Widok Limfocyty - funkcje i ruch.

(1)

K OSM OS 1992, 41(1): 63— 90

W AN D A K ŁO PO C K A

Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN Warszawa

LIM FO C Y T Y — F U N K C JE I R U C H

G EN E ZA , K LA SY FIK A C JA , F U N K C JE

Podczas gdy u bezkręgowców system obronny bazuje na kom órkach fagocytujących, u kręgowców tzw. profesjonalne kom órki fagocytarne, głównie m akrofagi i polim orfonuklearne leukocyty są tylko częścią znacznie bardziej skomplikowanej strategii obronnej. Centralnym i elementami tej strategii są limfocyty (stanowiące ok. 1/4 ogólnej liczby wszystkich białek kom órek krwi), odpowiedzialne za zespół swoistych reakcji organizmu, zwanych odpowiedzią immunologiczną, a skierowanych przeciw czynnikowi obcemu. System im munologiczny kręgowców jest wysoce specyficzny i m a zdolność odróżniania kom órek obcych od własnych. M a również zdolność „zapam iętyw ania” , dzięki czemu przez całe życie mamy zwiększoną odporność na te pospolite choroby wirusowe i bakteryjne, które już raz przebyliśmy.

Limfocyty odpowiedzialne są za dwa rodzaje reakcji immunologicznych: hum oralną, związaną z produkcją przeciwciał i bezpośrednią swoistą odpowiedź kom órkow ą. K ażdą z tych reakcji wywołują substancje zwane antygenami. Antygenami m ogą być wszystkie białka i większość polisacharydów. Limfocyty, podobnie jak pozostałe krwinki białe, erytrocyty i płytki krwi rozwijają się przez cały okres życia osobniczego z kom órek macierzystych zlokalizowanych w szpi ku kostnym. Prekursory limfocytów T, odpowiedzialnych za swoistą kom ór kową odpowiedź obronną i pełniących funkcje regulatorowe dzielą się, różnicują i dojrzewają w grasicy (thymus — T). Limfocyty B, produkujące przeciwciała, rozwijają się niezależnie od grasicy; u ptaków w specjalnym narządzie — bursa Fabricii (stąd ich oznaczenie B), u przeżuwaczy w kępkach Peyer’a, które zlokalizowane są w ścianach jelita cienkiego i należą do wtórnych tkanek limfatycznych. U pozostałych ssaków i u łudzi limfocyty B rozwijają się w szpiku kostnym (B e s s i s 1973; R o g e r s 1983; G o l d s c h n e i d e r 1980; G a l l a g h e r , O s m o n d 1991). Dojrzałe im m uno-kom petentne limfocyty opusz czają centralne tkanki limfatyczne (szpik kostny, grasica) i w strum ieniu krwi rozpoczynają wędrówkę do węzłów limfatycznych — peryferyjnych i związanych z przewodem pokarm owym , a także do śledziony (rys. 1). W przeciwieństwie do erytrocytów i płytek krwi, które żyją i funkcjonują tylko we wnętrzu naczyń krwionośnych, a także granulocytów, które opuszczają układ krwionośny

(2)

64 Wanda Kłopocka

Rys. 1. Miejsca dojrzewania i drogi cyrkulacji prekursorów limfocytów T i B*

i nigdy do niego nie wracają, limfocyty cyrkulują przez całe życie pomiędzy limfą i krwią. Przechodzą z naczyń krwionośnych do węzłów limfatycznych lub tkanek w miejscach zapalnych, a stam tąd w strum ieniu limfy przez sieć naczyń limfatycznych przenoszone są do przew odu piersiowego i uwalniane z powrotem do krwi (rys. 2). Ta stale pow tarzająca się wędrówka m a umożliwić dużej liczbie limfocytów wejście w k o n tak t z antygenem, który penetruje do organizmu w dowolnym miejscu.

Rys. 2. Schemat recyrkulacji limfocytów pomiędzy układem krw ionośnym i tkankam i limfatycznymi. Strzałkam i zaznaczono kierunki przepływu krwi i limfy

* Uwaga. We wszystkich rysunkach ilustrujących artykuł zachowano analogiczne oznaczenia rodzajów komórek i receptorów komórkowych.

(3)

Lim focyty— funkcje i ruch 65

System odpornościowy musi reagować na miliony obcych antygenów w sposób wysoce specyficzny. Możliwość sprostania tak trudnem u zadaniu wyjaśnia teoria selekcji klonalnej ( B u r n e t 1959), która sugeruje, że już podczas dojrzewania limfocytów, w każdej kom órce rozwija się zdolność do reagowania z określonym antygenem, przejawiająca się obecnością na jej powierzchni specyficznego białka receptorowego. Kom órki takie tworzą klony. System immunologiczny zawiera miliony różnych klonów limfocytów T oraz B, których kom órki m ają tą samą specyficzność antygenową. Oznacza to, że dany antygen aktywuje tylko te klony, które m ają zdolność związania go na swej powierzchni.

Specyficzne rozpoznanie i związanie antygenu zachodzi przez prezentowane na powierzchni dojrzałych limfocytów T kompleksy receptorowe TCR-CD3 ( K l a u s n e r i in. 1990); C 1 e v e r s i in. 1988) oraz poprzez związane z błoną kom órek B formy IgM i IgD im m unoglobulin (przeciwciała), zwane kom plek sami BCR (K o n i n g 1991). Funkcją tych receptorów jest również przekazanie do wnętrza kom órki sygnału, powodującego jej aktywację. Zarów no kompleksy TC R jak i BCR mają regiony stałe, o sekwencji aminokwasów identycznej dla wszystkich klonów oraz regiony zmienne, będące miejscami wiązania okreś lonego antygenu, charakterystyczne dla jednego klonu limfocytów.

Ten fragment antygenu, który łączy się z wiążącym go miejscem na cząsteczce przeciwciała lub receptorze powierzchniowym limfocytu, nazywa się determinantą antygenową. Większość antygenów posiada wiele różnych determinant i może stymulować różne klony limfocytów. Taką reakcję nazywa się poliklonalną. M onoklonalną natomiast, nazywa się odpowiedź tylko jednego klonu komórek T albo B, stymulowaną przez pojedynczą determinantę antygenową. Przeciwciała produkowane przez taki klon limfocytów B mają te same miejsca wiązania antygenu i zwane są przeciwciałami monoklonalnymi. Działanie przeciwciał nie ogranicza się tylko do ich zdolności wiązania obcych cząsteczek. Każdy związany z immunog- lobuliną antygen jest niszczony biologicznie, a o sposobie jego dezintegracji decyduje budową tzw. fragmentu Fc cząsteczki przeciwciała. Immunoglobuliny o tych samych miejscach wiązania antygenu mają zróżnicowane fragmenty Fc, które umożliwiają im włączenie się w różne procesy biologiczne. Mogą one wiązać się specyficznie z receptorami na powierzchni komórek fagocytujących, takich jak makrofagi i polimorfonuklearne leukocyty, zwiększając tym samym efektywność niszczenia mikroorganizmów. M ogą łączyć się z wirusami i uniemożliwiać im wiązanie się do receptorów powierzchniowych i infekcję własnych komórek. Mogą wiązać się z receptorami na powierzchni komórek tucznych i kwasochłonnych leukocytów, stymulując wydzielanie biologicznie aktywnych amin, przede wszyst kich histaminy, będącej jednym z mediatorów reakcji zapalnej. M ogą wreszcie wchodzić w kontakt z pierwszym komponentem układu dopełniacza, uruchamiając w ten sposób cały łańcuch biochemicznych reakcji powodujących lizę mikroorganiz mów inwazyjnych. Przeciwciała w połączeniu z układem dopełniacza są głównym narzędziem walki kręgowców z infekcjami bakteryjnymi.

(4)

K om órkow a reakcja immunologiczna, za którą odpowiedzialne są limfocyty T, skierowana jest przede wszystkim przeciw infekcjom wirusowym, grzybi czym, przeszczepom i własnym zm utowanym kom órkom somatycznym. Różne reakcje limfocytów T zachodzą za pośrednictwem różnych subpopulacji tych komórek:

1) cytotoksycznych limfocytów (Tc), selektywnie zabijających kom órki obce i własne zainfekowane wirusem.

2) limfocytów regulatorowych, do których należą limfocyty (Th) wspom aga jące reakcje pomiędzy kom órkam i T i B, limfocytami i m akrofagam i oraz

limfocyty supresorowe (Ts), znoszące aktywność efektorowych kom órek T i B, jak również subpopulacji limfocytów wspomagających.

Powstaje więc rodzaj sprzężenia zwrotnego, które w sposób ciągły reguluje aktywność różnych subpopulacji limfocytów i jest jednym z elementów skom plikowanego systemu interakcji pomiędzy kom órkam i układu obronnego. Kooperacja pomiędzy kom órkam i T, B i m akrofagam i jest konieczna do wystąpienia większości reakcji immunologicznych. Limfocyty B, na przykład, wymagają do produkcji i wydzielania przeciwciał obecności zarów no kom órek T, jak i wyspecjalizowanych kom órek prezentujących antygeny (APC), którym i są kom órki dendrytyczne i makrofagi.

