Początki stabilizacji osadnictwa ziem pruskich w świetle analizy zasiedlenia Półwyspu Sambijskiego

Mirosław J. Hoffmann

Początki stabilizacji osadnictwa ziem

pruskich w świetle analizy

zasiedlenia Półwyspu Sambijskiego

M irosław J. Hoffmann

Początki stabilizacji osadnictwa ziem pruskich

w świetle analizy zasiedlenia Półwyspu Sambijskiego*

Jedną z istotniejszych kwestii dla pradziejów ziem pruskich jest ustalenie czasu, od którego osadnictwo tych ziem zaczyna być względnie stałe i stabilne. Zagadnienie to — obok pojawienia się „bałtyjskich” cech w kulturze ludów zasiedlających ziemie pruskie — jest podstawowym dla rozważań nad określeniem m om entu dziejowego, od którego obszar u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku podlegać zaczął okupacji osadniczej Zachodnich Bałtów — przodków historycznych Prusów.

W sensie historyczno-geograficznym pod pojęciem ziem pruskich rozumieć należy obszar położony u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku, między dolną Wisłą a Niemnem. We wczesnym średniowieczu kraina ta zasiedlona była przez zachodni odłam ludów bałtyjskich — Prusów i Jaćwingów. Wcześniej zamieszkiwali ją Bałtowie Zachodni, którzy dość powszechnie utożsamiani byli z protoplastam i Prusów. Teza o etnicznej i kulturowej ciągłości starożytnych i wczesnośredniowiecznych mieszkańców tych ziem akcentowana była zwłaszcza przez archeologów wschodniopruskich. Do jej wypracowania i ugruntow ania najbardziej przyczyniły się studia A dalberta Bezzenbergera, W ilhelma Gaerte, C arla Engla oraz W olfganga La B aum e1. Głównym orędownikiem teorii o niezwykłej stabilności plemion pruskich, które trwać miały niezmiennie na swoich terytoriach od starożytności po średniowiecze był jednak L othar Kilian. Badacz ten wysunął hipotezę, że Prabałtow ie wyodrębnili się już w połowie III tysiąclecia p.n.e. w rejonie Powiśla i na terenie zachodnich M azur na podłożu kultur neolitycznych i wczesnobrązowych, głównie zaś kultury rzucewskiej. Rozpad tego układu kulturowego identyfikował on z procesem oddzielania Zachodnich Bałtów od ich wschodnich pobratymców. Pogląd ten upowszechnił Kilian już w 1939 r., a następnie rozwinął go i bronił w kolejnych swoich pracach publikowanych n a przestrzeni ponad czterdziestu la t2. W rozważaniach swych nie uwzględniał faktu, że k ultura rzucewska nie znalazła wyraźnej kontynuacji w żadnym z zespołów kulturow ych epoki brązu.

* O p ra c o w a n ie to p rz y g o to w a n e zo stało na p o d staw ie analizy źródeł przep ro w ad zo n ej p o d czas realizacji p ro je k tu bad aw czeg o (n r re je stra cy jn y 1 P108 065 07) p o d tytułem : „ T e ry to rialn o -ch ro n o lo g ic zn e zró żn ico w an ie k u ltu ry k u rh a n ó w z a c h o d n io b a łty jsk ic h ” , fin an so w an eg o p rzez K o m ite t B ad ań N au k o w y ch .

1 C. E ngel, V orgeschichte der altpreußischen S tä m m e, K ö n ig sb erg 1935, ss. 7 9.

2 L K ilian , D as S iedlungsgebiet der B alten in der älteren B ro n zezeit, A llp re u ß e n . V ierteljah ressch rift fü r V o rgeschichte un d V o lk sk u n d e (dalej: A ltp re u ß e n ), 1939, t. 3, ss. 107— 114; tenże, Ila ffk ü s te n k u ltu r und

Indogerm anenheim at, G o th is k a n d z a , B lätter fü r D a n zig e r V orgeschichte, 1940, z. 2, ss. 3—7; tenże, Ila ffk ü s te n k u ltu r und U rsprung der B alten, B onn 1955; tenże, Die Völker in W estpreussens Vorzeit, W eslp re u ß e n —

J a h r b u c h , 1983, t. 33, ss. 4 1 — 54.

