków, jakimi dysponowaÙ inwestor. Po pewnym czasie wi¿kszoï° tego typu budowli ulegaÙa zanieczyszczeniu. Wtedy to wykorzystywano je jako kloaki i ïmietniki16.
10 H. Samsonowicz, ĩycie miasta…, dz. cyt., s. 39. 11 G. Nawrolska, Początki Elbląga…, dz. cyt., s. 131.
12 M. TrzciĔski, Urządzenia penitencjarne w krajobrazie Ğredniowiecznych i nowoĪytnych miast Dolnego ĝląska, [w:] J. Piekalski, K. Wachowski (red.),
Wratislavia Aniqua, t. 2, Wrocáaw 2000, s. 149-150.
13 H. Samsonowicz, ĩycie miasta…, dz. cyt., s. 114.
14 M. RĊbkowski, Domussancti Spiritus. Szpital Ğredniowiecznego Koáobrzegu w Ğwietle archeologii, [w:] TenĪe (red.), Archeologia Ğredniowiecznego
Koáobrzegu, t. 5, Szczecin 2010, s. 152.
15 J. Topolski, Dzieje Poznania, t. 1, Warszawa – PoznaĔ 1988, s. 307.
Wraz z rozwojem miasta i jego infrastruktury stale rósÙ popyt na wod¿. W rezultacie brakowaÙo zdatnych do wyko-rzystania wód. Sytuacja ta powodowaÙa tworzenie sieci urzdzeÚ doprowadzajcych wod¿ rurami drewnianymi lub cera-micznymi do prywatnych dziaÙek oraz publicznych rzpiów (studni wodocigowych, czyli beczek wkopanych w ziemi¿). Te ostatnie nie tylko dostarczaÙy wod¿, ale takČe gwarantowaÙy moČliwoï° kontrolowania przepÙywu cieczy w magistrali. Na terenach pÙaskich, gdzie niemoČliwe byÙo wykorzystanie wodocigów grawitacyjnych, powstawaÙy rurmusy, czyli kunszty wodne. Dzi¿ki koÙom wodnym unosiÙy one wod¿ na odpowiedni wysokoï° i umoČliwiaÙy rozprowadzenie jej po caÙym mieïcie. Osoby budujce takie urzdzenia musiaÙy posiada° znaczn wiedz¿ i by° wykwaliÞ kowane, szybko wi¿c wyksztaÙciÙ si¿ zawód rurmistrza17.
Wytyczenie bloków i dziaÙek wizaÙo si¿ z powstaniem sieci ulicznej, która w ïredniowiecznym mieïcie zwykle przyjmowaÙa ukÙad szachownicy. Ulica mogÙa mie° róČn konstrukcj¿ – od fragmentów drewna i gaÙ¿zi kÙadzionych bezpoïrednio na ziemi po te skÙadajce si¿ z podkÙadu i brukowanej nawierzchni18. Dopóki rada miejska nie stwarzaÙa
odpowiednich przepisów regulujcych korzystanie z tej przestrzeni publicznej, ulice ulegaÙy szybkiemu niszczeniu19.
ZalegaÙy na nich róČnego rodzaju ïmieci, a sam stan dróg byÙ fatalny20.
Bloki zabudowy, wyznaczone sieci ulic, dzielono na mniejsze moduÙy – dziaÙki, zwane równieČ parcel. StanowiÙy one wÙasnoï° prywatn podlegajc dziedziczeniu, z czym wizaÙa si¿ koniecznoï° opÙacania staÙego czynszu. Problema-tyka dziaÙki miejskiej jest cz¿sto podejmowana podczas badaÚ archeologicznych. Wyjtkowo waČne wydaje si¿ zrekon-struowanie rozmiarów i ukÙadu pierwotnych parcel oraz zmian, jakie zachodziÙy w ich obr¿bie. Parcele rozplanowane byÙy podobnie. Posesje dzielono najcz¿ïciej na trzy strefy o odmiennych funkcjach – mieszkaln, gospodarcz z wszel-kiego rodzaju warsztatami i magazynami oraz sanitarn, w której znajdowaÙy si¿ kloaki i urzdzenia sÙuČce do zaopa-trywania w wod¿21. DominowaÙo budownictwo drewniane, siedziby murowane pojawiaÙy si¿ gÙównie w pobliČu rynku.
Domy byÙy zwykle jedno- bdĊ dwupi¿trowe. Niezb¿dnym elementem konstrukcji budynku mieszkalnego byÙy piwnice sÙuČce jako magazyny róČnorakich towarów. Na parterze znajdowaÙa si¿ zazwyczaj pracownia rzemieïlnika lub kantor kupca. Schody prowadziÙy na wyČsze pi¿tra, przeznaczone do uČytku prywatnego jak sieÚ, kuchnia z piecem (b¿dcym jednoczeïnie ĊródÙem ciepÙa) oraz pokoiki sypialne.