Większość kom órek T, w przeciwieństwie do limfocytów B, nie reaguje na antygeny w formie rozpuszczonej, ale na związane z powierzchnią komórek. Limfocyty Th reagują na antygeny prezentowane przez m akrofagi, niektóre kom órki T i większość limfocytów B. K om órki Tc reagują na antygeny związane z powierzchnią kom órek obcych lub własnych zainfekowanych wirusem. Większość kom órek T rozpoznaje antygeny na powierzchni innych kom órek tylko jeżeli są one połączone z antygenami, tzw. głównego układu zgodności tkankowej (M HC). Antygeny M H C klasy I i klasy II znajdują się na powierzchni kom órek kręgowców wyższych. Cząsteczki M H C I występują na powierzchni prawie wszystkich kom órek somatycznych, a glikoproteiny M H C II są charak terystyczne dla kom órek systemu immunologicznego. Różne subpopulacje limfocytów T rozpoznają antygeny połączone z różnymi klasami glikoprotein głównego układu zgodności tkankowej. K om órki Tc rozpoznają antygen związany z białkiem M H C klasy I. K om órki Th reagują przeciw antygenom tworzącym kompleksy z cząsteczkami białek M H C klasy II. Również niektóre kom órki supresorowe m ogą rozpoznawać antygen w połączeniu z cząsteczką M H C II.

Reakcja odpornościowa, czy to hum oralna czy kom órkow a pojawia się po okresie utajenia trwającym najczęściej kilka dni. W tym czasie, na skutek stymulacji, kom órki T i B rosną, dzielą się i różnicują tworząc duże populacje aktywnych kom órek efektorowych oraz kom órek pamięci zdolnych do szybkiej reakcji immunologicznej w przypadku pow tórnego spotkania danego antygenu (rys. 3). To dzięki klonalnej ekspansji i długiej przeżywalności tych kom órek istnieje pamięć immunologiczna, będąca fundam entalną cechą systemu odpo r

(5)

Lim focyty — funkcje i ruch 67

nościowego kręgowców. Limfocyty rozpoznające antygen mogą być albo krótko żyjącymi, małymi kom órkam i dziewiczymi, albo znacznie większymi, żyjącymi miesiącami, a nawet latami kom órkam i pamięci. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z pierwotną reakcją immunologiczną, która rozwija się z dużym opóźnieniem, ale ekspansywnie, po czym stopniowo zanika. Reakcja wtórna związana ze stymulacją kom órek pamięci, ma krótszy okres utajony (dzięki hiperreaktywności kom órek za nią odpowiedzialnych), jest silniejsza i trwa dłużej.

Rys. 3. Pow staw anie kom órek pamięci i kom órek efektorowych w wyniku pierwotnej i wtórnej aktywacji odpowiednio limfocytów dziewiczych i limfocytów pamięci

Nieaktywne limfocyty są małymi sferycznymi kom órkam i o średnicy zbliżo nej do średnicy erytrocytów (ok. 6-7 ^m). W przeciwieństwie do polim orfonuklearnych leukocytów, posiadają ogromne jąd ro i cieniutką warstewkę cytoplaz my, która je otacza. Cytoplazm a ich jest uboga w organelle odpowiedzialne za podstawowe funkcje kom órki ( R o g e r s 1983). Nieaktywne kom órki B i T są morfologicznie nierozróżnialne. M ożna je różnicować tylko za pom ocą tzw. m arkerów powierzchniowych, które wiążą się z odpowiednimi białkami recep torowymi na powierzchni tych kom órek ( R o g e r s 1983). Limfocyty pozostają w stanie G 0 aż do m om entu aktywacji ( G o w a n s , K n i g h t 1964), której natychm iastowym efektem jest depolaryzacja błony, wzrost produkcji InsP3, wzrost poziom u wew nątrzkom órkowego wolnego wapnia, aktywacja białkowej kinazy C ( S t e e l , H u t c h i n s 1989). Grom adzenie się i migracja aktywowa nych limfocytów wokół m akrofagów , czy to w miejscach zapalnych, czy w węzłach limfatycznych (peripolesis) ( B e s s i s 1973; R o g e r s 1983; van M a a r s s e v e e n i in. 1990), służy wiązaniu prezentowanego przez m akrofaga antygenu do odpowiednich receptorów kom órek T (TCR) i kom órek B (BCR)

(6)

68 Wanda Kłopocka TCR-CD3 a n ty g e n w p o łą c z e n iu z MHC I I s e l e k t y n y węglowodanowe U g a n d y d l a s e l e k t y n i n t e g r y n y n i e w ym agające a k t y w a c j i n ie z n a n e l i g a n d y d l a ty c h i n t e g r y n fo rm a n ie a k ty w n a in t e g r y n w y m ag ający ch a k ty w a c ji fo rm a ak tyw na l i g a n d y im m unoglobulinow e d l a ty c h i n t e g r y n f ib r o n e k ty n o w e l« m in in o w e k o lag en o w e b i a ł k a ECM r e c e p t o r y in te g ry n o w e d l a b i a ł e k ECM form y ak tyw ne i n ie a k ty w n e

Rys. 4. Schemat połączeń pomiędzy limfocytem i kom órką śródbłonka w pobliżu miejsca zapalnego. W wyniku stymulacji limfocytu poprzez sieciowanie TCR-CD 3 uaktywniane są zarówno receptory adhezywne (LFA-1, a4/?,), jak też receptory dla białek ECM (a5/Ę, <x6/?,, CD23 VLA-4, -5, -6). A ktyw owana na skutek działania cytokin kom órka endotelialna prezentuje ligandy (ICA M -1, -2,

VCAM-1) dla adhezywnych receptorów z powierzchni limfocytu i in n e

(7)

Lim focyty — funkcje i ruch 69

( K l a u s n e r i in. 1990; K o n i n g 1991; C l e v e r s i in. 1988). Sygnał przekazywany za pośrednictwem tych receptorów do wnętrza kom órki u rucha mia wiele zmian, które prow adzą do przekształcenia nieaktywnych limfocytów w tzw. plazmocyty (plasma cells), będące stacjonarnym i kom órkam i syn tetyzującymi i uwalniającymi przeciwciała, lub w efektorowe kom órki T, które zachowują zdolność migracji i, przemieszczając się w obrębie wtórnej tkanki limfatycznej, rozszerzają reakcję immunologiczną. Ostatnie badania wykazały, że efektywność stymulacji kom órek T zależy od aktywujących sygnałów przesyłanych do kom órki nie tylko via kompleks TC R -C D 3, czy antygenowy receptor CD2, ale także przez dodatkow e białka powierzchniowe. Te ostatnie jednocześnie pośredniczą w adhezji pomiędzy kom órkam i T i kom órkam i endotelialnymi oraz limfocytami i APC. Są to cząsteczki należące do rodziny białek zwanej integrynami: ccl ß2 (integryna znana również jako LFA-1) oraz

a4.ß1. Ligandami są dla nich białka receptorowe z rodziny im m unoglobulin,

odpowiednio ICAM -1, ICAM -2 na powierzchni APC i kom órek endotelialnych oraz VCAM-1 na powierzchni kom órek śródbłonka (patrz rys. 7). Odgrywają one rolę współstym ulatorów aktywacji kom órek T ( D a m i e , A r u f f o 1991; R u o s ł a h t i 1991). Sugeruje się również, że na aktywację i różnicowanie limfocytów m ają wpływ składniki pozakom órkowej macierzy, takie jak fibronektyna, lam inina i kolagen IV, które są białkami wielofunkcyjnymi o niezale żnych właściwościach stymulacyjnych i adhezyjnych. Zwiększają one zarówno aktywność migracyjną, jak i proliferacyjną kom órek T przez wiązanie się do grupy receptorów z rodziny integryn: VLA-4, -5, -6 i praw dopodobnie również do białek błonowych związanych z GPI (de S o u s a i in. 1991). K om órki pamięci mają znacznie niższy próg aktywacji niż kom órki dziewicze. W porów naniu z kom órkam i dziewiczymi charakteryzują sią one trzy-, a nawet cztero krotnie zwiększoną ekspresją cząsteczek adhezywnych, takich jak LFA-1, VLA-4, -5, -6, służących również jako receptory aktywujące. Kompleksy T C R — CD3 na powierzchni tych kom órek są zasocjowane z innymi receptorami antygenowymi (CD4, CD5). Oznacza to, że kom órki pamięci są skutecznie aktywowane przez niższy poziom antygenu lub przeciwciała anty-CD3. Stymu lowany właściwym bodźcem limfocyt rośnie, powiększając nawet trzykrotnie swoją objętość. Zmienia się u ltrastruk tu ra jego wnętrza, zwiększa się nieregular- ność powierzchni. Rozpoczyna się synteza i sekrecja substancji, zwanych limfokinami, do których należą m.in. 11-2, -3, -4, -6 oraz INFy. Działają one w sposób para- lub autokrynny i są niezbędne dla rozwoju dalszych etapów reakcji immunologicznej, tj. proliferacji i różnicowania. W zrasta ekspresja niektórych białek receptorowych, m.in. receptora dla 11-2 i 11-4.

Przy dużych infekcjach do węzłów limfatycznych przedostaje się wiele antygenów pierwotnych i wtórnych, które aktywują jednocześnie limfocyty dziewicze i limfocyty pamięci. Interesujące jest współdziałanie pomiędzy tymi dwiema subpopulacjam i kom órek oparte z jednej strony na różnicach w ilości i rodzaju syntetyzowanych limfokin, z drugiej na podobnej ekspresji receptorów

(8)

70 Wanda Klopocka

dla tych substancji. K om órki dziewicze produkują np. 11-2 w nadmiarze, podczas gdy kom órki pamięci w ilości niedostatecznej dla swojej optymalnej proliferacji. W wyniku tego egzogenna 11-2 może podnosić proliferacyjną aktywność kom órek pamięci. N atom iast cytokiny uwalniane przez kom órki pamięci — głównie 11-4,11-6 — intensfikować mogą reakcję kom órek dziewiczych. Gdy wygasa reakcja pierwotna, któ ra zawsze trw a krócej niż w tórna i na placu boju pozostają już tylko limfocyty pamięci, podstawowym czynnikiem aktywującym proliferację pozostaje wyłącznie autokrynnie działająca 11-4 (A k b a r i in. 1991).

