ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
ANNA BRYTEK-MATERA9 EDYTA CHARZYSKA
ZWI ZEK POMI!DZY NIEZADOWOLENIEM Z CIAŁA
I ZMIENNYMI PSYCHOSPOŁECZNYMI
WSPÓŁWYST!PUJ CYMI Z ZABURZENIAMI OD"YWIANIA
Celem badania była ocena zwi#zków mi$dzy niezadowoleniem z własnego ciała a wybranymi zmiennymi osobowo%ciowymi u osób z zaburzeniami od&ywiania. Metoda: Przebadano 109 pacjen-tek spełniaj#cych kryteria jadłowstr$tu psychicznego (n = 65) oraz &arłoczno%ci psychicznej (n = 44) według DSM-IV. Grup$ kontroln# stanowiło 65 zdrowych kobiet. W badaniach posłu&ono si$ Skal# Niezadowolenia z Własnego Ciała Kwestionariusza Zaburze' Od&ywiania, Kwestionariuszem Po-czucia Własnej Warto%ci, Skal# Samowyra&ania i Kontroli, Szpitaln# Skal# L$ku i Depresji oraz Skal# Poczucia Umiejscowienia Kontroli. Wyniki: W badanej grupie pacjentek z anoreksj# odnoto-wano znacz#co ni&szy poziom niezadowolenia z własnego ciała, eksterioryzacji zło%ci, zewn$trzne-go poczucia umiejscowienia kontroli oraz wiary w szcz$%cie /przypadek w porównaniu z grup# pa-cjentek chorych na bulimi$. Kobiety z jadłowstr$tem psychicznym miały dodatkowo istotnie wy&-szy poziom rodzinnego poczucia własnej warto%ci oraz wewn$trznego poczucia umiejscowienia kontroli. U osób z anoreksj# stwierdzono zwi#zki mi$dzy niezadowoleniem z własnego ciała a: wie-kiem (r = 0,440; p<0,01), rodzinnym poczuciem własnej warto%ci (r = -0,433; p<0,01) oraz zawodo-wym poczuciem własnej warto%ci (r = -0,412; p<0,01). W grupie kobiet z &arłoczno%ci# psychiczn# niezadowolenie z własnego ciała pozostało zale&ne od eksterioryzacji zło%ci (r = 0,434; p<0,01), kontroli w uzewn$trznianiu zło%ci (r = 0,350; p<0,01), ogólnego poczucia własnej warto%ci (r = -0,438; p<0,01) oraz rodzinnego poczucia własnej warto%ci (r = -0,364; p<0,05). Wnioski: W przypadku osób z jadłowstr$tem i bulimi# psychiczn# szczupła sylwetka wpływa na obraz siebie. Niezado-wolenie z wizerunku własnego ciała nale&y traktowa( jako jeden z czynników wpływaj#cych na rozwój psychopatologii zaburze' od&ywiania.
Słowa kluczowe: niezadowolenie z ciała, samoocena, ekspresja zło%ci, lokalizacja kontroli,
depresja, l$k, zaburzenia od&ywiania.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
DR ANNA BRYTEK-MATERA, Zakład Psychologii Ogólnej Uniwersytetu )l#skiego, ul.
Gra&y'-skiego 53, 40-126 Katowice; e-mail: anna.brytek@us.edu.pl
EDYTA CHARZYSKA, studentka V roku psychologii na Uniwersytecie )l#skim, ul. Gra&y'skie-go 53, 40-126 Katowice.
Autorem poj cia body image jest Paul Schilder (1950). Wizerunek ciała ro-zumiał on jako obraz własnego ciała, który tworzymy w naszych umysłach, spo-sób, w jaki nasze ciało wygl!da dla nas samych. Zdaniem autora trójwymiarowy obraz b!d" te# schemat ciała (body schema) to rozwijaj!ca si autopercepcja. Na jej kształtowanie wpływ maj! czynniki interpersonalne, $rodowiskowe i czasowe. Wizerunek ciała we współczesnym rozumieniu jest zjawiskiem wieloaspek-towym, na które składa si : (a) komponent percepcyjny – zwi!zany z mo#liwo$-ci! (odpowiadaj!cej stanowi rzeczywistemu) oceny rozmiarów i kształtu własne-go ciała (subiektywne oszacowanie rozmiarów ciała); (b) komponent poznawczy – sposób, w jaki człowiek my$li o swoim ciele; (c) komponent emocjonalny – składaj!cy si na uczucia dotycz!ce własnego ciała; (d) komponent behawioralny – postawy wzgl dem ciała jako cało$ci i poszczególnych jego cz $ci; (e) interpre-tacja wewn trznych bod"ców (płyn!cych z ciała); (f) indywidualna interpreinterpre-tacja bod"ców zewn trznych (głównie wizualnych i dotykowych) oraz (g) opinie i oce-ny otoczenia oraz własne (Rucker, Cash, 1992; Rabe-Jabło%ska, Dunajska, 1997 – za: Brytek-Matera, 2008a).
Integralnym składnikiem osobowo$ci człowieka jest obraz siebie (self-image) – decyduje o samopoczuciu, stosunku do otaczaj!cego $wiata, jako$ci kontaktów interpersonalnych oraz o efektywno$ci działania i wykorzystywania własnych mo#liwo$ci (Malinowska, 2007). Obraz własnej osoby to znajomo$& siebie – sa-mowiedza1 (aspekt poznawczy), znajomo$& własnych uczu&, emocji, jak i równie# ocena swoich cech, mo#liwo$ci i umiej tno$ci (aspekt emocjonalny).10
Znaczenie zaburzonych wyobra#e% o sobie odgrywa istotn! rol w etiologii jadłowstr tu i #arłoczno$ci psychicznej. Zdaniem Bruch (1962) zjawisko niewła-$ciwej oceny ciała (wyolbrzymianie jego rozmiarów) spowodowane jest niepra-widłow! percepcj! jego rozmiarów i kształtów. Według autorki osoby z zaburze-niami od#ywiania maj! nierealistyczny obraz swojego ciała, nie s! w stanie od-powiednio rozpozna& dozna% fizycznych (szczególnie zwi!zanych z uczuciem głodu i syto$ci), jak i równie# do$wiadczaj! poczucia nieefektywno$ci własnych działa%. Garner i współautorzy (1983) uwa#aj! natomiast, i# przyczyn zaburzo-nej oceny wizerunku ciała stanowi! jedynie zaburzenia poznawcze i /lub emocjo-!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
1
Według Kozieleckiego (1986 – za: Malinowska, 2007) składnikami samowiedzy s!: samoopis (s!dy opisowe), samoocena (s!dy warto$ciuj!ce), po#!dana wizja siebie (s!dy o standardach osobistych), "ródła samowiedzy (s!dy o regułach generowania wiedzy o sobie) oraz s!dy dotycz!ce reguł komunikowania wiedzy o sobie. Natomiast Niebrzydowski (1976 – za: Malinowska, 2007) uwa#a, #e – poza samowiedz! – na obraz siebie składaj! si : samoakceptacja, poczucie własnej warto$ci, samoocena i samo$wiadomo$&.
nalne. Rozbie no!" pomi#dzy obrazem idealnym a obrazem aktualnym/ realnym ciała stanowi czynnik wyzwalaj$cy i podtrzymuj$cy zarazem wyst#powanie ja-dłowstr#tu i bulimii psychicznej. Zaburzony obraz ciała (rozbie no!" pomi#dzy ocen$ rozmiarów i kształtów ciała a stanem faktycznym) wpływa na brak satys-fakcji z własnego wygl$du, pejoratywny stosunek do własnej cielesno!ci, nega-tywne my!li, oceny, uczucia i postawy zwi$zane z własnym wygl$dem (Rosen i in., 1998; Levine, Piran, 2004). Pragnieniu bycia szczupł$ towarzyszy stale utrzymuj$cy si# l#k przed przybraniem na wadze oraz rozwijaj$ce si# silne su-biektywne wra enie zniekształconego obrazu swojego ciała, a tym samym włas-nego „ja”.
