Kości człowieka neolitycznego z cmentarzyska kultury czasz lejowatych w Lesie Stockim (pow. Puławy)

Tadeusz Dzierżykray-Rogalski

Kości człowieka neolitycznego z

cmentarzyska kultury czasz

lejowatych w Lesie Stockim (pow.

Puławy)

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne 4, 195-210

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A

VOL. IV, 9. SECTIO F 1949

Z Zakładu A ntropologii W ydziału Lekarskiego Akademii M edycznej w Lublinie Kierownik : z. prof, dr m ed. m gr HI. Tadeusz D zlerżykraj-R ogalskl

T ad eu sz DZIERŻYKRAJ - RO GA LSK I

K o ści c z ło w ie k a n e o lity c z n e g o z c m e n ta r z y s k a k n ltn r y c z a s z le jo w a ty c h w L esie S to ck im (p ow . P u ła w y ) К о с т и н е о я я т и ч е с и о г о ч е л о в е н а и з т е с т о п о г р е - б е н и й к у л ь т у р ы и о н у с и ы х б о к а л о в в С т о ц и о м

Л е с у (П у л а в с н и й у е з д ) . .

Les o s d e l ’h o m m e n é o lit h iq u e d n c im e tiè r e d e la c u ltu r e à c o u p e s e n e n to n n o ir à Las S to ck i (d istr ic t d e P u ła w y )

W 1949 r. Zakład Prehistorii Uniw. M.C.S. w Lublinie podjął dal­ sze badania terenowe w miejscowości Las Stocki (gmina Celejów, powiat Puławy, województwo lubelskie), odkrywając szereg grobów neolitycznych. Dwa z nich przynależne do kultury czasz lejowatych (2300—2000 lat przed n. e.), na cmentarzysku oznaczonym literą D, zawierały bliżej nieokreślone szkielety kostne, które zostały przekazane Zakładowi Antropologii Akademii Medycznej w Lublinie celem do­ kładniejszej analizy.

Niestety, dostarczone szczątki przedstaw iały się tylko w postaci połamanych fragmentów poszczególnych kości, których pokruszenia nie można było uniknąć ze względu na podłoże, w którym spoczywały.

Ponieważ stan zachowania kości z grobu I na cmentarzysku D jest bardzo zly i analiza tego m ateriału jest utrudniona, zacznę od opisu szczątków z grobu II.

Kości z grobu II.

W grobie tym znajdował się jeden szkielet ludzki ułożony na wznak w pozycji wyprostowanej, z prawą kończyną górną wyciągniętą wzdłuż ciała i nieco podsuniętą pod miednicę. Lewa kończyna górna

i% Tadeusz Dzicrżykraj-Rogalski

hyla oddzi el ona od t uł owi a, a kość r a m i e n n a s w y m g ó r n y m końce m tkwiła głęboko w j a mi e ustnej. Na niej leżało p r z e d r ami ę, z a ś kości ręki z n a j d o w a ł y się pod g ł ow ą *).

Niestety me u da ł o się wydobyć szkieletu t e g o w całości. Z p os z cz e ­ gólnych f r a g m e n t ó w z d o ł ał e m tylko z r e k o n s t r u o w a ć l ewą kość ra- mi enną i p r a w ą kość udową.

Fel. 1. Ogólny w i d o k częś ci c z a s z k i o s o b n i k a z g r o l m U, s k ł a d a j ą c y s i ę z lia- gmentu szczęki górnej i ż u c h w y z tkwiącą m i ę d z y n i mi lewą kością ramienną.

Od k r y w c y grobu specjalni® s t ar a l i się z a c h o wa ć część czaszki s k ł a d a j ą c ą się z k a w a ł k a szczęki górnej i żuchwy, z t kwi ą c ą mi ędzy nimi kością r a m i e n n ą (fot. 1).

S z c z e g ó ł o wy opis za c z nę od kości głowy. S k ł a d a j ą się one z u ł a m k a kości czołowej ( os f r o n t u l e ) z okolicy gl adysz ki ( g l a b e l l a) , z k a w a ł ­ kiem obu części o cz odoł owych ( j i a r t e s o r h i t a l e s ) . Mi ędzy nimi z a c h o ­ wał się k a wa ł e k kolca cz oł owe go

(spina frontalis)

nadoczodo-*) Porównaj: Leszek Gajewski Kultura czasz lejowa tych między V.'istą a Bugiem Annales UMCS., sec. F. Tom IV.