Skuteczność odpowiedzi immunologicznej czy to pierwotnej, czy wtórnej, hum oralnej czy komórkowej zależna jest m.in. od zdolności limfocytów do osiągnięcia ogniska infekcji. Tak więc, zarów no kom órki dziewicze jak i lim focyty pamięci obu subpopulacji T i B m uszą mieć zdolność penetrow ania do przestrzeni interstycjalnej w miejscach zapalnych. M uszą one również dotrzeć do węzłów limfatycznych, których główną funkcją jest zatrzymywanie antygenów, i w których za pośrednictwem m akrofagów i kom órek dendrytycznych prezen towane są one limfocytom.

* * *

Zagadnienia omówione w pierwszej części artykułu stanow ią wprowadzenie, i siłą rzeczy nie wyczerpują tem atu. Czytelników zainteresowanych funkcjami i rozwojem limfocytów odsyłamy zatem do następujących pozycji literatury.

1) M olecular Biology o f the Cell, 1989, pod redakcją Bruce Alberts i in. 2) Cytofizjologia, 1990, pod redakcją Kazimierza Ostrowskiego i Jerzego Kaw iaka

3) Fizjologia człowieka z elemantami fizjologii stosowanej i klinicznej, 1990, pod redakcją W ładysława Z. Traczyka i Andrzeja Trzebskiego

R EC Y R K U LA C JA LIM FO C Y TÓ W I JE J M O L EK U L A R N A R EG U LA C JA

Dla prawidłowego funkcjonowania systemu immunologicznego konieczna jest stała recyrkulacja limfocytów pomiędzy układem krwionośnym i tkankam i limfatycznymi. Jej celem jest przede wszystkim zwiększenie praw dopodobieńst wa interakcji pomiędzy limfocytami i kom órkam i prezentującymi antygeny, ale też segregacja limfocytów o określonych funkcjach do różnych organów limfatycznych organizmu.

Limfocyty opuszczają strum ień krwi i wchodzą do wtórnych tkanek limfatycznych oraz ognisk zapalnych przez ściany pozawłośniczkowych tęt- niczek krwionośnych ( J a l k a n e n , B u t c h e r 1985) (patrz rys. 5). W y chodzenie leukocytów z naczyń krwionośnych określa się terminem ekstrawazacji. W yróżnić w nim m ożna dwa etapy: adhezję krwinek do apikalnych powierzchni śródbłonków wyspecjalizowanych lub czasowo aktywowanych, zwaną marginacją oraz przedostaw anie się pomiędzy kom órkam i endotelium (G o w a n s , K n i g h t 1964) do przestrzeni interstycjalnej, zwane diapedezą

(9)

Rys. 5. Różne drogi recyrkulacji kom órek pamięci i kom órek dziewiczych. Schemat przedstawia miejsca marginacji (oznaczone rzymskimi cyframi) obu populacji limfocytów. Kolejne etapy migracji

limfocytów do oznaczonych miejsc pokazano na rys. 6

(patrz rys. 6). Szczególnym przypadkiem ekstrawazacji jest przechodzenie limfocytów z naczyń krwionośnych do parenchymy węzłów limfatycznych, określane jako „hom ing” . Białka błonowe, które rozpoznają odpowiednie ligandy na kom órkach środbłonka wtórnych tkanek limfatycznych i wiążą się z nimi, to receptory „hom ing” ( F o r d 1975; G a l l a t i n i in. 1983; C a v e n - d e r 1989). Znaleziono je na powierzchni limfocytów wszystkich badanych gatunków kręgowców. „Flom ing” limfocytów po raz pierwszy zaobserwowali G o w a n s i K n i g h t w roku 1964. Limfocyty opuszczają naczynia krw ionoś ne w obrębie substancji korowej węzła (patrz rys. 5). W jej trójwymiarowej sieci zbudowanej z lamininy i kolagenu IV napotykają pola m akrofagów i kom órek dendrytycznych, prezentujących antygeny. Tam też przebywają przez jakiś czas kom órki T, podczas gdy kom órki B kolonizują pęcherzyki limfoidalne tworzone przez sieć kom órek dendrytycznych. Spotkanie odpowiedniego antygenu za trzymuje dany klon limfocytów w obrębie węzła. Opuszczają go dopiero po kilku dniach duże populacje kom órek efektorowych i kom órek pamięci. Zbiega się to w czasie z pojawieniem się we krwi specyficznych przeciwciał i jest jednoznaczne z ujawnieniem się reakcji immunologicznej. Te limfocyty, które nie spotkają

(10)

Rys. 6. Ekstrawazacja limfocytów. I, II, „H om ing” limfocytów dziewiczych do peryferyjnego węzła limfatycznego (I) oraz do tkanki limfatycznej związanej z przewodem pokarm ow ym (II). III adhezja i polaryzacja kom órki pamięci na powierzchni śródbłonka płaskiego w pozawłośniczkowej tętniczce tkanki łącznej skóry. IVA, B m arginacja i diapedeza limfocytu pamięci pomiędzy aktywowanymi

kom órkam i endotelium do ogniska infekcji

antygenu, opuszczają węzeł limfatyczny po 18-20 godzinach. Przedostają się one do sinusoidalnych naczyń rdzeniowych, skąd w strum ieniu limfy przez od prowadzające naczynie limfatyczne i przewód piersiowy dostają się do krwi (patrz rys. 2) i rozpoczynają nowy cykl swojej wędrówki. N a recyrkulację limfocytów składają się więc: bierne przenoszenie przez krew i limfę oraz migracja poprzez ściany naczyń krwionośnych i w trójwymiarowej sieci tkanki łącznej, a także w parenchymie węzłów limfatycznych. Te kom órki, które przechodzą ze światła naczyń do tkanek w miejscach zapalnych (makrofagi, niektóre limfocyty), osiągają węzły limfatyczne przez naczynia doprowadzające. Sieć limfatycznych naczyń doprow adzających drenuje właściwie wszystkie

(11)

przestrzenie m iędzykomórkowe ciała, z wyjątkiem oczu, mózgu i układu pokarm owego, zbierając dostające się przez nabłonek obce antygeny w pery feryjnych węzłach limfatycznych. Przewód pokarm ow y m a swoje własne tkanki limfatyczne (kępki Peyera, migdały, wyrostek robaczkowy), które są miejscami reakcji przeciw antygenom zawartym w produktach spożywczych i m ikroor ganizm om układu pokarm owego. Antygeny pojawiające się we krwi są za trzymywane i degradow ane w śledzionie. W rdzeniu tkanki limfatycznej naczynia doprowadzające przekształcają się w szerokie, nieregularne zatoki, zwane sinusoidami, charakterystyczne dla wszystkich filtrów biologicznych. W ich przestrzeniach przepływ limfy jest znacznie wolniejszy niż w wąskich kapilarach, co umożliwia zgrom adzonym na ścianach zatok m akrofagom wychwytywanie zbędnych cząstek.

Większość norm alnie cyrkulujących limfocytów T i B jest zdolna do penetrow ania wszystkich typów w tórnych tkanek limfatycznych, ale niektóre m igrują preferencyjnie do specyficznych organów. K om órki B m ają tendencję do opuszczania naczyń krwionośnych w organach limfatycznych związanych z przewodem pokarm owym . K om órki T natom iast przechodzą głównie do węzłów peryferyjnych ( S t e v e n s i in 1982; R o s e n , Y e d n o c k , 1986; C a v e n d e r , 1989; S t r e e t e r i in. 1988; J a l k a n e n i in. 1988; P a l s i in. 1986). W tych ostatnich znajdują się więc głównie limfocyty T wszystkich subpopulacji. W tkankach limfatycznych przewodu pokarm owego przeważają natom iast kom órki B, limfocyty T reprezentowane są głównie przez subpopula cje kom órek wspomagających ( F o r d 1975; G a l l a t i n i in. 1986). Limfocyty aktyw owane wędrują specyficznie do miejsc zapalnych oraz do przeszczepów (B i 11 i n g h a m i in. 1977). Genetyczny polimorfizm zdolności rozpoznawania tkanek służy niewątpliwie ujednoliceniu charakteru reakcji immunologicznych w danym rejonie oraz powiększa funkcjonalną specjalizację kom órek.