Cel badaĔ
Celem badania była ocena:
(a) niezadowolenia z własnego ciała, poczucia własnej warto!ci, ekspresji zło!ci, l#ku, depresji oraz lokalizacji kontroli u pacjentek z anoreksj$ i bulimi$, a tak e u kobiet bez zdiagnozowanych zaburze% od ywiania (model porównaw-czy);
(b) zwi$zków pomi#dzy niezadowoleniem z własnego ciała a wybranymi zmiennymi psychospołecznymi u osób z zaburzeniami od ywiania (model kore-lacyjny).
Grupa badana
Przebadano 65 pacjentek z jadłowstr#tem psychicznym oraz 44 pacjentki z bulimi$ psychiczn$. Kryteria diagnostyczne były zgodne z klasyfikacj$ Amery-ka%skiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-IV (APA, 1994). Grup# kontrol-n$ stanowiło 65 zdrowych kobiet. Badania przeprowadzono w Polsce (region &l$ska) i we Francji (region Lotaryngii). Na &l$sku miały one miejsce w Instytu-cie Ericksonowskim w Katowicach, w O!rodku Leczenia Zaburze% Od ywiania w Gliwicach oraz w!ród byłych pacjentek Oddziału Psychiatrii Wieku Rozwojo-wego w Sosnowcu. We Francji natomiast badania odbyły si# w Centre d’Accueil pour la Santé des Adolescents de Metz, Hôpital Sainte-Croix de Metz, Hôpital d’Enfants de Nancy-Brabois oraz Association des Outremangeurs Anonymes de Metz.
&rednia wieku badanych dziewcz$t z jadłowstr#tem psychicznym wyniosła 18,85 roku (SD ± 1,85), u dziewcz$t z bulimi$ za! 21,77 roku (SD ± 5,16).
&red-nia wska nika wagowo-wzrostowego (BMI) u pacjentek z anoreksj! osi!gn"ła warto#$ 16,54 kg/ m² (SD ± 1,77), natomiast u pacjentek z bulimi! 22,26 kg/ m² (SD ± 3,10). Czas trwania choroby u badanych pacjentek równy był 29,05 miesi!-com (SD ± 16,65) dla grupy z jadłowstr"tem oraz 37,95 miesi!miesi!-com (SD ± 33,21) dla grupy z %arłoczno#ci! psychiczn!. Grup" kontroln! stanowiły losowo wybra-ne studentki Uniwersytetu &l!skiego w Katowicach oraz Uniwersytetu Paula Ver- laine’a w Metz, które wyraziły zgod" na udział w badaniu. Poddane one zostały takiej samej procedurze badawczej jak osoby z grupy klinicznej. W grupie kon-trolnej #rednia wieku równa była 19,95 roku (SD ± 0,94), za# warto#$ BMI osi!g-n"ła 21,09 kg/ m² (SD ± 2,75).
Za pomoc! analizy wariancji ANOVA wykazano ró%nice istotne statystycznie ze wzgl"du na wiek (F = 13,50; p<0,001) oraz wska nik wagowo-wzrostowy (F = 82,20; p<0,001) badanych grup. Dziewcz"ta z anoreksj! psychiczn! miały znamiennie ni%sz! warto#$ wska nika BMI w stosunku do chorych na bulimi" i grupy kontrolnej. Były równie% istotnie młodsze w stosunku do obydwu grup.
Zastosowane metody
W badaniach posłu%ono si" Skal! Niezadowolenia z Własnego Ciała Kwe-stionariusza Zaburze' Od%ywiania (Body Dissatisfaction Subscale of the Eating Disorders Inventory) D. M. Garnera i współautorów (1983), Kwestionariuszem Poczucia Własnej Warto#ci (Self-Esteem Inventory) S. Coopersmitha (1984), Skal! Samowyra%ania i Kontroli (Self-Expression and Control Scale) T. van Elde-ren i współautorów (1997), Szpitaln! Skal! L"ku i Depresji (Hospital Anxiety and Depression Scale) A. Zigmonda i R. P. Snaitha (1983) oraz Skal! Poczucia Umiejscowienia Kontroli (Internal Powerful Others and Chance Scale) H. Leven-son (we francuskiej adaptacji G. Loasa i współautorów, 1994).
Inwentarz Zaburze' Od%ywiania si" odnosi si" do postaw i zachowa' zwi!-zanych z jedzeniem i pozwala na charakterystyk" poznawczo-behawioralnych aspektów zaburze' od%ywiania. Skala Niezadowolenia z Własnego Ciała jest jedn! z o#miu podskal tego narz"dzia.
Kwestionariusz Poczucia Własnej Warto#ci dotyczy ewaluacyjnych postaw i zachowa' zwi!zanych z ocen! poczucia własnej warto#ci w czterech sferach funkcjonowania człowieka: (1) ogólnej: aspekt samooceny, który odnosi si" do ogólnego poczucia własnej warto#ci, (2) społecznej: aspekt samooceny zwi!zany z funkcjonowaniem jednostki w#ród ludzi, (3) rodzinnej: aspekt samooceny, który dotyczy funkcjonowania i wzajemnych relacji w rodzinie, oraz (4) szkolnej /
wodowej: aspekt samooceny, który odnosi si do osi!gni ", ambicji i działa# za-wodowych/ szkolnych. Dodatkowo autor utworzył podskal kłamstwa, któr! na-le$y traktowa" jako wska%nik postaw obronnych osoby badanej w odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu.
Szpitalna Skala L ku i Depresji Zigmonda i Snaitha stanowi narz dzie po-miaru symptomów zaburze# emocjonalnych (przy wyeliminowaniu objawów somatycznych). Wyniki uzyskane w HADS pozwalaj! okre&li" nasilenie objawów l ku (HADS-A) oraz objawów depresji (HADS-D).
Do sprawdzenia rzetelno&" Skali Samowyra$ania i Kontroli (SECS) oraz Skali Poczucia Umiejscowienia Kontroli (IPC) na polskiej populacji zastosowano analiz czynnikow!, w wyniku której w pierwszej skali (SECS) wyodr bniono cztery podskale: (1) eksterioryzacja zło&ci (' = 0,81), (2) interioryzacja zło&ci (' = 0,65), (3) kontrola w uzewn trznianiu zło&ci (' = 0,75) oraz (4) kontrola w uwewn trznieniu zło&ci (' = 0,73), w drugiej (IPC) natomiast trzy: (1) wiara w wewn trzne poczucie umiejscowienia kontroli (' = 0,58); (2) wiara w zewn trz-ne poczucie umiejscowienia kontroli (wiara w sprawowanie kontroli osób znacz!-cych; ' = 0,69) oraz (3) wiara oparta na szcz &ciu/ przypadku (' = 0,68) (Brytek, 2005).
Wyniki
Zmienne badano przy u$yciu metod statystycznych zawartych w programie SPSS, wersja 12.0 (2004). Wykorzystano jednoczynnikow! analiz wariancji ANOVA (paradygmat porównawczy) (tabela 1) oraz współczynnika korelacji Pearsona (paradygmat korelacyjny).
W porównaniu z grup! kontroln!, u dziewcz!t z jadłowstr tem psychicznym niezadowolenie z własnego ciała, poziom uwewn trznienia zło&ci, objawy depre-sji oraz zewn trzne poczucie umiejscowienia kontroli były istotnie wy$sze. W grupie kobiet z anoreksj! stwierdzono natomiast istotnie statystycznie ni$sze &rednie warto&ci w skalach dotycz!cych samooceny ogólnej, społecznej, rodzin-nej i zawodowej, a tak$e w skali kłamstwa.
U dziewcz!t z bulimi! psychiczn! niezadowolenie z własnego ciała, uze-wn trznianie zło&ci, poziom objawów l ku i depresji oraz zeuze-wn trzne poczucie umiejscowienia kontroli były istotnie wy$sze w porównaniu ze zdrowymi stu-dentkami. Badane pacjentki prezentowały jednocze&nie ni$sze poczucie własnej warto&ci w sferze ogólnej, rodzinnej, społecznej i zawodowej.