Iowy ( m a r g o s u p r a o r h i t u l i s ) jest z a o k r ą g l o n y i przechodzi w del i kat ny w yr os t ek j a r z m o w y ( p r o c e s s u s z i / g o n u i t i c u s ) . Wcięcie n a doc z odol owc s ł a b o za z n a cz o n e . W y m i a r f t—ft wy n o s z ą c y 9,8 cm (?) jest ni epewny ze w z g l ę d u na u ł a m a n i e pr a we j części kości. Łuki b r wi o we ledwie wi docz ne i to tylko w części pr zyś r odkowej , p r z y c z y n i a j ą się do u t w o ­ r ze ni a wypukłej glabelli. N a t o m i a s t na przejściu części oczodołowych w łuskę z a z n a c z a się n i e zn a c z n e wgł ębi eni e czoła, wi doc z ne s z c z e g ól ­ nie od s t r on y pr a we j , gdzi e m o ż n a z a u w a ż y ć część w y r a ź n e g o guz a cz o ł owe g o ( t a h e r j r o n t u l e ) (fot. 2).

Loi. ' I . F r a g m e n t kości c z o ł o w e j o s o b n i k a z g r o b u i F W i d a ć w y p u k ł a okolicę

giadyszki.

Od st r o n y w e wn ę tr z n e j wi da ć grzebi eń czoł owy ( c r i s l a f r o n t a l i s ) .

C a ł a kość czoł owa pos i ada dość z n a c z n ą grubość.

Da ls z e kości części mózgowe j czaszki p r ze d s t a wi a j ą ł ącznie 47 ka wa ł k ów , na których wi doczne są w y r a ź n e szwy cza sz kowe . Z k a ­ w a ł k ó w tych na wi ę ks zą u w a g ę z a s ł u g u j e f r ag me n t lewej części kości potylicznej ( o s o c c i p i t a l e ) z dobr ze z a c h o w a n y m b r z e g i e m wę gł o w y m

198 T adeusz D zierżykraj-R ogalski

(margo lambdoideus). Linie karkowe (lineae nuchae) są na niej słabo

zarysowane. W okolicy protuberantia occipitalis externa dość znaczna

część kości tworzy wyraźne „wydęcie“ potylicy ku tyłowi. Od strony

wewnętrznej widać grzebień potyliczny wewnętrzny (crista occipitalis

interna) i niewielką guzowatość potyliczną wewnętrzną (protuberantia occipitalis interna).

Z kością tą daje się zestawić kawałek prawej kości skroniowej

(os temporale) z małym wyrostkiem sutkowatym (processus mastoi- deus) i częścią b. cienkiego wyrostka rylcowatego (pr. styloideus) oraz

piramidę kości skalistej (pyram is).

Z przeciwległej strony zachował się nie łączący się z kością poty­ liczną lewy wyrostek sutkowaty, z kawałkiem piramidy i widocznym

otworem słuchowym zewnętrznym (porus acusticus externus) kształtu

owalnego.

S tan reszty kości mózgoczaszki nie pozwala na ich naw et pobieżny opis. Ogólnie można stwierdzić, iż kości płaskie wchodzące w jej skład są stosunkowo grube.

T a b e l a I.

Zestawienie grubości kości mózgoczaszki

Os frontale (glabella, w łączając

i grubość crista frontalis) 1 1 mm

Os parietale (okolica sutura sagittalis) 7 mm

(okolica tuber parietale) 7 mm

Os occipitale (protuber. occ. ext.) 13 mm

Z kości twarzoczaszki zachowała się lewa kość jarzm ow a oraz duży fragm ent kości szczęki górnej i żuchwa.

Kość jarzmowa (os zygomaticum) nie wyróżnia się niczym cha­

rakterystycznym , tym bardziej, że jej wyrostki są uszkodzone.

Z kości szczęki górnej (os m axillae sup.) zachowały się wyrostki

zębodołowe (proc. alveolares) z tkwiącymi w nich zębami oraz wy­

rostki podniebienne (proc. palatini). Brak zupełnie trzonu i wyrostków

Fragm enty te pozwalają stwierdzić znaczny prognatyzm zębodo- łowy u opisywanego osobnika.