Adhezja limfocytów do kom órek śródbłonka jest regulowana zarówno przez ekspresję odpowiednich receptorów na powierzchni kom órek im m unokom - petentnych, jak też odpowiadających im ligandów na powierzchni kom órek endotelialnych. W 1983 roku G a l l a t i n i współpracownicy wyizolowali m onoklonalne przeciwciało — Mel-14, które wiążąc się z determ inantam i receptorów na powierzchni limfocytów, w sposób specyficzny blokowało ich adhezję do śródbłonków naczyń w węzłach peryferyjnych. Nie wpływało to więc na ekstrawazację w obrębie kępek Peyera. Prace z początku lat 80. pokazały również, że blokowane Mel-14 receptory limfocytów wchodzą w interakcję z m annozo-6-fosforanem (S t o o 1 m a n i in. 1984). Dziś wiadomo, że „hom ing receptor” limfocytów, ułatwiający adhezję do endotelium naczyń krwionośnych w peryferyjnych węzłach limfatycznych, należy do rodziny białek adhezywnych, tzw. selektyn. Posiadają one N -term inalne domeny homologiczne do lektyn zwierzęcych i wykazują aktywność zależną od Ca2 + . „H om ing receptor” , który został ostatecznie określony jako LECAM-1 ( A n d e r s o n i in. 1991) wiąże się specyficznie z węglowodanowym ligandem prezentowanym na powierzchni

(12)

kom órek endotelialnych (patrz rys. 7A) ( L a s k y 1991; S p r i n g e r , L a s k y 1991). Podczas gdy selektyny odpowiedzialne są tylko za interakcje kom órka — kom órka, receptory z rodziny integryn są bardziej wszechstronnymi białkami adhezywnymi. Są zarów no m ediatoram i adhezji kom órek do elementów poza- komórkowej macierzy, jak też pośredniczą w kontaktach pomiędzy kom órkam i. Integryny są integralnymi glikoproteinam i zbudowanym i z dwóch podjednostek a i ß. Obie podjednostki uc/c iczą w form owaniu miejsca wiązania dla liganda. D om ena cytoplazmatyczmi • .gryn połączona jest z cytoszkieletem kom órki. Różne rodzaje podjednostek a i ß i ich różne układy tworzą przynajmniej 16 integryn, z których wiele jest charakterystycznych dla danego typu kom órek. Należy do nich białko, specyficzne dla limfocytów, mające jedyną w swoim rodzaju podjednostkę ßp, które pośredniczy w „hom ing” limfocytów. Jest to integryna a4/?p rozpoznająca niezidentyfikowany jeszcze ligand na powierzchni kom órek endotelialnych (patrz Rys. 4A) pozawłośniczkowych tętniczek w pery feryjnych węzłach limfatycznych (R u o s 1 a h t i 1991). W wiązaniu limfocytów do kom órek śródbłonka naczyń w tkankach limfatycznych związanych z prze wodem pokarm owym , uczestniczy receptor należący również do rodziny integryn, tzw. LPA M -1 (patrz rys. 4B) (M ackay, 1991).

Nie jest jasne, czy receptory „hom ing” odgrywają jakąś rolę w ogniskach zapalnych. Od daw na wiadomo natom iast, że przeciwciała, które ham ują niestymulowaną adhezję limfocytów do endotelium , nie m ają wpływu na adhezję stym ulowaną w miejscach zapalnych (C a v e n d e r i in. 1987). Sugeruje się, że w tym drugim przypadku funkcje receptorów pośredniczących w „hom ing” przejmują inne białka adhezywne, które aktywowane są w wyniku sieciowania antygenowych kompleksów TC R-CD 3 i BCR ( L a s k y 1991; R u o s l a h t i 1991). Odpowiadające im ligandy z powierzchni kom órek śródbłonka udostęp niane są na skutek stymulującego działania uwalnianych w miejscach infekcji cytokin. Zarów no T N F (produkow any przez niektóre limfocyty i makrofagi), jak też II-1 (wydzielana przez m akrofagi, niektóre aktywowane limfocyty B oraz kom órki endotelialne) zwiększają adhezywność endotelium dla limfocytów (C a v e n d e r i in. 1987; C a v e n d e r i in. 1986; C a v e n d e r, E d e l b a u m 1988). Stymulujące działanie cytokin jest niespecyficzne tkankow o. Oznacza to, że rozwijająca się reakcja zapalna może indukować adhezję limfocytów do ścian pozawłośniczkowych tętniczek krwionośnych w dowolnym miejscu organizmu, znajdującym się w pobliżu ogniska infekcji ( C a v e n d e r i in. 1987; C a v e n d e r 1989). Działanie cytokin nie ogranicza się tylko do stymulacji adhezji. W pływają one w różny sposób na rozwój procesów zapalnych. T N F stymuluje syntezę i uwalnianie II—1 przez kom órki śródbłonka oraz ekspresję receptorów II—1R na powierzchni tych kom órek (N a w r o t h i in. 1986; K u r t - J o n e s i i n .

1987). II—1, natom iast indukuje proliferację kom órek śródbłonka (O o i i in. 1985), zwiększa proliferację kom órek T (M i z e 1 1988) i kom órek B (F a 1 k o f f i in. 1983), działa jak o czynnik chem otaktyczny dla limfocytów ( M i o s s e c i in. 1984).

(13)

L im focyty— funkcje i ruch 75

K ażda reakcja immunologiczna jest łańcuchem zależności, którego og niwami są m.in. aktywacja, adhezja i migracja. A ktywow ana adhezja pozwala na wejście odpowiednich populacji limfocytów do tkanek zakażonych. Równocześ nie, w norm alnych w arunkach brak adhezji zapobiega migracji kom órek systemu immunologicznego do zdrowych tkanek. M igracja limfocytów, naj pierw diapedeza, a potem lokom ocja w przestrzeniach zewnątrzkom órkowych i wokół APC możliwe są dzięki sygnałom przekazywanym do wnętrza kom órek za pośrednictwem receptorów antygenowych, jak też cząsteczek adhezywnych. Te ostatnie należą do grupy integryn wymagających doraźnej aktywacji dla połączenia się z ligandem. Integryna LFA-1 (znana również jako CD I la/C D 18 lub otl ß2) aktyw ow ana przez sieciowanie kompleksów T C R -C D 3 na powierz chni kom órek T wiąże się z IC A M -1, IC A M -2. Są to immunoglobuliny (rys. 4), których ekspresja na powierzchni kom órek śródbłonka wzrasta znacznie w miejscach zapalnych. Cząsteczka a4.ßl , której funkcjonowanie jest również kontrolow ane przez aktywację, łączy się z VCAM -1 (rys. 4) ( D a m i e , A r u f f o l 9 9 1 ; R u o s l a h t i l 9 9 1 ) . Podczas gdy grupa integryn z podjednostką

ß2 należy do białek pośredniczących w kontaktach pomiędzy kom órkam i,

integryny z grupy /łx są receptoram i zarów no dla ligandów prezentowanych na innych kom órkach, jak też dla elementów przestrzeni zewnątrzkomórkowych. Stymulacja limfocytów przez system T C R -C D 3 powoduje natychm iastow ą aktywację receptorów dla fibronektyny — a4ß1? ot5ß1 oraz lamininy ot6ß 1 (rys. 4), odgrywających, wspólnie z kolagenem IV, istotną rolę w migracji kom órek oraz w ich pozycjonowaniu w obrębie parenchymy węzłów limfatycznych czy trójwymiarowej struktury tkanki łącznej (de S o u s a i i n . 1 9 9 1 ; R u o s l a h t i 1991). Składniki pozakom órkowej macierzy wiązane są również przez integryny VLA-4, -5, -6 (rys. 4), które zaczynają funkcjonować na powierzchni limfocytów poddaw anych długotrwałej stymulacji (R u o s 1 a h t i 1991). Kolagen IV wiąże się z antygenem CD26, cząsteczką nie związaną z rodziną integryn (de S o u s a i in. 1991).

Ostatnie badania wykazały, że drogi recyrkulacji dwóch subpopulacji limfocytów, kom órek pamięci i kom órek dziewiczych są różne. K om órki dziewicze opuszczają naczynia krwionośne tylko w obrębie węzłów limfatycz nych, kom órki pamięci penetrują głównie do tkanek nielimfatycznych. Pojawia ją się więc one w naczyniach limfatycznych doprowadzających, podczas gdy

kom órki dziewicze obserwuje się tylko w naczyniach odprowadzających (rys. 5) ( M a c k a y 1991). K om órki pamięci lokalizują się głównie w tkance łącznej skóry (F o s t e r i in. 1990), epitelialnej powierzchni płuc (S a 11 i n i i in. 1990) i w błonie właściwej jelit, a także w miejscach infekcji, podobnie jak aktywowane kom órki T ( D a m i e , D o y l e , 1990; P i t z a l i s i in. 1988). Naw et in vitro aktywowane limfocyty T nie penetrują do węzłów limfatycznych, lecz do tkanek skóry i jelita ( S p r e n t 1976; H a l l i in. 1972). Odpowiedzialna za drogi recyrkulacji limfocytów pamięci i limfocytów dziewiczych jest zróżnicowana ekspresja cząsteczek adhezywnych na powierzchni tych kom órek. Receptory

(14)

Rys. 7. Zróżnicow ana ekspresja receptorów na powierzchni kom órek dziewiczych oraz kom órek pamięci. A — receptory związane z „hom ing” do peryferyjnych węzłów limfatycznych. B — receptor odpowiedzialny za „hom ing” w obrębie wysepek Peyera. C — receptory umożliwiające adhezję do

śródbłonków kapilar w tkankach nielimfatycznych

ułatwiające adhezję do śródbłonka płaskiego, wyściełającego peryferyjne naczy nia w tkankach nielimfatycznych, m.in. L F A -1, V L A -4 prezentow ane są głównie na powierzchni kom órek pamięci T (Rys. 6IV i 7C) oraz limfocytów aktywowanych. Ich ekspresja jest regulowana i wzrasta w miejscach zapalnych ( S a n d e r s i in. 1988; B e v e r l e y 1990; M a c D o n a l d i in. 1990; S h i m i z u i in. 1990; S p r i n g e r 1990; A k b a r i in. 1990). Jednocześnie, na powierzchni kom órek śródbłonka, w zrasta indukow ana cytokinam i ekspresja odpow iadają cych receptorom adhezywnym ligandów imm unoglobulinowych. Aktywowane kom órki endotelialne, głównie w pozawłośniczkowych naczyniach skóry, preze ntują poza tym adhezywny receptor E L A M -1, należący do rodziny selektyn.