Tab. 1. Porównanie wyników w zakresie badanych zmiennych w trzech grupach JP (n = 65) P (n = 44) GK (n = 65) ANOVA Poziom istotno!ci p (test post-hoc Tuckeya) Badane zmienne M SD M SD M SD F p JP vs P JP vs GK P vs GK Niezadowolenie z własnego ciała 12,12 8,52 16,97 5,88 14,80 4,69 47,23 0,000 0,001 0,001 0,001 Ogólne poczucie własnej
warto!ci 10,53 4,92 10,43 4,85 18,46 5,10 51,64 0,000 n.i. 0,001 0,001 Społeczne poczucie własnej
warto!ci 14,93 2,01 15,27 1,66 16,38 1,51 11,76 0,000 n.i. 0,001 0,001 Rodzinne poczucie
własnej warto!ci 13,91 2,12 13,00 1,67 16,00 2,17 32,08 0,000 0,05 0,001 0,001 Zawodowe poczucie
własnej warto!ci 14,50 1,91 14,02 1,62 15,32 1,84 17,25 0,001 n.i. 0,05 0,001 Skala kłamstwa 11,88 1,26 12,15 1,73 12,69 1,47 14,84 0,010 n.i. 0,01 n.i. Interioryzacja zło!ci 17,83 2,15 17,34 2,50 16,10 2,02 10,46 0,000 n.i. 0,001 n.i. Eksterioryzacja zło!ci 16,32 1,92 17,65 2,56 16,70 1,87 15,12 0,010 0,01 n.i. 0,05 Kontrola w interioryzacji
zło!ci 18,54 1,83 18,13 2,05 18,52 2,14 10,64 n.i. n.i. n.i. n.i. Kontrola w eksterioryzacji
zło!ci 17,29 2,02 17,84 2,62 17,96 1,87 11,74 n.i. n.i. n.i. n.i. L"k 10,58 3,77 11,77 3,83 19,65 4,15 14,13 0,010 n.i. n.i. 0,010 Depresja 15,38 3,48 16,18 3,22 13,83 3,01 17,55 0,001 n.i. 0,01 0,001 Wewn"trzne poczucie
umiejscowienia kontroli 17,83 3,55 16,11 3,07 17,20 2,27 13,83 0,050 0,01 n.i. n.i. Zewn"trzne poczucie
umiejscowienia kontroli 11,79 3,62 13,60 4,05 10,25 3,47 10,71 0,000 0,01 0,05 0,001 Wiara
w szcz"!cie / przypadek 10,48 3,38 12,25 3,17 11,07 2,98 13,96 0,050 n.i.! n.i.! n.i. JP – jadłowstr"t psychiczny, P – #arłoczno!$ psychiczna, GK – grupa kontrolna; półgrub% czcionk% zaznaczono warto!ci istotne statystycznie; przyj"ty poziom istotno!ci p wynosił 0,05 (dla przedziału dwustronnego)
W badanej grupie klinicznej z anoreksj% psychiczn% odnotowano znacznie ni#szy poziom niezadowolenia z własnego ciała, eksterioryzacji zło!ci, zewn"trz-nego poczucia umiejscowienia kontroli oraz wiary w szcz"!cie/ przypadek w porównaniu z grup% pacjentek chorych na bulimi". Kobiety z jadłowstr"tem psychicznym miały natomiast znamiennie wy#szy poziom rodzinnego poczucia własnej warto!ci oraz wewn"trznego umiejscowienia kontroli.
Drugi etap analizy dostarczył informacji o zwi%zkach pomi"dzy niezadowo-leniem z własnego ciała a badanymi zmiennymi. U pacjentek z jadłowstr"tem psychicznym stwierdzono zwi%zki pomi"dzy niezadowoleniem z własnego ciała
a rodzinnym poczuciem własnej warto ci (r = -0,433; p<0,01), zawodowym po-czuciem własnej warto ci (r = -0,412; p<0,01) oraz wiekiem (r = 0,440; p<0,01). Natomiast w grupie kobiet z !arłoczno ci" psychiczn" niezadowolenie z własnego ciała pozostało zale!ne od eksterioryzacji zło ci (r = 0,434; p<0,01), kontroli w uzewn#trznianiu zło ci (r = 0,350; p<0,01), ogólnego poczucia własnej warto -ci (r = -0,438; p<0,01) oraz samooceny w sferze rodzinnej (r = -0,364; p<0,05).
DYSKUSJA
Niezadowolenie z ciała
Wyniki przeprowadzonego badania wskazuj", !e poziom niezadowolenia z własnego ciała jest istotnie wy!szy w ród dziewcz"t choruj"cych na jadłowstr#t i !arłoczno $ psychiczn" w porównaniu z grup" kontroln" (wykres 1), co zostało potwierdzone w innych badaniach (Gł#bocka, Bednarska, 2005).
!
Wykres 1. Niezadowolenie z ciała w badanych grupach!
Preti i współautorzy (2008) dowodz", i! niezadowolenie z własnego ciała stanowi najwa!niejszy niezale!ny czynnik ryzyka wyst"pienia objawów anorek-sji, co sugeruje, !e dyssatysfakcja z ciała jest pierwotna w stosunku do zaburze% od!ywiania. W ród zmiennych wpływaj"cych na pojawienie si# u dziewcz"t braku akceptacji własnego wygl"du wymienia si# mi#dzy innymi: wczesne wyst"-pienie l#ku separacyjnego, brak bezpiecznego stylu przywi"zania (Troisi i in., 2006), wykorzystywanie seksualne przed okresem dojrzewania (Preti i in., 2006),
12,2 16,97 4,8 0! 2! 4! 6! 8! 10! 12! 14! 16! 18! Niezadowolenie z ciała
Pacjentki z anoreksj! Pacjentki z bulimi! Grupa kontrolna! 20!
a tak e wzrastaj!c! mas" ciała, presj" wywieran! przez rówie#ników (Presnell i in., 2004) czy te interioryzacj" popularyzowanego przez media ideału kobiecej sylwetki (Knauss i in., 2007).
Wyniki niniejszego badania wskazuj!, i niezadowolenie z ciała jest istotnie wy sze u badanych cierpi!cych na bulimi" w porównaniu z choruj!cymi na ano-reksj" (wykres 1)2. Dla pacjentek z bulimi! charakterystyczna jest utrata kontroli, obejmuj!ca nie tylko zachowania zwi!zane z od ywianiem si", ale równie inne aspekty funkcjonowania. Mo na przypuszcza$, e konsekwentne zachowania restrykcyjne (w przypadku jadłowstr"tu psychicznego) sprzyjaj! obni eniu nie-zadowolenia z własnego wygl!du. Oznacza to, e na prze ywanie swego ciała wpływa nie tyle realna masa, ile raczej stopie%, w jakim chora ma poczucie kon-troli nad sob! i swoim od ywianiem si".11
Ekspresja złoĞci
W badaniu odnotowano wy szy poziom interioryzacji zło#ci u chorych na jadłowstr"t psychiczny w porównaniu z grup! kontroln! oraz wy szy poziom eksterioryzacji zło#ci u pacjentek cierpi!cych z powodu bulimii psychicznej w porównaniu z dziewcz"tami z anoreksj!, a tak e grup! kontroln! (wykres 2), co jest zgodne z wynikami bada% nad temperamentem i osobowo#ci! u osób z zabu-rzeniami od ywiania (Peñas-Lledó i in., 2002).
Wykres 2. Ekspresja zło#ci w badanych grupach
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 2
Józefik (2006) równie odnotowała wy szy poziom tego czynnika w grupie z objawami buli-micznymi w porównaniu z grup! anoreksji restrykcyjnej.
7,83 6,32 7,34 7,65 6,1 6,7 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Interioryzacja złoci Eksterioryzacja złoci Pacjentki z anoreksj ! Pacjentki z bulimi ! Grupa kontrolna!