Żuchwa jego składa się z dwóch kawałków. Trzon w okolicy spo­ jenia jest ukruszony co nie przeszkadza stwierdzić, iż guzowatość

bródkowa (protuberantia mentalis) nie jest wybitna.

Gałęzie żuchwy są miernie szerokie (wskaźnik 58,67), silnie po­ chylone do tyłu, a powierzchnia stawowa ich wyrostków stawowych

(proc. articulares) jest ustaw iona praw ie poziomo z tendencją nachy­ lenia ku środkowi, co może mieć znaczenie w określeniu przynależ­ ności odmianowej *).

Na zewnętrznej bocznej powierzchni lewej części trzonu, między drugim a trzecim trzonowcem, w odległości 0,5 cm od dolnego brzegu żuchwy znajduje się narośl kostna wielkości ziarna fasoli, tworząca gładką wyniosłość dość wyraźnie odgraniczoną od trzonu (fot. 3).

Narośl ta została określona jako zapalny osteofit, który być może posiada związek ze zmianami karietycznymi w pierwszym dolnym trzonowcu (prof. dr Stanisław M ahrburg — Zakład Anatomii P ato ­ logicznej Akademii Medycznej w Lublinie).

Zęby: zasługują na specjalną uwagę, gdyż z górnych brak jest wszystkich siekaczy, zaś z dolnych prawego pierwszego trzonowca, lewego pierwszego przedtrzonowca, obu kłów i wszystkich siekaczy.

Zębodoly brakujących zębów są dobrze zachowane i jeśli chodzi o trzonowiec i przedtrzonowiec m usiały one wypaść w czasie tra n s­ portu.

Nieco inaczej przedstawia się spraw a z górnymi i dolnymi sie­ kaczami i dolnymi kłami. Ich zębodoly są ściśle zalepione stw ardniałą gliną, tj. m ateriałem w którym spoczywał szkielet, co pozwala przy­ puszczać, iż w momencie rozkopywania grobu, zębów w nich nie było. W jednym z nich tkwił złam any korzeń. Ma to niewątpliwy związek z tkwiącą w jam ie ustnej kością ram ienną, co będzie omówione później.

Stan pozostałych zębów świadczy o ich dużym zużyciu. Mianowicie korony górnych kłów i przedtrzonowców są prawie zupełnie starte, tak, że przedstaw iają niskie pieńki otoczone pierścieniami szkliwa. Korony pierwszych i drugich trzonowców m ają zupełnie startą rzeźbę, która na trzecich trzonowcach jest dobrze wygładzona.

*) Porów naj: T adeusz D zierżykraj-R ogalski — B adania nad m orfologią żuchwy ludzkiej — A nnales UMCS. Sec. C., Tom IV.

Tak duż e st arci e zębów jest cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą dla kost nych ma t er ia ł ów kopalnych. Ma to zwi ąz ek z r o d z a je m pożywi e ni a, a s p e ­ cjalnie ze s p o ż y wa n i e m g r u b o z i a r n i s t e g o ws k u t e k p r y m i t y w n e g o m i e ­ lenia, zani e c zy s z c z o n e g o pi aski em pieczywa.

2 0 0 Tadeusz Dzierżykraj-Rogalski

Fot . 3. L e w a c z e ś ć ż u c h w y o s o b n i k a z g r o b u I L D o s k o n a l e w i d o c z n a n a r o ś l k o s t n a z n a j d u j ą c a si c m i ę d z y d r u g i m a t r z e c i m t r z o n o w c e m , w o d l e g ł o ś c i 0, 5 c m o d d o l n e g o

b r z e g u ż u c h w y .

W lewym p i e r ws z ym d ol nym t r z o n o wc u wi doc z ny du ż y ot wór kari et yczny z a j m u j ą c y 1/3 zęba i s ię ga ją cy poniżej szyjki, o czym w s p o m n i a ł e m przy opisie narośl i z n a j d u j ą c ej się na trzonie.

C z a s z k a j a k o całość: Na p o d s t a wi e op i s a n y c h s z c z ą t k ó w m o ż n a stwierdzić, iż c z a s zk a o p i s y w a n e g o osobni ka była m a l a ( w y m i a r

f t—ft, ż u c h w a ) , p o s i a d a j ą c przy t ym dość g r u b e ściany. S z w y c z a s z ­ kowe są zupeł ni e wy r aź n e , d obr z e rozwinięte, bez t endencj i do z r a ­ st ani a się.