Nie ma wystarczajcych danych ĊródÙowych, które umoČliwiÙyby peÙn rekonstrukcj¿ wyposaČenia wn¿trz miesz-kalnych. Wiadomo jednak, iČ róČniÙy si¿ one w zaleČnoïci od maj¿tnoïci i zawodu ich mieszkaÚców. Analizujc jednak ikonograÞ ¿, przyj° naleČy, Če nawet u bogatych mieszczan sprz¿ty i przedmioty znajdujce si¿ w domach byÙy stosun-kowo skromne – skÙadaÙ si¿ na nie przede wszystkim stóÙ, zydle, róČnego rozmiaru skrzynie, a sypiano najcz¿ïciej na drewnianych ÙoČach22.
Rozwħ ajce si¿ miasto potrzebowaÙo coraz wi¿cej terenów, których powoli brakowaÙo w ciasnym obr¿bie murów. Przedmieïcia wyst¿powaÙy wi¿c nie tylko w najwi¿kszych oïrodkach miejskich, ale równieČ tych mniejszych. ByÙy znacznie bardziej otwarte oraz nie podlegaÙy tak ïcisÙemu rozplanowaniu przestrzennemu. Nie stanowiÙy tworu samo-dzielnego gospodarczo lub prawnie, ich istnienie byÙo ïciïle zwizane z funkcjonujcym miastem. Na ich terenie mogÙy zamieszkiwa° rzesze ludzi, których nie byÙo sta° na drogie mieszkania w obr¿bach murów lub po prostu brakowaÙo tam dla nich miejsca. Dodatkowo przedmieïcia gromadziÙy rozmaite i bardzo waČne urzdzenia gospodarcze, które z róČnych przyczyn nie mogÙy by° zlokalizowane na terenie miasta – m.in. mÙyny, browary, folusze, wszelkie spichrze, skÙady czy stodoÙy. Wykorzystywano je równieČ dla celów rolniczych, zakÙadajc tam ogrody bdĊ maÙe pola upraw-ne23.
Prowadzc badania wykopaliskowe na terenie miasta ïredniowiecznego, naleČy mie° na uwadze moČliwoïci i liczne ograniczenia archeologii. Wieloaspektowoï° takich prac wr¿cz wymusza interdyscyplinarn wspóÙprac¿ juČ od etapu przygotowawczego zarówno z historykami, antropologami kultury, etnologami, historykami sztuki i architektury,
geo-17 TamĪe, s. 58.
18 Odnajdywane podczas prac wykopaliskowych drewniane relikty nawierzchni ulic pozwalają wnioskowaü na temat przebiegu sieci ulicznej, a takĪe rodzaju konstrukcji ciągów komunikacyjnych.
19 PowaĪnym problemem Ğredniowiecznego miasta byáo skáadowanie i utylizowanie rozmaitych nieczystoĞci (bytowych i produkcyjnych). Aby uniknąü zarazy, jaką mogáyby wywoáaü zalegające odpady, specjalne sáuĪby miejskie – zwykle kat i jego pomocnicy – wywoziáy je poza mury miejskie, przewaĪnie wrzu-cając do rzek páynących nieopodal lub umacniając nimi waáy. NieczystoĞci páynne odprowadzano z dziaáek do rynsztoków, dziĊki czemu transportowano je poza obrĊb miasta i unikano zalewania ulic. (P. CembrzyĔski, NieczystoĞci, [w:] TenĪe, Wratislavia Antiqua, t. 14, Wrocáaw 2011, s. 61).
20 G. Nawrolska, Początki Elbląga…, dz. cyt., s. 91. 21 TamĪe, s. 96.
22 H. Samsonowicz, ĩycie miasta…, dz. cyt., s. 105.
grafami, j¿zykoznawcami, socjologami czy teČ badaczami prawa. Prowadzenie samodzielnych badaÚ moČe zakoÚczy° si¿ niepeÙnymi lub przypadkowymi obserwacjami, które wpÙyn na wartoï° wysnuwanych wniosków i opinii.
NaleČy pami¿ta°, iČ prace wykopaliskowe zwykle s przypadkowe i poprzedzaj tylko kolejne inwestycje miejskie, a coraz cz¿ïciej s wyÙcznie dziaÙaniami ratowniczymi lub nadzorami. W takich sytuacjach badacz ma niewiele czasu i moČliwoïci na przeprowadzenie odpowiednich i koniecznych prac24. JednakČe ĊródÙa archeologiczne, skorelowane
z ustaleniami innych, wspominanych juČ wyČej specjalistów, jak równieČ z przekazami pisanymi, ikonograÞ cznymi oraz kartograÞ cznymi pozwalaj na rozpoznanie szeregu zagadnieÚ zwizanych z oïrodkami miejskimi i ich funkcjonowa-niem.