W literaturze cz sto opisywana jest impulsywno!", zmienno!" nastrojów, mniejszy stopie# zahamowania ekspresji uczu" (zwłaszcza negatywnych) jako cechy charakterystyczne dla dziewcz$t z %arłoczno!ci$ psychiczn$. W sposób bardziej otwarty – w porównaniu z chorymi na anoreksj oraz grup$ kontroln$ – manifestuj$ one sw$ zło!", gniew, niezadowolenie. Znaczna ich liczba cierpi dodatkowo z powodu zaburze# osobowo!ci typu borderline. Jednocze!nie, cho" nie stwierdzono istotnych ró%nic pomi dzy chorymi na bulimi psychiczn$ a grup$ kontroln$ w podskali interioryzacji zło!ci, to jednak zwracaj$ uwag wy%sze wyniki uzyskane w niej przez t grup kliniczn$. Mo%na przypuszcza", %e zdarza si , i% poziom negatywnych emocji u pacjentek cierpi$cych na %arłoczno!" psychiczn$ jest tak du%y i o tak silnym nat %eniu (Fassino i in., 2001), %e sytuacja nie zawsze pozwala na ich zewn trzne wyra%enie (mogłoby to spowodowa" dodatkowe konflikty w !rodowisku rodzinnym, szkolnym/ zawodowym, kole%e#-skim czy w relacji z partnerem) – st$d te% pojawia si u chorych na bulimi psychiczn$ tendencja do podwy%szonego w stosunku do grupy kontrolnej uwe- wn trzniania reakcji zło!ci („robienia dobrej miny do złej gry”, gdy bezpo!rednie jej wyra%enie mogłoby spowodowa" nieprzyjemne konsekwencje). Chore na ano-reksj zdecydowanie cz !ciej interioryzuj$ swoje negatywne emocje, nie wyra%a-j$ ich w sposób bezpo!redni, klarowny dla odbiorców. Zazwyczaj przez rodziców i innych dorosłych postrzegane s$ jako posłuszne, odpowiedzialne, grzeczne i mi-łe. W koncepcjach psychoanalitycznych (Bomba, Józefik, 2003) próbuje si wy-ja!ni" ró%nice pomi dzy obiema grupami klinicznymi, twierdz$c, i% chocia% oba typy zaburze# od%ywiania wi$%$ si z trudno!ciami fazy separacji /indywiduacji, to w przypadku bulimii byłyby to zaburzenia pochodz$ce z okresu wcze!niejsze-go ni% w przypadku jadłowstr tu psychicznewcze!niejsze-go. St$d pacjentki anorektyczne dys-ponuj$ wi ksz$ sił$ ego, podczas gdy u chorych z bulimi$ mo%na wskaza" zna-cz$ce deficyty ego, niezdolno!" odroczenia gratyfikacji, niemo%no!" sublimowa-nia pop dowo!ci.
Ró%nice pomi dzy dwoma grupami klinicznymi w przypadku eksterioryzacji zło!ci mog$ by" spowodowane równie% wzorcami zachowania spostrzeganymi w domu. W rodzinach bulimicznych trwa otwarta walka, liczne s$ konflikty, kłót-nie; domownicy atakuj$ si nawzajem, oskar%aj$, a cz ste wyst powanie alkoho-lizmu w !rodowisku domowym dodatkowo sprzyja uzewn trznianiu zło!ci i agre-sji. Rodziny anorektyczne z kolei to rodziny „modelowe”, „wzorcowe”. Nie po-dejmuje si w nich burzliwych i otwartych dyskusji, nie wyra%a si niezgody, podkre!la si natomiast wzajemny szacunek, ide po!wi cenia, rezygnacji,
lojal-no ci i sprawiedliwo ci. Członkowie rodziny unikaj! tematów trudnych, konflik-towych, rzadko rozmawiaj! o swoich negatywnych emocjach, staraj! si" nikogo nie urazi# własnym zachowaniem (Vandereycken, 2002). W konsekwencji dziew-cz"ta z obu grup klinicznych wyra$aj! zło # w sposób, jakiego nauczyły si" w rodowisku domowym.
Depresja i lĊk
Wy$szy poziom depresji uzyskany w badaniu przez pacjentki choruj!ce na anoreksj" i $arłoczno # psychiczn! w porównaniu z grup! kontroln! (wykres 3) potwierdzaj! wyniki innych bada% (Łucka, 2004).
!
Wykres 3. L"k i depresja w badanych grupach
W literaturze przedmiotu mo$na znale&# ró$ne modele rozpatruj!ce wza-jemne relacje pomi"dzy zaburzeniami od$ywiania si" a objawami depresji (Bulik, 2002). Niektórzy autorzy traktuj! wyst"powanie zaburze% depresyjnych jako wtórnych wobec zaburze% od$ywiania. Uzyskanie poprawy objawowej powinno, ich zdaniem, spowodowa# ust!pienie objawów depresji. Inna hipoteza traktuje zaburzenia od$ywiania jako nast"pstwo pierwotnych zaburze% depresyjnych; ano-reksja i $arłoczno # psychiczna postrzegane s! w takiej interpretacji jako zabu-rzenia maskuj!ce depresj" (Józefik, 2006).
U dziewcz!t z bulimi! psychiczn! stwierdzono wy$szy poziom l"ku w po-równaniu z grup! kontroln! (wykres 3).
10,58 5,38 11,77 6,18 9,65 3,83 0! 2! 4! 6! 8! 10 12 14 Lk! Depresja! Pacjentki z anoreksj ! Pacjentki z bulimi ! Grupa kontrolna!
Badania Grabhorna i współautorów (2005) ukazuj , !e poza l"kiem zwi -zanym z przybraniem na wadze, u chorych na bulimi" pojawiaj si" zaburzenia l"kowe, szczególnie fobie społeczne oraz zaburzenia l"kowe z napadami paniki. Poszukuje si" czynników wpływaj cych na wyst"powanie podwy!szonego l"ku u pacjentów z zaburzeniami od!ywiania, wskazuj c m.in. na wpływy #rodowiska rodzinnego. Zgodnie z rezultatami licznych bada$, fobie społeczne w#ród osób cierpi cych z powodu zaburze$ od!ywiania zwi zane s z emocjonaln niedo- st"pno#ci ojca, natomiast agorafobia współwyst"puje z l"kowym stylem wycho-wywania przez matk", co pozwala stwierdzi%, i! specyficzny stosunek rodziców do dziecka mo!e wpłyn % na pojawienie si" i rozwój fobii społecznych oraz agorafobii w#ród dziewcz t z zaburzeniami od!ywiania (Hinrichsen i in., 2007).
Lokalizacja kontroli
Stwierdzono wy!szy poziom zewn"trznego poczucia umiejscowienia kontroli u obu badanych grup klinicznych w porównaniu z grup kontroln 3 (wykres 4). 12
!
Wykres 4. Lokalizacja kontroli w badanych grupach
Kobiety cierpi ce na zaburzenia od!ywiania s silnie zale!ne od wpływu osób znacz cych, co w znacznym stopniu ogranicza ich samodzielno#% i poczucie !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
3
Badania Chuchry i współautorów (2006) wskazuj , !e zewn"trzne poczucie umiejscowienia kontroli u chorych na anoreksj" psychiczn koreluje dodatnio z odrzucaj c i wrog matk .
17,83 16,11 17,2 11,79 13,6 10,25 10,48 12,25 11,07 0 5 10 15 20
Wewntrzne LOC Zewntrzne LOC Wiara w szcz cie
własnego wpływu na stan swego ycia. Ka de przekroczenie narzuconych przez !rodowisko (a w konsekwencji i sobie samym) sztywnych granic opłacaj" po-czuciem wstydu i winy. W konsekwencji nadmiernych wymaga# rodzinnych dziewcz$ta z anoreksj" odczuwaj" ci"gł" presj$ oczekiwa# ze strony otoczenia, a chc"c je spełni%, d" " do perfekcyjnego rozwi"zywania zada#, akcentuj"c swoj" „pseudoautonomi$”, w rzeczywisto!ci za! przejawiaj" znaczne trudno!ci z samo-dzielnym decydowaniem o sobie i swoim yciu. Brakuje im poczucia kontroli nad własnym yciem, czuj", jak gdyby to inni ludzie decydowali o ich losie, st"d – zgodnie z modelem Slade’a (1982) – w przypadku jadłowstr$tu psychicznego dziewcz$ta d" " do uzyskania całkowitej kontroli nad jakim! aspektem sytuacji yciowej, wybieraj"c kontrol$ swojego od ywiania.