(15)

Ułatwia on adhezję neutrofilom , m onocytom , a także pewnym kom órkom pamięci T. Te ostatnie wiążą się z nim praw dopodobnie za pośrednictwem specyficznego antygenu CLA (rys. 6III i 1C) ( P i c k e r i in. 1991). Adhezja limfocytów do tzw. wysokiego śródbłonka, charakterystycznego dla tętniczek krwionośnych węzłów limfatycznych, zachodzi za pośrednictwem receptorów „hom ing” , przede wszystkim LECAM -1, prezentowanych na powierzchni właściwie wszystkich ludzkich limfocytów dziewiczych (rys. 61 i 7A), ale tylko nielicznych kom órek pamięci (T e d d e r i in. 1990). Interesujące jest podobieńst wo w budowie integryn ułatwiających „hom ing” limfocytów dziewiczych do tkanek limfatycznych przew odu pokarm ow ego (rys. 611 i 7B) oraz kom órek pamięci do śródbłonków aktywowanych. Ponieważ LPAM-1 jest integryną z łańcuchem a homologicznym do łańcucha a4 VLA-1, a jej ekspresja jest regulowana podobnie jak ekspresja VLA-1, sugeruje się, że śródbłonek naczyń jelitowych tkanek limfatycznych działa analogicznie jak aktywowane endote lium w miejscach zapalnych (M a c k a y 1991).

Opisane modele recyrkulacji limfocytów pozwalają na natychm iastow ą reakcję kom órek pamięci i limfocytów stym ulowanch skierowaną przeciw antygenom, które przedostaną się do organizm u przez naskórek, nabłonek jelit czy płuc. Jednocześnie, umożliwiają kom órkom dziewiczym pobyt we wtórnych tkankach limfatycznych, których m ikrośrodow isko spełnia ściśle określone wym agania dla aktywacji tych kom órek (M a c k a y 1991)

M IG R A C JA LIM FO C Y TÓ W

Cytoszkielet kom órkow y zbudow any jest z trzech współdziałających ze sobą systemów fibrylarnych: sieci aktyno-miozynowej, m ikrotubul i filamentów pośrednich. Bierze on udział w takich podstawowych zjawiskach jak migracja, zmiany kształtu, adhezja, interakcje międzykomórkowe, a być może również przekazywanie informacji z błony kom órkowej do jądra. Aby spełniać te funkcje, filamenty muszą być połączone z błoną bądź bezpośrednio, bądź poprzez białka łączące. W kom órkach migrujących połączenia aktyny z błoną są krótkotrw ałe, równie szybko się tworzą, jak i rozpadają. W kom órkach nie migrujących są silniejsze i bardziej trwałe. Połączenia cytoszkieletu z błoną z jednej strony stabilizują więc kształt kom órki, z drugiej, dzięki swej dynamice, umożliwiają jego zmiany: wysuwanie i wycofywanie pseudopodiów , form owanie m ikrokosm -

ków, endo- i egzocytozę.

Organizacja cytoszkieletu jest ściśle związana z kształtem kom órki i m echani zmem lokomocji. Cytoszkielet większości kom órek, które form ują pseudopodia, charakteryzuje się lokalizacją sieci aktyno-miozynowej pod błoną kom órkow ą, promienistym układem m ikrotubul wzrastających od centrum ku peryferiom kom órki oraz siecią filamentów pośrednich, łączących organelle kom órkow e ze strukturam i podbłonowym i. T aką organizację cytoszkieletu m ają zwierzęce kom órki tkankow e, które poruszają się ruchem ameboidalnym: neurony,

(16)

fibroblasty, ruchliwe kom órki epitelialne, granulocyty, makrofagi i limfocyty ( B e r s h a d s k y , V a s i l i e v 1988). Różnią się one między sobą typem fllamen tów pośrednich, stopniem rozwoju systemu mikrotubularnego oraz peryferyjnego korteksu komórki. Wydaje się, że u leukocytów podobnie jak u swobodnie żyjących ameb korteks osiągnął znacznie wyższy stopień organizacji niż u fibroblastów, co ułatwia wysuwanie i wycofywanie pseudopodiów, a więc szybką reorganizację kształtu komórki. Leukocyty charakteryzują się też tzw. mikrotubulowo-niezależ- nym wariantem stabilizacji, który polega na wysuwaniu nowych pseudopodiów w kierunku mniej więcej równoległym do orientacji fllamentów aktynowych. Ten rodzaj stabilizacji jest znacznie mniej efektywny niż stabilizacja fibroblastów i pozwala na częstą zmianę kierunku ruchu (prostoliniowe odcinki szlaków migracji leukocytów mają długość tylko 30-70 ^um) (G u d i m a i in. 1988; B e r s h a d s k y , V a s i l i e v 1988). U fibroblastów za polaryzację i stabilizację kształtu komórki odpowiedzialny jest system m ikrotubularny, rozwinięty lepiej niż u leukocytów. Depolaryzacja m ikrotubul nie hamuje aktywności pseudopodialnej fibroblastów, ale hamuje ich ruch kierunkowy po podłożu. U fibroblastów traktowanych substancjami działającymi destrukcyjnie na m ikrotubule (kolchicyna, vinblastyna, kolcemid) miejsce formowania pseudopodiów jest całkowicie przypadkowe. Dezintegracja m ikrotubul u leukocytów natom iast nie hamuje ich migracji, choć wpływa na pewne zjawiska związane z funkcjami lokomotorycznymi tych kom órek ( G u d i m a i in. 1988; B e r s h a d s k y , V a s i l i e v 1988). Stwier dzono, że kolchicyna wzmaga swobodną migrację limfocytów zależną od stężenia czynnika chemokinetycznego w nieobecności gradientu. Jednak traktowane kolchicyną lub vinblastyną, kom órki te tracą zdolność do rozpoznawania gradientu i reakcji chemotaktycznej ( R u s s e l l i in. 1975). Rola mikrotubul ogranicza się więc u leukocytów do podtrzymywania takich zjawisk, jak: chemotaksja ( A n d e r s o n i in. 1982; R a m s e y , H a r r i s 1973), interakcja limfocytów T z innymi kom órkam i ( G e i g e r i in. 1982), czy fagocytoza u makrofagów ( P i a s e k , T h y b e r g 1980). Integracja mikrotubul w tych komórkach nie jest więc wymagana do lokomocji jako takiej, ale odgrywa ważną rolę w ukierunkowywaniu ruchu. Podobną funkcję jak system mikrotubularny w komórkach tkankowych, u swobodnie żyjących ameb pełni jądro komórkowe ( G r ę b e c k a 1992).

Pomimo olbrzymich biologicznych i morfologicznych różnic pomiędzy amebami i leukocytami, wszystkie te kom órki m ają pewne wspólne cechy. W przeciwieństwie do fibroblastów nie rozpłaszczają się na podłożu (ich ciało jest wydłużone, ale nie płaskie) i poruszają się znacznie szybciej. Fibroblasty m igrują z prędkością 0,5-2 /m rm in '1, leukocyty m ogą się poruszać z szybkością 10-15 yum-min'1. Najszybciej spośród białych krwinek m igrują limfocyty, najwolniej m akrofagi (G u d i m a i in. 1988; B e r s h a d s k y , V a s i l i e v 1988). Podczas gdy rozpłaszczenie jest konieczne do migracji fibroblastów, hamuje ono lokomocję kom órek krwi. Rozpłaszczone, nieruchome granulocyty są tak silnie przyczepione do podłoża, że nie odrywa ich siła z powodzeniem wystarczająca do

(17)

zerwania kontaktów pomiędzy podłożem a kom órkam i migrującymi ( D o r o s z e w s k i , K i w a ł a 1988). Zarów no m akrofagi, jak i granulocy ty zaprzestają migracji po kontakcie z antygenem, który powoduje ich „spreading” (rozpłasz czanie) ( G u d i m a i in. 1988). Odmiennie reagują na kontakt z antygenem limfocyty. Dzięki aktywacji na skutek sieciowania receptorów powierzch niowych u kom órek tych pojawia się lub znacznie wzrasta aktywność lokom oto ryczna. Stwierdzono, że migracja małych, spoczynkowych limfocytów nie jest tak efektywna jak migracja kom órek stymulowanych ( W i l k i n s o n 1986).

Rys. 8. Migrujący limfocyt. A — widok z góry. B — widok z boku. R ekonstrukcje te w ykonano na podstawie zdjęć publikowanych w „Living Blood Cells and Their U ltrastructure” , M arcel Bessis

Już L e w i s (1931) zaobserwował, że migracja limfocytów jest podobna do migracji ameb (rys. 9). Za przepływ endoplazm y i ruch tych kom órek uczynił odpowiedzialnym skurcz warstwy peryferyjnej, połączony z jej solifikacją w tylnym biegunie kom órki. W ysuwanie pseudopodiów wiązał z lokalnymi zmianami w korteksie kom órki oraz żelifikacją warstwy kurczliwej u podstaw y nibynóżki. Zlokalizował punkty przyczepu kom órki tylko w jej strefie przedniej, co wyjaśniło gwałtowne przesuwanie się tylnych rejonów kom órki podczas

(18)

zmiany kierunku ruchu. Scharakteryzował też „przeciskanie sie” limfocytu przez dynamiczne przewężenie kom órkow e, analogiczne do występującego u ameb „constricting ring” .