Komunikaty

Józef K ostrzew ski, analizując relacje między kulturą łużycką i bałtyjską poruszył problem dom niemanej wspólnoty bałtosłowiańskiej, sugerując, że proces w yodrębniania Zachodnich Bałtów nastąpił w ostatnich wiekach p.n.e.3

Z kolei geomorfolog Vytautas Gudelis podjął próbę — nieudaną zresztą — określenia granic rozmieszczenia ludów bałtyjskich u schyłku epoki brązu na podstawie dyspersji hydronim ów pochodnych od źródłosłowu „gal” .

D la problem u pochodzenia Bałtów bardzo ważne były językoznawcze opracow ania Kazim ierza Bugi, H ansa K rahe, a także Vladimíra Nikolajeviča T oporova oraz Olega Nikolajeviča T rubačeva4. Między innymi na podstawie studiów tych badaczy H enryk Łowmiański wysunął hipotezę, że Zachodni Bałtowie dotarli nad M orze Bałtyckie stosunkowo późno, natom iast ich kolebka znajdow ała się w dorzeczu górnego D niepru i Prypeci, a więc w sąsiedztwie pierwotnych siedzib ludów bałtyjskich5.

Brak jest źródeł pisanych wskazujących na m om ent dziejów, w którym Bałtowie zasiedlili swoje historyczne siedziby nad Bałtykiem. Z przekazów pisarzy antycznych wynika, że zachodni odłam tego ludu zajmował tereny u południow o-w schodnich wybrzeży M orza Bałtyckiego już w I—II w. n.e.

A ja k przedstaw ia się ten problem w świetle źródeł archeologicznych, głównie analizy osadnictw a ? Osadnictwo ziem pruskich — w tym kwestia początków jego stabilizacji — jest zagadnieniem tak obszernym, że wykracza z pewnością poza ramy tego opracow ania. D latego też ograniczę się do terenu Półwyspu Sambijskiego, który przez starożytność i wczesne średniowiecze dominował pod względem intensywności zasiedlenia w skali ziem pruskich.

Podejm ując próbę odtw orzenia struktury osadniczej w określonym etapie pradziejów, pam iętać trzeba, że osadnictwo to ciągły proces przystosowywania populacji ludzkich do zmieniających się warunków środowiska geograficznego. Zatem osadnictwo ziem pruskich w I tysiącleciu p.n.e. to skumulowany obraz, będący wynikiem nawarstwienia się wielu terytorialnych układów osadniczych funkcjonujących w określonych odcinkach czasowych.

Z perspektywy badawczej obejmującej całą strefę leśną Europy Wschodniej i Środkowej sform ułow ać m ożna przynajmniej dwa założenia wstępne procesu kształtow ania i rozwoju ekumen ludzkich w I tysiącleciu p.n.e. Pierwsze z nich stwierdza, że na tym etapie stabilizacji bytu siedliska nie były rozrzucone równom iernie, lecz powstawały w rejonach wyróżniających się dostępnością zasobów bogactw naturalnych ułatwiających działania ludzi w różnych dziedzi­ nach gospodarki ekstensywnej. Siedliska lokowano mniejszymi lub większymi zespołami oddzielonymi od siebie rozległymi przestrzeniami niezamieszkałymi. Założenie drugie zostało oparte n a obserwacji, iż ekumeny powstałe w okresie pierwocin osadnictw a o cechach stabilizacyjnych stanowiły centralne punkty odniesienia dla tw orzonych w następnych wiekach. D o cech stabilizacyjnych

3 J. K o strzew sk i, S to s u n k i m ię d zy k u ltu rą łu życ k ą i b a łtycką a zagadnienie w spólnoty ję zy k o w e j bałto­

słow iańskiej, S lavia A n tiq u a , 1956, t. V, ss. 1— 75.

4 К . B uga, J o tv in g u že m e s upiu w a rd ugalune -da, R in k tin iai raštai, 1961, t. 3, ss. 601— 605; H . K ra h e , Sprache

u n d Vorzeit. Europäische V orgeschichte nach dem Z eu g n is der Sprache, H eid elb erg 1954; V. N . T o p o ro v , O. N.

T ru b ačev , L in g vističeskij analiz gidronim ov Verchnego P od n ep ro vja , M o sk w a 1962.

5 H . Ł o w m iań sk i, Pogranicze słow iańsko-jaćw ieskie, A c ta B altico-Slavica, 1966, t. 3, ss. 89— 98.

należy zaliczyć, m.in. nakład pracy poniesionej przez grupy ludzi w trakcie budowy siedliska, np. osiedli sztucznie umocnionych.