Chore na arłoczno!% psychiczn" osi"gn$ły wy szy poziom zewn$trznego poczucia umiejscowienia kontroli oraz wiary w szcz$!cie/ przypadek ni cierpi"ce na anoreksj$ psychiczn" (wykres 4). Pacjentki z bulimi" cechuje wi$kszy chaos w działaniu, impulsywno!% oraz labilno!% emocjonalna, przez co czuj", i własne zachowania i uczucia wymykaj" im si$ spod kontroli, natomiast dziewcz$ta z ja-dłowstr$tem psychicznym wysoko ceni" umiej$tno!% zapanowania nad swoimi potrzebami i pragnieniami, konsekwentnie realizuj"c plany drastycznego ograni-czenia spo ywanego pokarmu. Tłumaczy to równie , dlaczego chore na anoreksj$ osi"gn$ły wy szy poziom wewn$trznego poczucia umiejscowienia kontroli w po-równaniu z dziewcz$tami z bulimi" psychiczn". Nasuwa si$ wniosek, e w przy-padku cierpi"cych na arłoczno!% psychiczn" poczucie kontroli zlokalizowane jest na zewn"trz; natomiast co do dziewcz"t z jadłowstr$tem nie mo na stwierdzi% takiej jednoznaczno!ci, gdy w stosunku do grupy kontrolnej maj" one zarówno wy sze zewn$trzne, jak i wewn$trzne poczucie umiejscowienia kontroli. Mo na przypuszcza%, e w przypadku kontroli swego od ywiania si$ przewa a u tych chorych wewn$trzne poczucie umiejscowienia kontroli, natomiast pozostałe as-pekty funkcjonowania pozostaj" pod silnym wpływem osób znacz"cych i !rodo-wiska zewn$trznego.
Wcze!niejsze badania (Strober, 1982) wskazuj", i te z dziewcz"t cierpi"cych na anoreksj$, które cechuje bardziej zewn$trzne poczucie umiejscowienia kontro-li, silniej zaprzeczaj" chorobie, do!wiadczaj" wi$kszego strachu przed zmian" masy ciała, s" bardziej impulsywne, maj" słabsz" samokontrol$, u ywaj" wi$cej diuretyków i !rodków wymiotnych oraz przejawiaj" wy szy poziom zniekształ-ce# własnego ciała; natomiast te z dziewcz"t chorych na anoreksj$, które chara-kteryzuje wewn$trzne poczucie umiejscowienia kontroli, osi"gaj" szybciej
po-praw masy ciała podczas leczenia. Wyniki te ukazuj , i! zewntrzne poczucie umiejscowienia kontroli jest czynnikiem, który zarówno predysponuje do wyst -pienia zaburze" od!ywiania si, jak i negatywnie wpływa na szans poprawy stanu zdrowia chorych, za# wewntrzne poczucie umiejscowienia kontroli pod-wy!sza szans wyzdrowienia.
Samoocena
U obu grup klinicznych (anoreksja i bulimia) stwierdzono ni!szy poziom poczucia własnej warto#ci w ka!dej z wyró!nionych sfer funkcjonowania (samo-ocena ogólna, społeczna, rodzinna oraz zawodowa/ szkolna) w porównaniu z gru-p kontroln (wykres 5).
Wykres 5. Samoocena w badanych grupach
Jak podkre#laj Godart i współautorzy (2004), wikszo#$ dziewcz t z jadło-wstrtem lub bulimi psychiczn cechuje nieprzystosowanie społeczne oraz braki w kontaktach interpersonalnych (np. rzadko spdzaj wolny czas z przyjaciółmi).
Chore na zaburzenia od!ywiania s niezadowolone z siebie, dostrzegaj wiele swych braków (czsto nieprawdziwych) w porównaniu z ocenami innych ludzi, s krytyczne wobec siebie, czsto prze#laduje je poczucie winy i wstydu. Pacjentki z anoreksj wykazuj znaczne trudno#ci w relacjach z rówie#nikami, cechuj si nieufno#ci oraz nieumiejtno#ci nawi zywania i podtrzymywania trwałych wi-zi uczuciowych. U chorych na anoreksj psychiczn jest to czsto zwi zane ze
10,53 4,93 3,91 4,50 1,88 10,43 5,27 ! 3,00 ! 4,02 2,15 18,46 6,38 6,00 5,32 2,69 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Ogólna samoocena! ! Społeczna samoocena! ! Rodzinna samoocena! ! Zawodowa samoocena! ! Skala kłamstwa
sztywnymi, nieprzepuszczalnymi granicami systemu rodzinnego, w którym ro-dzice staraj si! jak najmocniej ograniczy" wpływy z zewn!trz. Uniemo#liwia to nawi zywanie dziewcz!tom zdrowych relacji z innymi lud$mi; rzadko wyra#aj one zainteresowanie blisko%ci z drugim człowiekiem, s silnie zahamowane w ujawnianiu swych uczu", niedost!pne, a wobec rówie%ników przyjmuj raczej postawy rywalizacyjne (z powodu skłonno%ci do perfekcjonizmu) ni# koopera-tywne. Nieco inaczej jest w przypadku chorych na #arłoczno%" psychiczn , które zawi zuj wiele relacji z innymi lud$mi, jednak#e s one nietrwałe, cz!sto maj charakter przygodny. Dziewcz!ta te zazwyczaj lubi by" adorowane, zwracaj uwag! m!#czyzn, wikłaj c si! cz!sto w zwi zki z zało#enia trudne do utrzymania (np. z #onatymi m!#czyznami). Abraham i Llevelyn-Jones (2001) stwierdzaj , i# u podło#a aktywno%ci społecznej i towarzysko%ci u chorych na bulimi! psychicz-n le#y strach przed samotpsychicz-no%ci .
Wyniki niniejszego badania sugeruj , #e sposób spostrzegania jako%ci funk-cjonowania rodziny wpływa na poziom rodzinnego poczucia własnej warto%ci. Pozytywny odbiór relacji rodzinnych (a raczej ich wyidealizowany obraz) u cho-rych na anoreksj! psychiczn sprawia, i# osi gaj one wy#szy poziom rodzinnego poczucia własnej warto%ci w porównaniu z dziewcz!tami z bulimi psychiczn , które w %rodowisku domowym dostrzegaj napi!t , cz!sto wrog atmosfer! i nie-udane relacje z bliskimi. Obszerne badania dotycz ce jako%ci relacji rodzinnych w anoreksji i #arłoczno%ci psychicznej przeprowadziła Józefik (2006). Wynika z nich, #e pacjentki z anoreksj restrykcyjn bardzo pozytywnie postrzegaj swo-j relacswo-j! z rodzicami. Nie dostrzegaswo-j one trudno%ci w osi ganiu autonomii ani w do%wiadczaniu blisko%ci w swojej rodzinie pochodzenia. Ogólnie pozytywnie postrzegaj rodzin! jako cało%", zwracaj c jedynie uwag! na trudno%ci w zakresie komunikacji i kontroli. Autorka sugeruje, #e pacjentki z jadłowstr!tem psychicz-nym podczas oceny swojej rodziny korzystaj z takich mechanizmów obronnych, jak zaprzeczanie i idealizacja. Z kolei Jakubczyk i &echowski (2000) stwierdzaj , #e dla pacjentek z anoreksj matka stanowi wzór, nie ma w ich ocenie #adnych wad, niezale#nie od tego, jaka jest w rzeczywisto%ci. W tym przypadku silnie działaj mechanizmy rozszczepienne, zwi zane z konieczno%ci uchronienia do-brego obrazu matki, oraz mechanizmy wypierania (m.in. zaprzeczanie trudno%-ciom w relacjach z matk ). W tych samych badaniach (Jakubczyk, &echowski, 2000) pacjentki z bulimi psychiczn wskazywały na najwi!ksze (w porównaniu z chorymi na anoreksj! restrykcyjn lub bulimiczn ) trudno%ci w osi ganiu auto-nomii i do%wiadczaniu blisko%ci w relacjach rodzinnych. Bardzo krytycznie
oce-niały funkcjonowanie rodziny we wszystkich badanych wymiarach; były bardzo krytycznie nastawione w stosunku do swoich relacji z ojcem; negatywnie ocenia-ły tak e relacj! z matk". Równie wyniki uzyskane przez Pawłowsk" i Masiak (2007) wskazuj" na liczne dysfunkcje wyst!puj"ce w rodzinach bulimicznych. Otrzymane wyniki potwierdzaj" przypuszczenia, i w rodzinach pacjentek z buli-mi" wyst!puje chaos, napi!cie, du a liczba konfliktów, dysfunkcjonalne interak-cje, zaburzenia komunikacji, trudno#ci w pełnieniu ról (Vandereycken, 2002).