Przede wszystkim badacze skupiaj si¿ nad naturalnymi warunkami uksztaÙtowania terenu, hydrograÞ i topogra-Þ miast, poniewaČ cechy te cz¿stokro° determinowaÙy decyzj¿ o miejscu budowy danego centrum. WpÙywaÙy one na rozplanowanie stref zasiedlenia i struktury urbanistycznej. Korzystajc z metody stratygraÞ cznej (obserwacja kolejnoïci uÙoČenia poszczególnych warstw kulturowych), moČna rekonstruowa° kolejne etapy rozwoju oïrodka miejskiego, jak równieČ pozyska° informacje dotyczce konstrukcji i rozplanowania ulic oraz placów wraz z ich warstwami uČytkowy-mi. Zainteresowania archeologów skupiaj si¿ takČe na fortyÞ kacjach oraz rozmaitej zabudowie miejskiej – zarówno tej mieszkalnej, jak i uČytecznoïci publicznej.
WaČny rozdziaÙ badaÚ archeologicznych stanowi zagadnienia dotyczce gospodarczego aspektu Čycia miasta. Poznawane s miejsca wytwórczoïci, pozostaÙoïci urzdzeÚ produkcyjnych i handlowych, a takČe odpady zwizane z dziaÙalnoïci rzemieïlnicz póÙwytwory oraz gotowe wyroby. Na podstawie koïci zwierz¿cych moČna rekonstruowa° struktur¿ hodowli i spoČycia mi¿sa. WaČne ĊródÙo informacji stanowi równieČ badania obiektów sakralnych. Archeolog jednakČe moČe tylko w pewnym stopniu opisa° obrzdek pogrzebowy wraz z caÙ sfer sacrum, ograniczajc si¿ do odtworzenia ukÙadu zwÙok, konstrukcji i niekiedy wyposaČenia pochówku oraz sposobu organizacji i umiejscowienia cmentarza. Niektóre z kategorii odkrywanych ĊródeÙ ruchomych stanowi ïwiadectwa kultu bdĊ rozrywki – gier i za-baw, jakie towarzyszyÙy ïredniowiecznym mieszkaÚcom miast25.
Czҝowiek w Ҳredniowiecznym mieҲcie
Nie naleČy zapomina°, iČ miasta nie stanowi wyÙcznie zabudowa, ale przede wszystkim Čyjcy w nim ludzie wraz z ich dziaÙalnoïci zawodow, Čyciem rodzinnym czy sposobem sp¿dzania wolnego czasu.
W ïredniowiecznych miastach ludnoï° miejska byÙa bardzo zróČnicowana spoÙecznie i ekonomicznie. Samo miasto stwarzaÙo moČliwoï° zaistnienia stanów i grup zawodowych nieobecnych w innego rodzaju oïrodkach ludzkich. W kaČ-dym mieïcie znajdowaÙa si¿ biedota – chorzy i kalecy, Čebracy, prostytutki, zÙodzieje oraz inni ludzie z tzw. marginesu spoÙecznego. Nie wszyscy posiadali peÙni¿ praw i swobód miejskich, a wyÙcznie nieliczni mogli sprawowa° wÙadz¿. Podstawowym, doï° powszechnym, byÙ podziaÙ mieszczan na patrycjat, pospólstwo i plebs (róČnice pomi¿dzy tymi gru-pami wynikaÙy przede wszystkim z ich sytuacji prawnej, jak równieČ – co z tym zwizane – ekonomicznej i spoÙecznej). Miasto (a wi¿c jego mieszkaÚcy) ČyÙo wÙasnym rytmem, determinowanym przede wszystkim przez naturalny cykl przy-rody – budzono si¿ wraz ze wschodem sÙoÚca, zaï Čycie miejskie zamieraÙo po zmierzchu. KaČdy z mieszkaÚców miaÙ swoje zadania i miejsce w tak uhierarchizowanej spoÙecznoïci. Zmiana pozycji spoÙecznej bdĊ teČ zawodu byÙa niemalČe niemoČliwa i zwykle dziaÙania takie napotykaÙy na sprzeciw innych. Badanie problematyki zwizanej ze spoÙecznoïciami miejskimi nie jest jednak Ùatwe, poniewaČ nawet przy nieustannym przyroïcie wszelkiego rodzaju ĊródeÙ nadal s one niewystarczajce, zaï ocena tych zagadnieÚ wzbudza cz¿stokro° wiele dyskusji26.