Półwysep Sambijski obejmuje obszar około 1210 km 2, którego wschodnią granicę wyznacza w części północnej nasada Mierzei Kurońskiej, a na południu ujście Pregoły. Pod względem tektonicznym obszar ten położony jest w obrębie platform y wschodnioeuropejskiej, k tó rą tworzy prekam bryjska tarcza krys­ taliczna przykryta płytowo ułożonymi skałami późniejszych er. Jej fundam enty zbudowane są głównie z granitów i gnejsów. W kambrze platform a została silnie wyniesiona, po czym zaczęła się form ować pokrywa skał osadowych o m iąż­ szości przekraczającej 2000 m. Podczas starszego okresu kenozoiku powstały m.in. trzeciorzędowe utw ory z węglem brunatnym oraz glaukonitowe formacje zawierające b urszty n 6. Wtedy też, wskutek ruchów tektonicznych, zarysowały się synkliny m ające istotny wpływ na późniejsze ukształtowanie powierzchni Półwyspu Sambijskiego. Trzeciorzędowe formacje bardzo czytelnie rysują się w postaci sekwencji różnobarw nych utworów w obrywiskach klifowych brzegów północno-zachodniej części półwyspu. U schyłku trzeciorzędu jego obszar pokryty został lodolądem skandynawskim . O ukształtowaniu powierzchni zadecydowała o statnia faza zlodowacenia bałtyckiego.

Rzeźbę terenu tw orzą głównie równiny wzniesione do 50 m n.p.m . z występującymi w centralnej i północno-zachodniej partii ciągami m oreny czołowej, których m aksym alna wysokość osiąga 111 m n.p.m. (b. Rinauer Berg). M ają tu swój początek pasm a wzgórz rozciągających się na północ i na południe.

Charakterystyczną cechą sieci hydrograficznej Półwyspu Sambijskiego jest prawie całkowity brak jezior. Rzeki Półwyspu Sambijskiego należą do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, płyną wśród równin i m ają spokojny oraz wyrównany bieg. Większe z nich to uchodzące do Zalewu Wiślanego Nelma (b. Forkener Fliess), P rim orskaja (b. G erm auer M ühlenfliess) i G rajew ka (b. Laukefliess) oraz K urow ka (b. D ariener Beek) i Zielenogradka (b. Bledauer Beek), które odprow adzają swoje wody do Zatoki K urońskiej. Północno-zachodnia część półwyspu odw adniana jest za pośrednictwem uchodzących do m orza poprzez klifowe brzegi m ałych cieków wodnych, między innymi: b. Gausup-Schlucht, Rauschener M ühlenfliess, Lachs-Bach, R antauer Bach, Alknicker Bach oraz Pobethener M ühlenfliess. Brak jest rzek o dużych przepływach. Głównym źródłem ich zasilania są opady atmosferyczne oraz topniejąca pokrywa śnieżna.

Gleby m akroregionu to przede wszystkim formacje brunatne kwaśne, które koncentrują się w centralnej i północnej partii półwyspu. Zachodnia i wschodnia część obszaru po kry ta jest glebami brunatnym i właściwymi, natom iast w południowo-wschodniej dom inują bielice.

Półwysep Sambijski położony jest w um iarkowanie ciepłej strefie klim atycz­ nej, w której kontynentalne cechy klim atu łagodzone są wpływami morskimi. Z wiatrami zachodnim i docierają masy polarnom orskiego powietrza znad Atlantyku, a rów ninny charakter terenu umożliwia ich swobodny przepływ. Rzadko, głównie zimą, napływ ają chłodne, arktyczne masy powietrza z północy. Dopływ m as pow ietrza atlantyckiego zapewnia odpowiednią ilość wilgoci.

6 E. G . Z a d d a c h , D as T ertiärgebirge Sam lands, S chriften d e r Physikalisch -Ö k o n o m is c h e n G esellsch aft zu K ö n ig sb erg (dalej: S P Ö G ), 1867, t. V III, , ss. 106 107, tab l. V I-- X V II.

M orze Bałtyckie w rejonie Półwyspu Sambijskiego nie zam arza przez cały rok. M imo braku diagram ów pyłkowych dla tego terenu, przyjmuje się, że u schyłku okresu subborealnego — a więc w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. — klimat był wilgotniejszy i cieplejszy niż współcześnie7. N atom iast w początkach okresu subatlantyckiego, który zsynchronizować m ożna z drugą połową 1 tysiąclecia p.n.e., w arunki klim atyczne były już porównywalne z obecnym i8.