Z bada$ Józefik (2006) wynika równie , e pacjentki z anoreksj" bulimiczn" ni ej oceniaj" funkcjonowanie swych rodzin pochodzenia ni chore na anoreksj! restrykcyjn", ale wy ej ni dziewcz!ta z arłoczno#ci" psychiczn". Wskazywały one na problemy w procesie osi"gania autonomii oraz do#wiadczania blisko#ci w rodzinie pochodzenia, ale w mniejszym nasileniu ni pacjentki z bulimi" psy-chiczn". Oceniały krytycznie funkcjonowanie rodziny jako cało#ci w wi!kszo#ci badanych wymiarów. Wzajemn" relacj! córki i matki okre#lały jako pozytyw"; nieznaczne trudno#ci dostrzegały jedynie w zakresie wymiany uczuciowej. Nato-miast relacj! z ojcem dziewcz!ta postrzegały jako negatywn".
Obie badane grupy kliniczne (anoreksja i bulimia) uzyskały ni sze #rednie warto#ci w skali rodzinnego poczucia własnej warto#ci w porównaniu ze zdro-wymi dziewcz!tami (wykres 5). W koncepcjach systemowych (Józefik, Ulasi$-ska, 1999) uznaje si!, e pewne czynniki rodzinne, np. nieprawidłowa komuni-kacja, zahamowana lub nazbyt impulsywna ekspresja uczuciowa, nadmierne lub osłabione wi!zi emocjonalne, wł"czanie dzieci w konflikt mał e$ski (triangula-cja), niefunkcjonalny sposób rozwi"zywania konfliktów, sztywne granice i brak otwarto#ci na oddziaływania zewn!trzne, maj" wpływ na pojawienie si! oraz pod-trzymywanie zaburze$ od ywiania u dziewcz"t.
Pacjentki z jadłowstr!tem nie s" zadowolone ze swojej aktywno#ci zawodo-wej /szkolnej; twierdz", e mogłyby osi"gn"% wi!cej ni obecnie, ich pozycja w pracy/ szkole jest ni sza, ni by tego oczekiwały. Wspomniane przy omawianiu społecznego poczucia własnej warto#ci badania (Godart i in., 2004) ukazuj", i kobiety z anoreksj" lub bulimi" psychiczn" cechuje nieprzystosowanie w yciu zawodowym (w pracy lub szkole). Mo na przypuszcza%, e charakterystyczny dla nich perfekcjonizm (Shafran i in., 2002), oparty na wysokich wymaganiach i potrzebie osi"gni!%, strachu przed pora k" czy samokrytycyzmie, wpływa na ich niskie poczucie warto#ci w aspekcie funkcjonowania zawodowego/ szkolnego.
Grupa z anoreksj" psychiczn" uzyskała ni sze wyniki w skali kłamstwa w porównaniu z grup" kontroln" (wykres 5). Jest to rezultat odmienny w stosunku
do stawianej zazwyczaj przez badaczy hipotezy (por. Gł bocka, Bednarska, 2005), i! cierpi"ce na jadłowstr t psychiczny z powodu cz stego korzystania z mechanizmów obronnych, zwłaszcza zaprzeczania oraz skłonno#ci do idealiza-cji i perfekcjonizmu, powinny osi"ga$ wy!sze wyniki w skali kłamstwa w porów-naniu z grup" kontroln". Wpływ na uzyskanie odmiennych rezultatów mo!e mie$ okres leczenia chorych na jadłowstr t psychiczny. W czasie tego leczenia dziew-cz ta próbuj" skonfrontowa$ si ze swoimi wadami i słabo#ciami, udziew-cz"c si sto-sowa$ bardziej dojrzałe mechanizmy obronne ni! zaprzeczanie. Równocze#nie warto zwróci$ uwag , i! to badane z grupy kontrolnej osi"gn ły najwy!sze rezul-taty w skali kłamstwa, co sugeruje, !e zdrowe dziewcz ta staraj" si stawia$ sie-bie w lepszym #wietle (społecznie po!"danym), ni! jest to zgodne z rzeczy-wisto#ci".
Niezadowolenie z ciała a zmienne psychospołeczne
współwystĊpujące z zaburzeniami odĪywiania
W drugiej cz #ci badania wyró!niono korelaty niezadowolenia z własnego ciała w obu grupach klinicznych. Jest ono zwi"zane m.in. z niskim poczuciem własnej warto#ci dziewcz"t. Zarówno w przypadku chorych na anoreksj , jak i pacjentek z bulimi" psychiczn" stwierdzono zale!no#$ pomi dzy niezadowole-niem z własnego ciała a rodzinnym poczuciem własnej warto#ci. Badania Leunga i współautorów (1996) wykazuj", i! przecenianie znaczenia wygl"du oraz ci !aru ciała przez rodzin bezpo#rednio przyczynia si do rozwoju niezadowolenia z własnego wygl"du u dorastaj"cych dziewcz"t, co wpływa wprost na rozwój zaburze% od!ywiania. Zach canie córek przez rodziców do diety dodatnio kore-luje z przekonaniami i zachowaniami dziewcz"t prowadz"cymi do utraty wagi oraz ze spostrzeganym przez nie naciskiem na bycie szczupł" (Dixon i in., 1996). U pacjentek chorych na bulimi psychiczn" niezadowolenie z własnego ciała koreluje ujemnie z ogólnym poczuciem warto#ci; brak satysfakcji zwi"zanej z po-zytywnym doznawaniem swojego ciała wpływa u tych dziewcz"t na wysoki sto-pie% rozbie!no#ci pomi dzy ich „ja realnym” a „ja idealnym”, co obni!a ich po-czucie warto#ci, powoduje smutek, przygn bienie, wstyd, l k.
Mo!na przypuszcza$, !e odnotowany u pacjentek z anoreksj" psychiczn" zwi"zek pomi dzy niezadowoleniem z ciała a poczuciem własnej warto#ci w sfe-rze zawodowej / szkolnej wskazuje na wpływ negatywnej postawy wobec swego ciała na zaburzone funkcjonowanie w !yciu zawodowym/ szkolnym. Wydaje si ,
e wspólnym czynnikiem, ł!cz!cym brak zadowolenia z własnego ciała, jak i obni one poczucie własnej warto"ci w aspekcie zawodowym/ szkolnym u cho-rych na anoreksj# psychiczn!, jest silny perfekcjonizm, potrzeba osi!gni#$ oraz wysokie wymagania stawiane wobec własnej osoby.
Jedn! z cech ró ni!cych chore na bulimi# od chorych z anoreksj! psychiczn! jest sposób wyra ania przez nie zło"ci. Dziewcz#ta z bulimi! zazwyczaj j! eksterioryzuj!, co znajduje równie odzwierciedlenie w uzyskanych w niniejszym badaniu korelacjach. Z niezadowoleniem z własnego ciała w tej grupie klinicznej koreluje uzewn#trznianie zło"ci. Mo e to oznacza$, e im wi#ksze niezadowo-lenie ze swojego wygl!du dziewcz#ta odczuwaj!, tym cz#stsze i silniejsze s! u nich reakcje zło"ci wyra ane bezpo"rednio wobec "rodowiska zewn#trznego. Obni ona samoocena, spowodowana m.in. niesatysfakcjonuj!c! mas! i kształtem ciała, powoduje, e chore te nie potrafi! zapanowa$ nad swoimi negatywnymi emocjami, ich nat# eniem, wyra aj!c je dobitnie w postaci zło"ci, gniewu czy agresji.