K o ś c i t u ł o w i a : — Kręgi ( v e r t e b r a e) . — Do sk on a ł e z a c h o wa ł się k r ą g o br ot owy ( e p i s t r o p h e u s ) w r a z z zębem ( d c n s ) , prócz t ego dość uszkodz one kręgi kar kowe , w t ym k r ą g k a r k o wy 7 — ( v e r t e b r a pr

o-m inens), następnie jeden krąg piersiowy i cztery lędźwiowe. Wszystkie one wykazują delikatną budowę.

Kość krzyżowa (os sacrum). — Zachowała się tylko jej przednio-

górna powierzchnia z częścią obu powierzchni uchowatych (facies

auriculares), oraz fragm ent części dolnej. Można przypuszczać, że była ona plaska i szeroka, wykazując cechy kobiece.

Żebra (costae). — Pozostało 19 większych kawałków, w tym małe

żebro pierwsze, oraz 54 ułamki.

Kości kończyn. — Kończyny górne (extremitates superiores):

Z kości obręczy barkowej zachowały się części obu łopatek (scapulae)

z dobrze zachowanymi panewkami stawu barkowego (cavitates gle-

noidales) i wyrostkami kruczymi (processus coracoidei). Na fragmencie

lewej łopatki możemy również zauważyć wyrostek barkowy (acromion)

i praw ie cały grzebień łopatki (spina scapulae). Obie łopatki wyka­

zują budowę drobną i delikatną.

To samo da się powiedzieć o prawym obojczyku (clavicula), który

jest dość smukły. Końce jego są ukruszone.

Jeśli chodzi o właściwe kończyny górne, to zachowała się cała

lewa kość ram ienna (humerus), w dwóch kawałkach, długości 29 cm

(główka — najniższa część bloczka), która tkwiła w jam ie ustnej. Powierzchnia stawowa główki nosi ślady uszkodzeń, które być może powstały przy oddzielaniu górnej kończyny od tułowia, względnie

przy wtłoczeniu jej do jam y ustnej. Wyniosłość główkowata (eminentia

capitata) dolnej nasady jest świeżo ukruszona (prawdopodobnie przy transporcie), co jaskraw o różni się od starego uszkodzenia główki dokonanego podczas odjęcia kończyny od tułowia.

Jeśli chodzi o kość ram ienną praw ą, brak jest górnej nasady z główką.

Zarówno lewa kość ram ienna, tkwiąca w jam ie ustnej, jak i prawa, należą bez najm niejszej wątpliwości do tego samego osobnika. Stw ier­ dzenie tego faktu jest o tyle ważne, że mogłaby zachodzić ew entual­ ność wtłoczenia do jam y ustnej kończyny jakiegoś innego osobnika. Z kości przedram ienia mamy dobrze zachowaną prawą kość pro­

mieniową (radius), którą udało się złożyć z dwóch kawałków (najw ięk­

sza jej długość wynosi 22,1 cm, najm niejsza 21,5), oraz lewą, która w grobie leżała skrzyżowana z kością ram ienną, z ułam aną w czasie transportu główką.

2 0 2 Tadeusz D/ierżykraj Rogalski

Dobr y jest r ówni e ż s t a n kości łokciowych ( u l n a e ) . P o złożeniu oddzielnych k a w a ł k ó w s t wi er dzi ł em, że d ł u g o ś ć pr a we j wynosi 24 cm

(u lewej zni szczona jest d ol na n a s a d a ) .

Fot. 4. Lewa kończyna górna wtłoczona przemocą do gardła wraz z częściami miękkimi, doprowadziła od maksym alnego rozwarcia jam y ustnej.

(widok od strony prawej).

Z kości ręki z n a l a z ł e m w d o s t a r c z o n y m ma t e r i a l e : z p r awe j — II i IV kość śr ódr ę c z a ( m e t a c a r p a l e II et I V ) , p i e r ws z y czł on d r u g i e g o palca ( p h a l a n x II) . i z iewej I i II kość śr ódr ę c z a ( m e t a c a r p a l e I

et I I ) , człon śr od k o wy i p a z nokc i owy palca IV ( p h a l a n x I V) .