Ryc. 9. Schemat migracji ortotaktycznej formy A m oeba proteus (A i B) oraz limfocytu T (C). Podobieństw o lokomocji obu typów kom órek widoczne jest dzięki zastosow aniu tej samej techniki analizy ruchu (B i C). Właściwe proporcje pomiędzy rozm iaram i kom órek oraz tempem ich migracji celowo nie zostały zachowane dla uzyskania lepszej czytelności rysunku. D ługość Amoeba proteus ok. 600 pm . Tem po migracji ok. 200 /mi/min"'. Długość migrującego limfocytu ok. 15 pm . Tempo

migracji ok. 10 yum/min'1

Pierścień kurczliwy stanowi morfologiczne odzwierciedlenie fali skurczów, której usytuowanie wzdłuż długiej osi kom órki jest zmienne. Pierścień kurczliwy pojawia się u podstaw y formującego się pseudopodium i staje się coraz wyraźniejszy w miarę wydłużania się nibynóżki. Za jądrem kom órki średnica pierścienia wyraźnie się zmniejsza i przestaje on być widoczny na powierzchni wydłużonego uropodu. W kom órkach przyczepionych do podłoża pierścień kurczliwy pozostaje nieruchomy w stosunku do punktów podłoża. Czas, w którym kom órka przeciska się przez pierścień, wynosi 20-30 s. W kom órkach zawieszonych w roztworze pierścień przesuwa się wzdłuż nieruchomego lim focytu ( H a s t o n , S h i e l d s 1984). Pierścienie form owane są w czasie migracji

(19)

w nieregularnych odstępach czasu, a głębokość kolejnych bruzd może być różna, co świadczy o zróżnicowanej sile skurczów.

Stymulacja limfocytu, niezależnie od tego czy wywołana jest specyficznym antygenem, przeciwciałem, adhezją do kom órek endotelialnych lub niekom ór- kowego podłoża, czy też czynnikiem chemotaktycznym zawsze prowadzi do zmiany kształtu kom órki ze sferycznego do wydłużonego, spolaryzowanego (G u d i m a i in. 1988). Limfocyty polaryzują się w ciągu 0,5-1 min od m om entu adhezji do podłoża ( G u d i m a i in. 1988), przybierając charakterystyczny kształt zwierciadła z rączką, którą stanowi wydłużony uropod (rys. 8). N a jego powierzchni stale tworzone są i wycofywane liczne m ikrokosm ki, za pośrednict wem których limfocyt łączy się z powierzchnią innych limfocytów albo m akrofagów (M c F a r 1 a n d 1969). Te wyspecjalizowane struktury są jedyny mi w swoim rodzaju. U pozostałych kom órek ssaków, jeśli występują, zlokalizo wane są przede wszystkim na przednim biegunie kom órki. W strefie frontalnej migrującego limfocytu stale wysuwane jest nowe lamellipodium (rye. 8B), które przylega do podłoża. W przypadku diapedezy wbudowuje się ono w wąską szczelinę pomiędzy kom órkam i warstwy endotelium ( V e r s c h u e r e n i in.

1990).

Z morfologicznymi zmianam i kształtu stymulowanych limfocytów wiąże się polaryzacja struktur cytoszkieletalnych, a także redystrybucja kom ponentów błonowych. Niezależnie od tego, jak ą drogą przekazywany jest sygnał ak tywujący do wnętrza kom órki, zawsze jednym z pierwszych zjawisk wy stępujących na skutek aktywacji jest wzrost stężenia wolnego wapnia w cytoplaz mie ( L e e i in. 1988; J o r d a n i in. 1991; B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g - n o n 1984). Zależne od CA + + : fosforylacja i defosforylacja miozyny (F e c h - h e i m e r , C e b r a 1982), dezorganizacja i integracja m ikrotubul ( B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g n o n 1984) polimeryzacja i depolimeryzacja filamen- tów aktynowych (K o r n 1988; B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g n o n 1984; Y i n , H a r t w i g 1988) oraz wiązanie receptorów powierzchniowych z biał kami cytoszkieletalnymi ( B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g n o n 1984) odpo wiedzialne są za regulację ruchu kom órki i agregację receptorów powierzch niowych. Sieciowanie receptorów przez różne ligandy związane jest z ruchem białek integralnych w płaszczyźnie błony. Prowadzą one do ich agregacji najpierw w małe grupy, zwane „patches” , a potem w jeden duży kompleks — „cap ” . Zjawisko to określane anglojęzycznym terminem „capping” wiąże się z aktywacją i polaryzacją limfocytów. W ystępuje głównie w kom órkach migrujących. Agregaty receptorów zbierają się zawsze w strefie formującej uropod w aktywowanych sferycznych limfocytach oraz w tylnym biegunie poruszających się kom órek. Już w 1971 roku T a y l o r i współpracownicy, odkrywcy „capping’u ” u limfocytów, sugerowali udział filamentów kurczliwych w tym zjawisku. Dalsze badania „capping’u ” u limfocytów potwierdziły tę sugestię. Stwierdzono, że skupiające się receptory powierzchniowe limfocytów tworzą dość stałe połączenia z cytoszkieletem ( H a s t o n , S h i e l d s 1984;

(20)

B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g n o n 1981; Bourguigon i in. 1978; B u t m a n i in. 1980; F l a n a g a n , K o c h 1978). Siła tych połączeń wzrasta gdy białka błonowe powiązane są przez ligandy. U stalono również, że wiązanie receptorów z cytoszkieletem zachodzi przed form owaniem ,,cap” (H a s t o n , S h i e l d s 1984; B o u r g u i g n o n , S i n g e r 1977). Bezpośrednio pod powie rzchnią „cap” znaleziono skumulowane filamenty aktyny i miozyny ( B o u r g u i g n o n 1980; B o u r g u i g n o n , R o ż e k 1980; B o u r g u i g n o n , S i n g e r 1977; B o u r g u i g n o n i in. 1978; B u t m a n i in. 1980; S i n g e r i in. 1978; S u n d q v i s t , E h r n s t 1976; T o h , H a r d 1977; G a b b i a n i i in. 1977). Dziś wiadomo, że dla wystąpienia „capping” konieczna jest pewna dezorganizacja m ikrotubul ( B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g n o n 1984) i ku r czenie się sieci aktyno-miozynowej. Inhibitory interakcji między aktyną i miozy ną (cytochalazyna B i D) ham ują zarów no „capping” , jak i migrację limfocytów ( B a r s h a d s k y , V a s i l i e v 1988), podczas gdy działanie kolchicyną może prowadzić nawet do spontanicznego form owania „cap” bez udziału ligandów ( B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g n o n 1984; B e r s h a d s k y , V a s i l i e v

1988). Właściwie wszystkie elementy cytoszkieletu kom órkow ego zaangażowane są w polarne ruchy białek błonowych. Z „capping’iem” związana jest nie tylko polaryzacja aktyny i miozyny, ale także polaryzacja białek wiążących filamenty aktynowe z białkami integralnymi oraz białek sieciujących filamenty aktynowe, a także polaryzacja filamentów pośrednich. Pod agregatem receptorów grom a dzą się u limfocytów oprócz aktyny i miozyny takie białka jak a-aktynina, fodryna, ankyryna ( B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g n o n 1984; B e r s h a d s k y , V a s i l i e v 1988), a także vimentyna, któ ra jest podstawowym skład nikiem filamentów pośrednich w kom órkach T i B ( D e l l a g i , B r o u e t 1982;

B o u r g u i g n o n , B o u r g u i g n o n 1984). Sugeruje się, że polarność kom ponentów cytoszkieletu może odgrywać istotną rolę przy kontaktach limfocytów z innymi kom órkam i ( L e e , R e p a s k y 1987).

Nie bez znaczenia dla ruchu receptorów powierzchniowych pozostaje również stopień płynności błony kom órkowej. Zwiększa się on na skutek aktywacji limfocytów i być może związanej z nią redystrybucji spektryny w cytoplazmie kom órki ( L e e i in. 1988). Praw dopodobnie białko to bierze udział w utrzym ywaniu asymetrycznego układu fosfolipidów w obu warstwach błony. W ydaje się, że podobnie jak u erytrocytów, organizacja lipidów w błonie komórkowej limfocytów jest również skorelow ana z rozmieszczeniem spektryny. G dy zerwane są połączenia spektryny z dwuwarstwą lipidową następuje przesegregowanie lipidów pomiędzy warstw ą wewnętrzną i zewnętrzną błony, co prowadzi do rozluźnienia upakow ania cząsteczek w tej ostatniej i zwiększenia jej płynności. Luźno uorganizowane lipidy m ogą ułatwiać nie tylko „capping” receptorów, ale również sprzyjać adhezji kom órek ( D e l B u o n o i in. 1988).