Równocze"nie zwraca uwag# kolejna uzyskana zale no"$ zwi!zana z nieza-dowoleniem z własnego ciała u chorych na bulimi# psychiczn!, mianowicie kontrola w uzewn#trznianiu zło"ci. Poniewa korelacja nie okre"la kierunku zale -no"ci, mo emy przypuszcza$, e im silniejsza w tej grupie klinicznej kontrola w eksterioryzacji zło"ci, tym wi#ksze niezadowolenie z własnego ciała. Niemo -no"$ jawnego wyra enia negatywnych emocji, koniecz-no"$ tłumienia ich w sobie w okre"lonych sytuacjach społecznych w przypadku dziewcz!t z tej grupy kli-nicznej wpływa na dodatkowe gromadzenie si# w nich nieprzyjemnych uczu$; chore na arłoczno"$ psychiczn! s! zazwyczaj ekstrawertywne i poprzez liczne kontakty z innymi lud%mi (a zwłaszcza kontakty seksualne) staraj! si# poprawi$ swoje zani one poczucie warto"ci i poczu$ si# bardziej atrakcyjnymi. W przy-padku gdy przestaj! one wyra a$ swoje uczucia, nadmiernie je kontroluj!c, gdy zamykaj! si# w „kokonie” swojej zło"ci, osłabiaj!c sw! aktywno"$ w yciu to-warzyskim, trac! w konsekwencji otrzymywane wcze"niej od innych ludzi „głas-ki”, co mo e wpływa$ na pogł#bianie si# niezadowolenia ze swojego ciała.
Wcze"niejsze badania (Espina i in., 2002) wskazuj!, i koncentracja na kształcie ciała wzrasta wraz z wiekiem. Mo e by$ to jednym z powodów stwier-dzonej w grupie pacjentek z anoreksj! psychiczn! zale no"ci pomi#dzy nieza-dowoleniem z własnego ciała a wiekiem. Z wiekiem wzrasta bowiem presja oczekiwa& społecznych skierowanych w stosunku do dziewcz!t, mno ! si# obo-wi!zki, nakładane s! na nie nowe role społeczne (równie seksualna, a w zwi!zku
z ni postrzegana presja bycia atrakcyjn fizycznie), do których chore na !ar-łoczno"# psychiczn nie s cz$sto przygotowane. Czuj c si$ niepełnowarto"cio-we, niezadowolone ze swojego wygl du, a równocze"nie niepewne swej roli w szybko zmieniaj cym si$ "wiecie, wraz z wchodzeniem w dorosło"# przejawia-j coraz wi$ksze trudno"ci przystosowawcze w ró!nych sferach !ycia społecz-nego. To jeszcze wzmaga, na zasadzie „bł$dnego koła”, ich niezadowolenie z samych siebie i z własnego ciała oraz pot$guje zarówno problemy intrapsy-chiczne, jak i interpersonalne.
Uzupełnienie listy zmiennych zwi zanych z niezadowoleniem z własnego ciała o uzyskane w niniejszym badaniu korelaty pozwala zwróci# baczniejsz uwag$ na czynniki współwyst$puj ce u dziewcz t z brakiem akceptacji swojego ciała i negatywnych uczu# dotycz cych własnego wygl du, w du!ej mierze od-powiedzialnych za pojawienie si$ u nich zaburze% od!ywiania.
WNIOSKI
U badanych dziewcz t z jadłowstr$tem i bulimi psychiczn niezadowolenie z własnego ciała, poziom objawów depresji oraz zewn$trzne poczucie umiejsco-wienia kontroli były istotnie wy!sze ani!eli w grupie kontrolnej. Dodatkowo pacjentki z !arłoczno"ci psychiczn miały istotnie wy!szy poziom objawów l$ku oraz eksterioryzacji zło"ci w porównaniu ze zdrowymi studentkami, natomiast chore na anoreksj$ psychiczn osi gn$ły wy!szy wynik w podskali interioryzacji zło"ci. W grupach klinicznych stwierdzono istotnie statystycznie ni!sze "rednie warto"ci we wszystkich wymiarach dotycz cych poczucia własnej warto"ci. Po-nadto pacjentki z anoreksj psychiczn uzyskały ni!sze wyniki w skali kłamstwa.
Otrzymane wyniki bada% mog poszerzy# zakres wiedzy na temat struktury funkcjonowania osób z jadłowstr$tem i bulimi psychiczn w kontek"cie omawia-nych zmienomawia-nych. Rezultaty bada% uwzgl$dniaj implikacje praktyczne w aspekcie przeciwdziałania, jak i leczenia zaburze% od!ywiania. Mog wspomóc proces psychologicznego diagnozowania, a jednocze"nie przyczyni# si$ do sporz dzania bardziej wnikliwego oraz zindywidualizowanego modelu post$powania terapeu-tycznego.
Mimo i! badania zostały przeprowadzone w Polce i za granic , ró!nice kul-turowe nie stanowiły celu bada%. Kryterium doboru pacjentek z anoreksj i buli-mi była diagnoza kliniczna (zgodna z klasyfikacj Ameryka%skiego Towarzys-twa Psychiatrycznego, 1994). W tek transkulturowy został szerzej omówiony
w innych badaniach (Brytek-Matera, 2007, 2008b; Brytek-Matera, Schiltz, 2009), w których podj to prób weryfikacji wpływu czynników społeczno-kulturowych (normy rodzinno-społeczne, model wychowania, sytuacja społeczno-ekonomicz-na) na zaburzenia od!ywiania u pacjentek narodowo"ci polskiej i francuskiej.
BIBLIOGRAFIA
Abraham, S., Llevelyn-Jones, D. (2001). Bulimia i anoreksja. Zaburzenia odĪywiania. Warszawa: Wydawnicwo Prószy#ski i S-ka.
American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association.
Bennett, W., Gurin, J. (1982). The dieter’s dilemma. New York: Basic Books.
Bomba, J., Józefik, B. (2003). Leczenie anoreksji i bulimii psychicznej: co, kiedy, komu? Kraków: Biblioteka Psychiatrii Polskiej.
Bruch, H. (1962). Perceptual and conceptual disturbances in anorexia nervosa. Psychosomatic Medicine, 24, 187-194.
Brytek, A. (2005). Contribution des modèles sur l’autorégulation du comportement dans la com-préhension des troubles alimentaires. Perspectives interculturelles (mps pracy doktorskiej, Metz, Université Paul Verlaine).
Brytek-Matera, A. (2007). Ocena poczucia własnej warto"ci w jadłowstr cie i bulimii psychicznej: badania porównawcze. Psychoterapia, 3, 53-65.
Brytek-Matera, A. (2008a). Obraz ciała – obraz siebie. Wizerunek własnego ciała w ujĊciu psycho-społecznym. Warszawa: Difin.
Brytek-Matera, A. (2008b). Anorexia nervosa and emotional symptoms: A cross-cultural study. Archives of Psychiatry and Psychotherapy, 4, 39-46.
Brytek-Matera, A., Schiltz, L. (2009). Cross-cultural examination of the relationship between nega-tive mood states, body image and eating disorders. Bulletin de la Société des Sciences Médi-cales du Grand Duché de Luxembourg, 1, 11-25.
Bulik, C. M. (2002). Anxiety, depression and eating disorder. W: C. G. Fairburn, K. D. Brownell (red.), Eating disorders and obesity. A comprehensive handbook (s. 193-199). New York: Guil-ford Press.
Chuchra, M., Drzazga, K., Pawłowska, B. (2006). Postawy rodzicielskie a poczucie kontroli w per-cepcji dziewcz$t z anoreksj$. Psychiatria Polska, 40, 4, 731-742.
Coopersmith, S. (1984). Manuel d’Inventaire d’Estime de Soi. Paris: CPA.
Dixon, R., Adair, V., O’Connor, S. (1996). Parental influences on the dieting beliefs and behaviors of adolescent females in New Zealand. Journal of Adolescent Health, 19, 4, 303-307.
Espina, A., Asunción Ortego, M., Ochoa de Alda, I., Aleman, A., Juaniz, M. (2002). Body shape and eating disorders in a sample of students in the Basque country. Psychology in Spain, 6, 3-11.
Fassino, S., Daga, G. A., Pierò, A., Leombruni, P., Rovera, G. G. (2001). Anger and personality in eating disorders. Journal of Psychosomatic Research, 51, 6, 757-764.