Z ar ó w no kości r a mi e ni a , j a k p rz e d r a m i e n i a i ręki są dość drobne. Kończyny dolne. — Z a c h o wa ł y się dwie kości m i ed n i cz n e ( o s c o x a e ) , z których n a jl ep s z y j est s t a n kości biodr owych ( o s i l i u m ) . Ich

talerze biodrowe są dość szerokie, płaskie i odchylone na bok. Kości łonowe i kulszowe przedstaw iają się w postaci drobnych fragmentów.

Z właściwych kończyn dolnych dobry stan przedstaw ia prawa

kość udowa (os fem oris), której długość (w naturalnej pozycji) wynosi

40,4 cm.

Z czterech części złożyłem częściowo prawą piszczel. Natomiast brak jest lewej kości udowej, a z lewej piszczeli pozostały tylko małe, nie łączące się ze sobą fragmenty.

Poza tym mamy niewielkie ułamki obu strzałek i kości stopy z obu nóg, łącznej ilości 44 kawałków:

Na podstawie analizy powyższych kości można z dużym praw do­ podobieństwem przypuszczać, iż należą one do kobiety. Szczególnie przemawia za tym morfologia kości czołowej, żuchwy, kości krzyżowej, kości miednicy, kości udowej, oraz ogólnie drobna i delikatna budowa wszystkich pozostałych kości.

Z długości kości ramiennej i udowej obliczyłem metodą M a- n o u v r i e r a jej wzrost, który wynosił 154 cm. Te same obliczenia na podstawie kości przedramienia dają wzrost nieco wyższy, docho­ dzący do 157 cm. W każdym razie m ożna'przyjąć, iż wahał on się w tych granicach.

Jeśli chodzi o jej wiek to biorąc pod uwagę stan szwów czaszko­ wych i stan uzębienia, uwzględniając fakt znacznie szybszego ście­ rania się koron zębowych u człowieka epoki neolitu, należy go określić

na dojrzały (m aiurus), około 30—35 lat.

Ocena znaleziska

W łaściwie zadanie moje miało się ograniczyć do analizy morfolo­ gicznej otrzym anego przez Zakład Antropologii m ateriału. Ze względu jednak na wykrycie w trakcie pracy szeregu nowych danych trudno nie zająć się tym ciekawym znaleziskiem nieco szczegółowiej.

Wiemy już, że opisane szczątki należą do kobiety, drobnej budowy, średniego wzrostu, wieku dojrzałego. Nasuwa się pytanie w jaki spo­ sób w jej jam ie ustnej znalazła się jej w łasna lewa kość ram ienna?

Nie ulega wątpliwości, że lewa górna kończyna została post mor­

tem (a może nawet za życia), odcięta od tułowia. Przem aw iają za tym

ślady uszkodzeń na główce kości ramiennej. Następnie od kończyny tej odrąbano rękę (a może i przedram ię). Pozostały kikut ramienia

204 Tndensz Dzierży kraj-Rogalski

wt ł oc zono g r u b s z ą częścią (tj. od st r ony g ł ó wk i ) , do j a m y ustnej, wybi j aj ąc przy tej czynności część zębów ( pa tr z opis szczęki górnej i ż uc hwy) , or az l uksuj ąc ż u c hw ę (fot. 4 i 5). Nal eż y dodać, że w t ł o ­ czenie do g a r d ł a samej kości, bez części miękkich nie wchodzi tu

Fot . 5. P o z y c j a kości r a m i e n n e j w j a m i e u s t n e j ( w i d o k o d s t r o n y w e w n ę t r z n e j ) .

w rachubę: P o pi e r ws z e gr ób nie był n a r u s z o n y od chwili poc h o wa n i a , po dr u g i e nie s p o wo do w a ł o by to tak wielkiego r o z wa r ci a j a m y ustnej. Nie jest wykl uczone, że s a m akl wtł oczeni a r a m i e ni a do ust o d b y wa ł się jeszcze za życia ofiary i przyczyni! się do jej śmierci i tak p r z e s ą ­ dzonej wskut ek o d r ą b a n i a r a m i e n i a i u pł ywu krwi. To o s t a t n i e p r z y ­ puszczeni e wy d a je mi się n a j mn i e j p r awd o p o d o b n e .

Niewątpliwie mamy tu do czynienia z m agiczną obrzędowością tak ciekawie reprezentowaną na terenie cmentarzyska stockiego*).

Akt odjęcia kończyny i wtłoczenia jej do jam y ustnej przy jedno­ czesnym ułożeniu samej ręki pod głową mógł być karą za jakąś zbrod­ nię (np. dziecio- czy mężobójstwo).