Aktywacja limfocytu, jego adhezja do podłoża i polaryzacja to przygotow a nie kom órki do migracji. W ydaje się, że kurczenie korteksu kom órkowego, generujące siłę m otoryczną, zachodzi u leukocytów dzięki interakcji aktyny

(21)

i miozyny. Lam ellipodia leukocytów w przeciwieństwie do pseudopodiów innych kom órek zawierają duże ilości miozyny ( B e r s h a d s k y , V a s i l i e v

1988). W ysuwanie każdego pseudopodium związane jest z lokalną reorganizacją cytoszkieletu kom órkow ego (formowanie sieci aktyno-miozynowej pod błoną nowo powstającej nibynóżki, odśrodkow y wzrost m ikrotubul, przyrost filamen- tów pośrednich). Zm iany te może wywołać oddziaływanie specyficznych sub stancji sygnałowych. Sygnał odbierany przez receptor przekazywany jest do wnętrza kom órki. Najlepiej poznanym mechanizmem aktywacji limfocytów T jest przekazywanie sygnału za pośrednictwem białek G na błonowy enzym PLC. Katalizuje ona hydrolizę jednego z fosfolipidów inozytolowych znaj dujących się w błonie kom órkowej, a mianowicie PIP2 do Ins(l,4,5)P3 (zwanego potocznie trifosfoinozytolem ) oraz D G . Związki te są wewnątrzkom órkowym i przekaźnikam i informacji. D G pozostaje w błonie komórkowej aktywując kinazę białkową C, która odpowiedzialna jest za defosforylację InsP3 do nieaktywnych Ins(l,4)P2 i Ins(4)P. N atom iast trifosfoinozytol zostaje uwolniony do cytosolu, gdzie wraz ze wzrostem jego stężenia rośnie stężenie jonów Ca2 + ( P o d d a n a , B a r a ń s k a 1991; B e r s h a d s k y , V a s i l i e v 1988). In dukuje ono lokalną polimeryzację aktyny. Czas, w którym InsP3 wywołuje w ew nątrzkom órkow ą mobilizację Ca2+ jest rzędu sekund. Równie szybko przekaźnik ulega defosforylacji. Spada wówczas stężenie wolnego wapnia, a nowe filamenty, zgodnie z teorią Y i n i H a r t w i g (1988), przesuwają błonę kom órkow ą ku przodowi.

Sugeruje się, że u limfocytów sygnał związany z działaniem czynnika chem otaktycznego przekazywany jest przez białka G, a więc aktywuje PLC oraz cyklazę adenylową katalizującą tworzenie cAM P (B r a a t e n i in. 1984; W i l k i n s o n , W a t s o n 1990). N atom iast aktywacja lokom otoryczna zwią zana z pobudzeniem do wzrostu, proliferacji i różnicowania kom órek nie jest przekazywana via białko G. Sygnał dla tego typu reakcji może być przekazywany drogą taką jak dla zjawisk indukowanych m itogenam i (W i l k i n s o n , W a t s o n 1990), a więc poprzez integryny związane bezpośrednio z cytoszkieletem lub białka związane z GPI. Jednym z takich białek jest antygen CD73, występujący na powierzchni ludzkich limfocytów T i B ( R o b i n s o n 1991). Sieciowanie tego białka jest związane ze wzrostem stężenia Ca2+ w cytosolu kom órki, ale nie wiadomo czy jest konsekwencją działania InsP3, czy też wapń pochodzi z innych źródeł, np. środowiska. Aktywacja limfocytów przez białka połączone z G PI jest ściśle związana z produkcją 11-2 i prowadzi do proliferacji kom órek. Ponieważ ruchliwość stymulowanych limfocytów zależna jest od fazy cyklu kom órkow ego (rozpoczyna się w fazie G 3 po kilkugodzinnej interakcji limfocytów z APC i wygasa w fazie G2) (C a v e n d e r, E d e l b a u m 1988; W i l k i n s o n , W a t s o n 1990) jest bardzo praw dopodobne, że sygnał dla niej przekazywany jest właśnie za pośrednictwem GPI.

Lokom ocja zarów no ameb, jak i leukocytów kontrolow ana jest przez czynniki zewnętrzne. Każdy typ kom órek ma swoje charakterystyczne spektrum

(22)

czynników, które indukują wysuwanie pseudopodiów oraz różne rodzaje powierzchni, do których pseudopodia te m ogą adherować. Te różnice zależą od obecności rozm aitych receptorów prezentowanych na powierzchni różnych kom órek. M ogą one albo jednocześnie przekazywać sygnał aktywujący do wnętrza kom órki i pośredniczyć w tworzeniu punktów przyczepu, albo pełnić tylko jedną z tych funkcji. Ligandy indukujące tworzenie nibynóżek nie muszą więc być takie same jak cząsteczki substratu, do których nibynóżki te będą adherowały. Błony limfocytów, podobnie jak innych migrujących kom órek, zawierają receptory dla wielu białek ECM , takich jak kolageny różnych typów, lam inina czy fibronektyna. G likoproteiny te wyznaczają szlaki migracji i pozyc jonują limfocyty w pozakom órkowej macierzy oraz parenchymie węzłów limfatycznych. W spomniane receptory wiążą się albo bezpośrednio (receptor lamininowy), albo pośrednio poprzez białka łączące (receptor fibronektynowy) z filamentami cytoszkieletu zaangażowanym i również w adhezję kom órek ( N i g g l i , B u r g e r 1987).

Lokom ocja limfocytów może być również kierowana przez czynniki chemo- taktyczne. Im m unokom petentne kom órki reagują zarów no na zmiany stężeń tych czynników (chemokineza), jak też na gradient stężenia cham oatraktanta (chemotaksja) ( R u s s e l l i in. 1975; F e c h h e i m e r , C e b r a , 1982). Reakcja chemokinetyczna polega tylko na zwiększeniu lub spadku szybkości migracji kom órek. W zrost stężenia czynnika chemokinetycznego może powodować zmianę tem pa lokomocji z 4 do 15 /m i/m in-1. ( H a r r i s 1953). G radient chem otaktyczny nie tylko przyspiesza ruch, ale również go ukierunkowuje. Populacje limfocytów różnią się między sobą reakcjami na czynniki chem otak- tyczne ( R u s s e l l i in. 1975) co może mieć związek z proponow anym i różnicami w m echanizmie lokomocji występującymi pomiędzy kom órkam i T i B (P i n k s - t o n , F i n c h 1981; H o f f m a n i in. 1983; S h i e l d s i in. 1984). Sugeruje się, że limfocyty odbierają gradient analogicznie do sposobu proponow anego dla polim orfonuklearnych leukocytów. Posługują się one, tzw. przestrzennym mechanizmem sensorycznym, który umożliwia kom órkom zlokalizowanie źród ła gradientu i właściwe ukierunkow anie bez wykonywania ruchów penetrujących w różnych kierunkach (N o b 1 e, B e n t l e y 1981).

C hem otaksja, jak wiele innych zjawisk biologicznych może mieć pozytywny lub negatywny skutek dla organizmu. Dzięki reakcji chemotaktycznej limfocyty m igrują do miejsc zapalnych, w których produkow ane są i wydzielane różne czynniki chemotaktycznie pozytywne — cytokiny. Stwierdzono ostatnio, że tylko fagocytujące m akrofagi są źródłem bodźca chem otaktycznego, obok kom órek nie fagocytujących limfocyty przechodzą obojętnie nawet jeśli dzieli je od nich zaledwie 10 /mi (W i 1 k i n s o n 1990). „H om ing” prekursorów kom órek T do grasicy zachodzi również dzięki chemotaksji. Równocześnie jednak, negatywna chem otaksja może uniemożliwić limfocytom podjęcie walki z kom ór kami nowotworowymi. Chociaż wczesne i przedzłośliwe stadia zmian now o tworowych m ogą indukować nawet pozytywną reakcję chem otaktyczną lim

(23)

focytów, m ikrośrodow isko nowotworów inwazyjnych niezmiennie hamuje ich lokomocję. Uniemożliwia ono limfocytom dotarcie poprzez ECM do patologicz nie zmienionych kom órek ( N o b l e , B e n t l e y 1980; A p p l e g a t e i in. 1990). Chem otaksja jest więc w tym przypadku czynnikiem ograniczającym właściwo ści obronne organizmu.

* * *

Skróty użyte w tekście:

APC — kom órki prezentujące antygeny (antigen presenting cells) BCR — antygenowy receptor kom órek B (B-cell receptor) cA M P — cykliczne A M P (adenozyno m ono-fosforan) CLA — cutaneous lymphocyte associated antigen D G — 1,2-diacyloglicerol

ECM — pozakom órkow a macierz (extracellular matrix) ELAM-1 — endothelium -leukocyte adhesion molecule 1 G PI — glikofosfatydyloinozytol

ICAM -1-2 — intracellular cell adhesion molecule 1 i 2 11-1, -2, -3, -4, -6 — interleukina 1,2,3,4,6

IN F y — interferon y

Ins(4)P — inozytolo-4-m onofosforan Ins(l,4)P2 — inozytolo-1, 4-dw ufosforan InsP3 — inozytolo-1,4 ,5-trójfosforan

LECAM-1 — leukocyte-endothelial cell adhesion molecule 1 LFA-1 — lymphocyte function-associated antigen 1 LPAM-1 — lym phocyte Peyer’s patch adhesion molecule 1

M H C — główny układ zgodności tkankow ej (m ajor histocom patibility complex) PIP2 — fosfatydylo-inozytolo-4,5-dw ufosforan

PLC — fosfolipaza C

TCR-CD 3 — antygenowy receptor kom órek T (T-cell receptor) i związany z nim kompleks cząsteczkowy CD3

Tc — limfocyty cytotoksyczne (cytotoxic T-cells) Th — limfocyty wspomagające (helper T-cells) Ts — limfocyty supresorowe (supressor T-cells) T N F — tum or necrosis factor

VCAM-1 — vascular cell adhesion molecule 1 VLA-4, 5-, 6- — very late antigens

LY M PH O C Y TES — F U N C T IO N S A N D M O V EM EN T S u m m a r y

Lymphocytes are central elements o f the immune system. They are extraordinarily mobile cells, continuously circulating between the peripheral lymphoid organs via the lymph and blood throughout much of their life span. Circulating lymphocytes leave the bloodstream by binding to specialized high endothelial cells (HEV) lining postcapillary venules in lym phoid organs or adhering to activated endothelium near the sites o f inflam m ation, and then m igrating through the vessel wall into the surrounding tissue. The m ode o f locom otion o f the lymphocytes is essentially similar to that of the amoeba. The capacity o f lymphocytes to recognize and bind to HEV is a regulated property of

(24)

m ature lymphocytes and probably plays a fundam ental role in controlling lymphocytes traffic and recirculation in animals and hum ans. Lymphocyte recirculation is a complex process. The dynamics o f this system provides each lymphoid organ w ith milions o f newly entering lymphocytes each day. The constant flux o f lymphocytes th roughout the lym phoid tissue appears to be a necessary com ponent o f the functional immune system. A n invasion o f microorganism s may occur anywhere on the body surface, and they may be distributed by lymph or blood flow to any tissue. The migration of recirculating lymphocytes from the bloodstream to particular lym phoid sites has been called „hom ing” , and the cell structures they used to recognize and adhere to lym phoid organ H EV has been called „hom ing receptors” . Lymphocyte homing to these sites appear to be regulated by the expression o f com plem entary adhesion molecules on two different types o f cells — the m ature recirculating im m unocom petent lymphocytes, and the specialized lym phoid organ-specific HEV.