Podsumowanie
Poruszajc zagadnienia zwizane ze ïredniowiecznym miastem, naleČy pami¿ta°, Če nawet oïrodki najmniejsze (pod wzgl¿dem terytorialnym) stanowiÙy skomplikowany organizm, skonstruowany w taki sposób, by jak najdoskonalej speÙniaÙ wiele waČnych funkcji. Wszystkie budynki i urzdzenia znajdujce si¿ w jego obr¿bie umiejscowione byÙy we-dÙug dokÙadnych planów i zaÙoČeÚ. Miasto bowiem zawsze tworzone byÙo dla konkretnych mieszkaÚców. MusiaÙo ono speÙnia° potrzeby Čyjcych w nim ludzi. Na ograniczonej przestrzeni nie byÙo miejsca dla nieprzemyïlanej bdĊ zb¿dnej
24 A. Goáembnik, Archeologia miast – teoria i praktyka (na gruncie krajowym), [w:] J. Kaczmarek, H. Kaczmarek (red.), Archeologia o przeszáoĞci
Poznania i jego zaplecza. Stan i potrzeby badaĔ, PoznaĔ 2013, s. 28.
25 A. Kąsinowski, Archeologia miast…, dz. cyt., s. 345. 26 H. Samsonowicz, ĩycie miasta…, dz. cyt., s. 25.
zabudowy. Naukowcy zajmujcy si¿ badaniem ïredniowiecznych oïrodków miejskich obserwowa° mog, jakie zmia-ny i udoskonalenia wprowadzali mieszkaÚcy na przestrzeni wieków, dzi¿ki czemu moČliwe jest przeïledzenie rozwoju technologicznego wszelkich zagadnieÚ Ùczonych z kultur materialn. Do obecnych czasów udaÙo si¿ ustali° i opraco-wa° wiele aspektów zwizanych ze ïredniowiecznym oïrodkiem miejskim. NaleČy mie° jednak na uwadze, iČ caÙy czas pozostaj obszary, które wymagaj wnikliwej analizy i interpretacji. Miasto doby ïredniowiecza wciČ pozostaje (i jeszcze dÙugo b¿dzie pozostawa°) pasjonujcym, bo nie do koÚca poznanym polem badawczym dla archeologów.
Bibliografia:
[1] Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaÚstwa w Polsce przedrozbiorowej, WrocÙaw – Warszawa – Kraków – GdaÚsk – RódĊ 1986 [2] Buïko C., Rynek – centrum ïredniowiecznego WrocÙawia, [w:] Piekalski J., Wachowski K. (red.), Wratislavia Antiqua, t. 2, WrocÙaw 2000 [3] CembrzyÚski P., Nieczystoïci, [w:] CembrzyÚski P., Wratislavia Antiqua, t. 14, WrocÙaw 2011
[4] CembrzyÚski P., Woda, [w:] CembrzyÚski P., Wratislavia Antiqua, t. 14, WrocÙaw 2011
[5] GoÙembnik A., Archeologia miast – teoria i praktyka (na gruncie krajowym), [w:] Kaczmarek J., Kaczmarek H. (red.), Archeologia o przeszÙoïci
Pozna-nia i jego zaplecza. Stan i potrzeby badaÚ, PoznaÚ 2013
[6] Jelicz A., ycie codzienne w ïredniowiecznym Krakowie, Warszawa 1966
[7] Ksinowski A., Archeologia miast a archeologia w mieïcie (rozmowy niedokoÚczone), [w:] Czaja R. i in. (red.), Archaeologia et historia Urbana, Elblg 2004
[8] Nawrolska G., Pocztki Elblga w ïwietle ĊródeÙ archeologicznych, Elblg 2012
[9] Piekalski J., Centrum ïredniowiecznego miasta jako problem badawczy archeologa, [w:] Piekalski J., Wachowski K. (red.), Wratislavia Antiqua, t. 2, WrocÙaw 2000
[10] Piekalski J., Wst¿p, [w:] Buïka C, Piekalski J. (red.), Wratislavia Antiqua, t. 1, WrocÙaw 1999
[11] R¿bkowski M., Domussancti Spiritus. Szpital ïredniowiecznego KoÙobrzegu w ïwietle archeologii, [w:] R¿bkowski M. (red.), Archeologia
ïredniowiecz-nego KoÙobrzegu, t. 5, Szczecin 2010
[12] Samsonowicz H., ycie miasta ïredniowiecznego, PoznaÚ 2012 [13] Topolski J., Dzieje Poznania, t. 1, Warszawa – PoznaÚ 1988
[14] TrzciÚski M., Urzdzenia penitencjarne w krajobrazie ïredniowiecznych i nowoČytnych miast Dolnego glska, [w:] Piekalski J., Wachowski K. (red.),