W ydawałoby się bardziej logicznym gdyby obrzęd ten dotyczył kończyny prawej, przyjm ując praworęczność człowieka neolitycżnego. Jest to jednak szczegół bez większego znaczenia.

Z tego rodzaju „karą“ spotykamy się i w późniejszym okresie. W średniowieczu jest ona nawet u wielu ludów zwyczajem.

Oczywiście, że wyjaśnienie uszkodzeń główki i zębów, jak i okre­ ślenie płci i wieku wprowadza nowe momenty dla oceny tego frapują­ cego znaleziska.

Kości z grobu I.

Stan zachowania kości tego osobnika nie pozwala na bardziej szczegółową ich analizę. Trudno mi było stwierdzić jakie czynniki spowodowały większe zniszczenie tych kości. W każdym razie nie wpłynęła na to zbyt wielka różnica w czasie pochowania jednego i dru­ giego osobnika, gdyż oba groby aczkolwiek nie m ają ze sobą nic wspól­ nego należą do tej samej kultury czasz lejowatych. Opis łączny tych grobów jest usprawiedliwiony jedynie faktem odkrycia ich na tym samym cmentarzysku D.

Stwierdziłem więc, iż w grobie I znajdow ał się także tylko jeden osobnik.

Z jego kości głowy zachowały się drobne kawałki kaloty z okolicy kości ciemieniowej, z widocznymi od strony wewnętrznej rowkami tętniczymi. W sumie jest tych kawałków 39, a ich wielkość waha się w granicach od 0,5 cm do 4 cm długości. Grubość ich jest dość znaczna,

miejscami powyżej 1 cm.

Tak samo przedstaw ia się spraw a z żuchwą. Zidentyfikowałem fragm ent jej trzonu z okolicy guzowatości bródkowej, który udało się złożyć z dwóch kawałków. Guzowatość bródkowa jest dość znaczna, zębodoły środkowych dolnych siekaczy, dobrze zachowane prócz tego

*) P a trz : Tadeusz D zierżykraj-R ogalski — Szczątki kostne z grobu kultury am for kulistych w Stoku, pow iat Puław y. A nnales UMCS. Sectio F, Vol. II.

206 Tadeusz D zierżykraj-R ogalski

zachowa! się fragm ent trzonu w miejscu przejścia w gałąź, z wyrost­ kiem stawowym kształtu maczugowatego. Kąt żuchwy wskazuje raczej na czaszkę męską.

Zachował się też ułamek wyrostka zębodołowego szczęki górnej oraz dwa zęby jednokorzeniowe o dość startych koronach.

Z kończyn górnych mamy tylko część trzonu lewej kości ramiennej z okolicy główki, oraz fragm ent kości łokciowej.

Z kończyn dolnych — trzon (bliżej nasady dolnej) lewej kości udowej oraz część trzonu lewej kości piszczelowej składający się z czterech kawałków.

Poza tymi kośćmi, w dostarczonym m ateriale znajduje się 48 ułamków blaszek kości długich nie dających się bliżej określiś, 3 frag­ menty żeber, kawałek kości skalistej oraz 18 okruchów kostnych.

Mimo tych szczupłych danych można stwierdzić, iż kości te wy­ kazują budowę dość masywną. Na ułamkach kości czaszki widoczne są szwy co może mieć znaczenie dla określenia wieku.

Zachowane ułamki odznaczają się wielką kruchością, co zapewne stało się przyczyną ich zniszczenia.

Brak jest jakichkolwiek kości miednicy, kości kręgów i łopatki ale nie wykluczone, że ułamki tych kości znajdują się wśród okruchów.

Oczywiście określenie płci i wieku tego osobnika jest dość proble­ matyczne, ale wolno nam domyślać się, iż mógł to być mężczyzna, wieku dojrzałego, wzrostu więcej niż średniego.

Stan zachowania tych kości nie pozwala na żadne inne wnioski.

P I Ś M I E N N I C T W O

1. D z i e r ż y k r a j - R o g a l s k i T. — Szczątki kostne z grobu kultury am for kulistych w Stoku, w powiecie puław skim . A nnales UMCS. Sectio F, Vol. II. Lublin, 1947. ■ 2. D z i e r ż y k r a j - R o g a l s k i T. — B adania nad m orfologią żuchwy

ludzkiej. A nnales UMCS. Sectio C, Vol. IV. Lublin, 1949.