L IT E R A T U R A

A k b a r A .N ., S a l m o n M. , J a n o s s y G. — The synergy between naive and memory T cells

during activation. Im m unology Today 12: 184-188, 1991.

A k b a r A .N ., T e r r y L., T i m m s A., B e v e r l e y P.C., J a n o s s y G. — Loss o f CD45R

and gain o f UCHL1 reactivity is a feature o f primed T cells. J. Im m unol. 144: 1233-1240,

1990.

A n d e r s o n D.C. B u t c h e r E.C., G a l l a t i n M„ R o s e n S., K i s h i m o t o K. , L a s k y L„ M i y a s a k a M „ S c o l l a y R., S m i t h C.W ., H a s k a r d D. — Peripheral lymph node

homing receptor ( L E C A M -1). Im m unology Today 12: 216, 1991.

A n d e r s o n D.C., W i b 1 e L.J., H u g h e s B.J., S m i t h C.W., B r i n k l e y B.R. — Cytoplasmic

microtubules in polymorphonuclear leukocytes: effects o f chemotactic stimulation and colchicine.

Cell 31: 719-729, 1982.

A p p l e g a t e K .G ., B a l c h C.M ., P e l l i s N .R. — In vitro migration o f lymphocytes through

collagen matrix: arrested locomotion in tumor-infiltrating lymphocytes. Cancer Res. 50:

7153-7158, 1990.

B e r s h a d s k y A .D ., V a s i 1 i e v J.M . — Cytoskeleton, Plenum Press., New Y ork, London, 1988. B e s s i s M . — Living Blood Cells and their Ultrastructure, Springer — Verlag, Berlin, Heidelberg,

New Y ork, 1973.

B e v e r l e y P.C. — Human T-cell memory. C urr. Top. M icrobiol. Im m unol. 159: 111-122, 1990. B i 11 i n g h a m M .D ., W a r n k e R., W e i s s m a n I.L. — The cellular infiltrate in cardiac allograft

rejection in mice. T ransplantation 23: 171-176, 1977.

B o u r g u i g n o n G .J., B o u r g u i g n o n L.Y.W . — Isolation and initial characterization o f

a lymphocyte cap structure. Biochimica et Biophysica A cta 646: 109-119, 1981.

B o u r g u i g n o n L.Y.W . — Simultaneous localization o f intracellular myosin and surface Con-A

receptor clusters using immuno-electron microscopy. Cell Biol. Int. Rep. 4: 541-547, 1980.

B o u r g u i g n o n L.Y.W ., B o u r g u i g n o n G .J. — Capping and the Cytoskeleton. Int. Rev. Cytol. 87: 195-224, 1984.

B o u r g u i g n o n L.Y.W ., H y m a n R., T r o w b r i d g e I., S i n g e r S.J. — Participation o f

histocompatibility antigens in capping o f moleculary independent cell surface components by their specific antibodies. Proc. N atl. Acad. Sei. USA 75: 2406-2410, 1978

B o u r g u i g n o n L.Y.W ., R o z e k R.J. — Capping o f Con-A receptors and their association with

microfilaments in monolayer grown human fibroblastoid cells. Cell Tissue Res. 205: 77-84,

1980.

B o u r g u i g n o n L.Y.W ., S i n g e r S.J. — Transmembrane interactions and the mechanism o f

capping o f surface receptors. Proc. N atl. Acad. Sei. USA 74: 5031-5035, 1977.

B r a a t e n B.A., S p a n g r u d e G .J., D a y n e s R.A. — Molecular mechanism o f lymphocyte

extravasation I I Studies o f in vitro lymphocyte adherence to high endothelial venules. J. Im munol.

(25)

B u r n e t F.M . — The clonal section theory o f acquired immunity, V anderbilt University Press, Nashville, 1959.

B u t m a n B.T., B o u r g u i g n o n G .J., B o u r g u i g n o n L.Y.W . — Lym phocyte capping induced

by polycationized ferritin. J. Cell. Physiol. 105: 7-15, 1980.

C a v e n d e r D . , S a e g u s a Y . , Z i f f M . — Stimulation o f endothelial cell binding o f lymphocytes by

tumor necrosis factor. J. Immunol. 139: 1855-1860, 1987.

C a v e n d e r D.E. — Lym phocyte adhesion to endothelial cells in vitro: models fo r the study o f normal

lymphocyte recirculation and lymphocyte emigration into chronic inflammatory lesions. J. Invest.

D erm atol. 93: 88-95, 1989.

C a v e n d e r D .E., E d e l b a u m D. — Inhibition by II-1 o f endothelial cell activation induced by

tumor necrosis factor or lymphotoxin. J. Im m unol. 141: 3111-3116, 1988.

C a v e n d e r D .E., H a s k a r d D.O., J o s e p h B., Z i f f M. — Interleukin 1 increases the binding

o f human B and T lymphocytes to endothelial cell monolayers. J. Im m unol. 136: 203-207,

1986.

C 1 e v e r s H., A l a r c o n B., W i l e m a n T . , T e r h o r s t C . — The T cell receptor/CD3 complex:

a dynamic protein ensemble. A nnu. Rev. Im m unol. 6: 629-662, 1988.

D a m 1 e N .K ., A r u f f o A . — Vascular cell adhesion molecule 1 induces T-cell antigen receptordepen-

dent activation o f C D 4+ T lymphocytes. Proc. N atl. Acad. Sei. USA 88: 6403-6407, 1991.

D a m 1 e N .K ., D o y l e L.V. — Ability o f human T lymphocytes to adhere to vascular endothelial cells

and to augment endothelial permeability to macromolecules is linked to their state o f post-thym ic maturation. J. Im munol. 144: 1233-1240, 1990.

d e S o u s a M ., T i 1 n e y N .L., K u p i e c - W e g l i n s k i J.W . — Recognition o f se lf within self:

specific lymphocyte positioning and the extracellular m atrix. Im m unology Today 12: 262-266,

1991.

D e l B u o n o B.J., W i l l i a m s o n P.L., S c h l e g e l R.A. — Relation between the organization o f

spectrin and o f membrane lipids in lymphocytes. J. Cell Biol. 106: 697-703, 1988.

D e 11 a g i K ., B r o u e t J.C. — Redistribution o f intermediate filam ents during capping o f lymphocyte

surface molecules. N ature 298: 284-286, 1982.

D o r o s z e w s k i J . , K i w a 1 a A. — Adhesion and locomotion o f granulocytes underflow condition. J. Cell Sei. 90: 335-340, 1988.

F a l k o f f R .J.M ., M u r a g u c h i A., H o n g J.X ., B u t l e r J.L., D i n a r e l l o C.A., F a u c i A.S. — The effects o f interleukin 1 on human B cell activation and proliferation. J. Im munol. 131: 801-805, 1983.

F e c h h e i m e r M . , C e b r a J. J. — Phosphorylation o f lymphocyte myosin in vitro and in intact cells. J. Cell Biol. 93: 261-268, 1982.

F l a n a g a n J., K o c h G .L.E. — Cross-linked surface Ig attaches to actin. N ature 273: 278-281, 1978.

F o r d W .L. — Lym phocyte migration and immune responses. Progr. Allergy 19: 38-59, 1975. F o s t e r C.A., Y o k o z e k i H. , R a p p e r s b e r g e r K. , K o n i n g F., V o l e P l a t z e r B., R i e g e r A., C o 1 i g a n J.E., W o l f f K., S t i n g 1 G. — Human epidermal T cells predominantly

belong to the lineage expressing alphajbeta T cell receptor. J. Exp. Med. 171: 997-1013,

1990.

G a b b i a n i G., C h a p o n n i e r C., Z u m b e A., V a s s a 11 i P. — Actin and tubulin co-cap with

surface immunoglobulins in mouse B lymphocytes. N ature 269: 697-698, 1977.

G a l l a g h e r R.B., O s m o n d D .G . — To B, or not to B: that is the question. Im m unology Today 12: 1-3, 1991.

G a l l a t i n M. , J o h n T.P.St., S i e g e 1 m a n M ., R e i c h e r t R., B u t c h e r E.C., W e i s s m a n I.L. — Lym phocyte homing receptors. Cell 44: 673-680, 1986.

G a l l a t i n W .M .,. W e i s s m a n I.L., B u t c h e r E.C. — A cell-surface molecule involved in

organ-specific homing o f lymphocytes. N ature 304: 30-34, 1983.

G e i g e r B., R o s e n D ., B e r k e G. — Spatial relation o f microtubule-organizing centers and the