Garner, D. M., Olmsted, M. P., Polivy, J. (1983). The Eating Disorder Inventory: A measure of cog-nitive-behavioral dimensions of anorexia nervosa and bulimia. W: P. L. Darby, P. E. Garfin-kel, D. M. Garner, D. V. Coscina (red.), Anorexia nervosa: Recent developments in research (s. 173-184). New York: Alan R. Liss.
Gł bocka, A., Bednarska, M. (2005). Wizerunek ciała kobiet cierpi!cych na anoreksj . W: A. Gł -bocka, J. Kulbat (red.), Wizerunek ciała. Portret Polek (s. 79-93). Opole: Wydawnictwo Uni-wersytetu Opolskiego.
Gokart, N. T., Perdereau, F., Curt, F., Lang, F., Venisse, J. L., Halfon, O., Bizouard, P., Loas, G., Corcos, M., Jeammet, P., Flament, M. F. (2004). Predictive factors of social disability in anorexic and bulimic patients. Eating and Weight Disorders, 9, 4, 249-257.
Grabhorn, R., Stenner, H., Kaufbold, J., Overbeck, G., Stangier, U. (2005). Shame and social anxiety in anorexia and bulimia nervosa. Zeitschrift für Psychosomatische Medizin und Psy-chotherapie, 51, 2, 179-193.
Hinrichsen, H., Sheffield, A., Waller, G. (2007). The role of parenting experiences in the development of social anxiety and agoraphobia in the eating disorders. Eating Behaviors, 8, 3, 285-290.
Jablow, M. (2000). Na bakier z jedzeniem. Anoreksja, bulimia, otyłoĞü. Gda"sk: GWP.
Jakubczyk, A., #echowski, C. (2000). Psychoanalityczne pogl!dy na zaburzenia od$ywiania si . W: I. Namysłowska (red.), Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieĪy. Wybrane zagadnienia (s. 95-106). Kraków: Biblioteka Psychiatrii Polskiej.
Józefik, B. (2006). Relacje rodzinne w anoreksji i bulimii psychicznej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello"skiego.
Józefik, B., Ulasi"ska, R. (1999). Perspektywa rodzinna a rozumienie zaburze" od$ywiania si . W: B. Józefik (red.), Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie zaburzeĔ odĪywiania (s. 88-103). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello"skiego.
Knauss, C., Paxton, S. J., Alsaker, F. D. (2007). Relationships amongst body dissatisfaction, internalisation of the media body ideal and perceived pressure from media in adolescent girls and boys. Body Image, 4, 4, 353-360.
Leung, F., Schwartzman, A., Stieger, H. (1996). Testing a dual-process family understanding the development of eating disorders psychopathology: A structural modeling analysis. Internatio-nal JourInternatio-nal of Eating Disorders, 20, 4, 367-375.
Levine, M. P., Piran, N. (2004). The role of body image in the prevention of eating disorders. Body Image, 1, 57-70.
Loas, G., Dardennes, R., Dhee-Perot, P., Leclerc, V., Fremaux, D. (1994). Opérationnalisation du concept de „lieu de contrôle”: traduction et première étude de validation de l’échelle de con-trôle de Levenson (IPC: The Internal Powerful Others and Chance Scale). Annales Médico- -Psychologiques, 152, 7, 466-469.
Łucka, I. (2004). Zaburzenia depresyjne współwyst puj!ce z jadłowstr tem psychicznym. Psy-chiatria Polska, 38, 4, 621-629.
Malinowska, K. (2007). Realny i idealny obraz siebie u osób po próbach samobójczych. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, 20 (sectio J), 87-100.
Pawłowska, B., Masiak, M. (2007). Analiza danych demograficznych i relacji w rodzinach kobiet z bulimi!. Psychiatria Polska, 41, 3, 365-376.
Peñas-Lledó, E., Vaz, F. J., Ramos, M. I., Waller, G. (2002). Impulsive behaviors in bulimic pa-tients: Relation to general psychopathology. International Journal of Eating Disorders, 32, 1, 98-102.
Presnell, K., Bearman, S. K., Stice, E. (2004). Risk factors for body dissatisfaction in adolescent boys and girls: A prospective study. International Journal of Eating Disorders, 36, 4, 389-401. Preti, A., Incani, E., Camboni, M. V., Petretto, D. R., Masala, C. (2006). Sexual abuse and eating
disorder symptoms: The mediator role of bodily dissatisfaction. Comprehensive Psychiatry, 47, 6, 475-481.
Preti, A., Incani, E., Camboni, M. V., Petretto, D. R., Masala, C. (2008). Prevalence of symptoms of anorexia nervosa and dissatisfaction with body image among female adolescents in Floranó-polis, Santa Catarina State, Brazil. Cadernos de Saúde Pública, 24, 3, 503-512.
Raimbault, G., Eliacheff, C. (1989). Les indomptables. Figures de l’anorexie. Paris: Éditions Odile Jacob.
Rosen, J. C., Ramizer, E. (1998). A comparison of eating disorders and body dysmorphic disorder on body image and psychological adjustement. Journal of Psychosomatic Research, 44, 3-4, 441-449.
Schilder, P. (1950). The image and appearance of the human body. New York: International Uni-versities Press.
Shafran, R., Cooper, Z., Fairburn, C. G. (2002). Clinical perfectionism: A cognitive-behavioural analysis. Behavior Research and Therapy, 40, 7, 773-791.
Sjöö, M., Mor, B. (1987). The great cosmic mother: Rediscovering the religion of the Earth. San Francisco: Harper San Francisco.
Slade, P. D. (1982). Towards a functional analysis of anorexia nervosa and bulimia nervosa. British Journal of Clinical Psychology, 21, 167-179.
Strober, M. (1982). Locus of control, psychopathology, and weight gain in juvenile anorexia nervosa. Journal of Abnormal Child Psychology, 10, 1, 97-106.
Troisi, A., Di Lorenzo, G., Alcini, S., Nanni, R. C., Di Pasquale, C., Siracusano, A. (2006). Body dissatisfaction in women with eating disorders: Relationship to early separation anxiety and insecure attachment. Psychosomatic Medicine, 68, 3, 449-453.
Vandereycken, W. (2002). Families of patients with eating disorders. W: C. G. Fairburn, K. D. Brownell (red.), Eating disorders and obesity. A comprehensive handbook (s. 215-220). New York: Guilford Press.
Van Elderen, T., Maes, S., Komproe, I., van der Kamp, L. (1997). The development of an anger expression and control scale. British Journal of Health Psychology, 2, 269-281.
Zigmond, A., Snaith, R. P. (1983). The Hospital Anxiety and Depression Scale. Acta Psychiatrica Scandinavica, 6, 361-370.
BODY DISSATISFACTION
AND PSYCHOSOCIAL VARIABLES ASSOCIATED WITH EATING DISORDERS
S u m m a r y
The aim of this study was to analyze the relationship between body dissatisfaction and personality variables among anorexic and bulimic women. Method: 109 patients with a DSM-IV-based diagno-sis of anorexia (n = 65) or bulimia nervosa (n = 44) were examined. The control group condiagno-sisted of 65 healthy women. The Body Dissatisfaction subscale of the Eating Disorders Inventory, Self- -Esteem Inventory, the Self-Expression and Control Scale, the Hospital Anxiety and Depression Scale, and the Internal Powerful Others and Chance Scale were used in the study. Results: Body dis-satisfaction, anger out, external control and belief in chance were significantly lower in the anorexic group as compared to the bulimic group. Additionally, the women suffering from anorexia had significantly higher family self-esteem and internal control. In the clinical sample of female adoles-cents suffering from anorexia, a correlation was found between body dissatisfaction and: age (r = 0,440; p<0,01), family self-esteem (r = -0,433; p<0,01) and professional self-esteem (r = -0,412; p<0,01). However, the body dissatisfaction in patients with bulimia nervosa was related to anger out (r = 0,434; p<0,01), anger out control (r = 0,350; p<0,01), general self-esteem (r = -0,438; p<0,01) and family self-esteem (r = -0,364; p<0,05). Conclusion: In the population suffering from anorexia and bulimia nervosa, the slim silhouette was found to be an important factor affecting self-image. Body dissatisfaction should be regarded as one of many factors influencing the development of psy-chopathology of eating disorders.
Key words: body dissatisfaction, self-esteem, anger expression, locus of control, depression,