3. D z i e r ż y k r a j - R o g a l s k i T. — A naliza anatom iczno-antropolo- giczna kości człowieka neolitycznego z Poniatów ki. A nnales UMCS. Sectio D, Vol. IV. Lublin, 1949/50.

4. G a j e w s k i L. — C m entarzyska kultury czasz lejow atych w Lesie Stockim w powiecie puław skim . — „Z otchłani wieków“ . P oznań 1951.

5. G a j e w s k i L. — K ultura czasz lejow atych między W isłą a Bugiem. A nnales UMCS. Sectio F. Vol. IV. Lublin, 1949.

Р Е З Ю М Е В 1949 г П редисторический И н сти ту т У н и верси тета Марии Кю ри-С клодовской предпринял дальнейш ие исследования в Стой­ ком Л есу (вол Ц елехов, уезд П улавы , воеводство Л юблин), вскры вая ряд неолитических погребений. В одном из них, относящ емся к к у л ьту р е конусны х бока­ лов, располож енном на кладбищ е, обозначенном буквой ,,0 ” находились ближе неопределенные костные остатки. Эти кост­ ные остатки были переданы А нтропологическом у И н сти туту М едицинской Академии в Л ю блине д л я их более 1 очного иссле­ д ования. В следствие почвенных условий, в которы х эти кости н ах о­ дились, не удалось изб еж ать их значительного повреж дения. Особенно интересно представляется могила II. В ней н ахо ­ дился один человеческий скелет, уложенный навзн и чь в вы­ прямленном положении. Е го л евая вер хн яя конечность была отделена от туловищ а, а верхний конец плечовой кости н ахо­ дился глубоко в ротовой полости. Н а ней леж ало предплечье, кости же ладони находились под головой (Ф от. 1, 4, 5,). Н а основании подробного ан а л и за этих костей можно п ред­ полагать что это кости женщины. В особенности свидетельствует об этом морфология лобной ко стя (Фот. 2), нижней челюсти (Фот. 3), крестца костей таза, бедра, а такж е хрупкое и нежное строение всех о стал ьн ы х костей. Р ост ее высчитанный автором по методу М ануврье, мог к о ­ л еб аться в гр ан и ц ах от 154 до 157 см. Ч то касается ее в о зр а с та , то, приним ая во внимание сос­ тояние черепных швов и зубов, затем учиты вая ф акт, что зу б ­ ные короны у неолитического человека стирались гораздо быстрее (загрязненны й хлеб), следует его определить к а к зр е­ лый (таШтв) около 30 —35 лет. В озникает вопрос, каким образом во р ту у нее наш лась ее собственная плечевая кость. Н ет никакого сомнения, что л евая в ер х н яя конечность после смерти (быть может, что еще во врем я ж изни) была

от-208 Tadeusz D zierżykraj-R ogalski резпна от туловищ а. Об этом свидетельствую т следы повреж де­ ний на головке плечевой кости. Затем от этой конечности была отрублена ладонь (а быть может и предплечье). О став­ шийся обрубок плеча был вдавлен со стороны более толстой части (т. е. головки) в ротовую полость, причем было выбито несколько зубов и выбита из суставов н и ж н яя челю сть (Фот. 4 и 5). Следует еще добавить, что вдавление в горло самой кости, лишенной м ягки х частей, я в л я е тс я очень м ало вероятны м . Во первых могила была нетронутой с момента погребения, во вторых не могло ни в коем случае н аступить столь сильное раскрытие ротовой полости. Н е л ь з я такж е исклю чить, что сам факт вдавливания плечевой кости в рот имел место еще во время ж изни ж ертвы и был поводом ее смерти, ко то р ая и так долж на была непременно н асту п и ть вследствие отрублен и я плеча и сильного кровотечения. Это последнее предполож ение каж ется автору наименее вероятным. Несомненно у нас дело с магической обрядностью , так и н ­ тересно репрезентированной на стойком кладбищ е. О трубление конечности и вдавление ее в ротовую полость с одновременным уложением ладони под головой могло быть наказанием за какое нибудь п реступление (наприм ер убийство ребенка и л и м уж а'. К аза л о с ь бы гораздо логичнее, если бы это т обряд отно­ сился к правой конечности, имея ввиду праворучн ость неоли­ тического человека. Н о этот ф акт не имеет особого зн ачен и я. С такого рода „н а к а зан и е м " встречаем ся и в более позд­ них периодах. В средние века среди м ногочисленны х народно­ стей оно становится даж е обычаем. Ч то к а с а е т с я костей из могилы, то х а р а к те р их сохранения позволяет лиш ь д огады ваться, что оне относились к индивиду мужского пола, зрелого возраста, роста выше среднего.

R É S U M É

En 1949 L’Institut de Préhistoire de l’Univ. M. C. S. de Lublin continua ses explorations scientifiques dans les environs de Las Stocki (Commune de Celejów — arrond. Pulaw y — voiev. Lublin) où l ’on trouva une série de tombeaux néolithiques. Deux d’entre eux appar­ tenant à la culture à coupes en entonnoir, trouvés sur le cimetière m arqué avec la lette D, contenaient des débris d’os difficiles à iden­ tifier. On a déposé ces débris à l’Institut Anthropologique de la faculté de Médecine à Lublin pour les soumettre à une analyse plus exacte.

La dureté de la glèbe dans laquelle reposaient ces débris avait été en partie cause de la détérioration des os. La tombe II présente un cas curieux. Il y avait là un squelette humain étendu dont le membre supérieur gauche était séparé du torse et l’os du bras était introduit dans la cavité buccale. L’avant-bras reposait dessus et les os de la main était posés sous la tête. (phol. 1, 4, 5).

L’analyse des os a démontré que c’était un squelette de femme. (La morphologie de l’os frontal (phot. 2) de la mâchoire (phot. 3).

Le fémur ainsi que la construction délicate des autres os le prou­ vent clairement. J ’ai calculé la hauteur de sa taille (en appliquant la méthode Manouvrier) et j ’ai obtenu les chiffres de 154— 157 cm. En prenant en considération l’état des sutures du crâne et la dentition, en rem arquant que les dents de l’homme néolitique s’usaient plus vite (sable dans la farine) on peut fixer l’âge à 30—35 ans — individu adulte (m aturus). Un problème se pose: comment l’os du bras s’est-il trouvé dans la cavité buccale? Ce bras gauche a été sans nul doute coupé post mortem — ou même durant la vie. Les traces d’endomma- gement sur la tête de l’os le prouvent. On a ensuite coupé la main et peut-être l’avant-bras et introduit, par force l’os du bras (humérus) la partie plus grosse en avant, en cassant ainsi quelques dents et en faisant sortir de ses gonds la mâchoire (phot. 4 et 5). Il faut rem arquer que cette

opération a dû etre faite avant la pourriture de la chair parce que 1° —.

La tombe est restée intacte depuis l’enterrem ent — 2° l’introduction de l’os sans chair he causerait pas un si grand écart de la mâchoire.

210 T adeusz D zierżykraj-R ogalski

Il est même possible que cette opération ait été faite durant la vie de la victime et qu’elle ait contribuée à la m ort de celle-ci (la mort étant certaine d’ailleurs par suite de perte de san g ). Cette dernière supposition me semble être la moins vraisemblable. Certainem ent, nous avons ici un cas de cérémonie m agique dont le cimetière de Las Stocki nous présente des cas curieux. La séparation d’un membre du corps et l’action de l’enfoncer dans la cavité buccale pouvaient être une peine infligée pour quelque crime (homicide ou infanticide).

Tout cela serait plus logique s’il s ’agissait du membre droit, su r­ tout si nous rem arquons que l’homme néolitique se servait avant tout du bras droit. M ais c’est un détail sans grande importance. Nous rencontrons de ces „punitions“ encore à des époques plus près de nos temps. Au moyen âge on les rencontre chez bien des peuples. Q uant aux os de la tombe I leur état actuel nous permet seulem ent de dire qu’il s’agit ici d’un individu mâle, adulte, de taille plus que moyenne.

P apier d ru k . set. III k i. 80 g. Form at 70 x 100 A rk. d ru k u 16 str.

A nnales U . M. C. S. Lublin 1953 Lub. D ruk. Prasow a, Lublin, K ościuszki 4. Zam. N r 4068. 2.1.1953. 950 ega. A-4-10988 Data otrzym ania m an u sk ry p tu 24.V.52. Data ukończenia d ru k u 19.3.53.