Obszar Sambii u schyłku X III w. pokryty był w około 70% lasami. Ich koncentracje występowały przede wszystkim we wschodniej i północnej części półwyspu, o czym pośrednio świadczą duże kompleksy leśne (b. Fritzen— i W arnicker F orst) istniejące współcześnie. Tereny nie zalesione znajdowały się wzdłuż zachodniego wybrzeża półwyspu oraz w dolinach większych rzek, przede wszystkim: Nelmy, Prim orskiej, Grajewki i Zielenogradki.

Głównym bogactwem naturalnym półwyspu jest bursztyn. Jego wybrzeże nazywane jest „bursztynow ym ” , gdyż znajduje się tu około 94 % światowych zasobów tego surowca. Układ formacji rysujących się w obrywiskach wysokich brzegów półwyspu uwidacznia płytkie zaleganie glaukonitowego piasku, w którym występuje bursztyn. Znajdująca się pod utworam i piasku kurzaw- kowego warstw a bursztynonośna osiąga w klifie północnego brzegu miąższość aż 2 m 9. Najbardziej wypłyca się w rejonie Filina (b. Klein K uhren) i Prim orja (b. Gross K uhren), a zwłaszcza Rybnoje (b. Loppöhnen) i Zaostrow ia (b. R antau), gdzie jej strop znajduje się na poziomie m orza. Jeszcze zasobniejsze w bursztyn jest zachodnie wybrzeże Półwyspu Sambijskiego. W arstwy bur- sztynodajne układają się tu w ten sposób, że najwyżej występują w północnej części, gdzie w okolicy D onskoje (b. Gross Dirschkeim) zalegają na wysokości około 4 m n.p.m ., przy przeciętnej grubości wynoszącej 1,5 m. Im bardziej na południe, tym form acje te obniżają się i zwiększają swoją miąższość, by w rejonie Jantarnego (b. Palm nicken-Kraxtepellen) zejść do głębokości 6 m poniżej przy miąższości przekraczającej 7 m, a więc ich strop znajduje się jeden m etr powyżej

poziomu morza.

W opracow aniu tym przyjęto uproszczony schemat chronologiczny, według którego I tysiąclecie p.n.e. podzielono na trzy fazy:

— faza I (zwana też „późnobrązow ą” ) obejmuje IV— VI okres epoki brązu (dalej: EB), a więc przedział czasowy między X a VI wiekiem p.n.e.;

— faza II, określana również „wczesnożelazną” , mieści się między V a II wiekiem p.n.e., obejm ując czas między okresem halsztackim D (dalej: H a D) a środkowym okresem lateńskim (LT B);

— faza III („przedrzym ska” ), datow ana jest na schyłek II oraz I wiek p.n.e., czyli na tzw. młodszy okres przedrzymski.

N a Półwyspie Sambijskim odkryto dotąd sto sześćdziesiąt dwa stanowiska archeologiczne z 1 tysiąclecia p.n.e., w tym aż sto trzydzieści nekropoli kurhanow ych, w obrębie których zarejestrowano łącznie co najmniej czterysta trzy kurhany. P onadto odnotow ano trzy cmentarzyska płaskie, sześć osiedli, jedenaście skarbów oraz trzynaście znalezisk luźnych. Obszar ten jest rejonem 6 M irosław Hoffm ann

7 J. S tasiak , Ilo lo cen P o lsk i północno-w schodniej, W arszaw a, 1971, s. 71.

8 J. O kulicz, Pradzieje ziem pru skich o d późnego paleolitu do V II и\ n.e., W rocław 1973, s. 244. 9 G . B eren d t, Vorbem erkungen zu r geologischen K arte der Provinz Preußen, S P Ö G , 1866, t. V II, ss. 73 -7 6 .

największej koncentracji punktów osadniczych o długotrwałym okresie użytkowania, funkcjonujących często w przedziale czasowym od IV/V EB do młodszego okresu przedrzymskiego.

Jak wykazała analiza chronologiczno-typologiczna zabytków, czas po­ wstania i użytkow ania co najmniej siedemdziesięciu dwóch stanowisk należy odnieść do młodszych okresów EB. Część z nich użytkowana była także w II fazie chronologicznej, co razem z nowo powstałymi daje liczbę stu trzydziestu punktów osadniczych.

Z ogólnej liczby trzydziestu trzech stanowisk datowanych na młodszy okres przedrzymski znakom ita większość funkcjonowała już w fazie poprzedniej. Tylko kilka z nich przetrw ało w strukturach wczesnożelaznych do pierwszych wieków naszej ery.

Powyższa globalna statystyka stanowisk archeologicznych zanotowanych w obrębie Półwyspu Sambijskiego prowadzi do wniosku, że obrazują one poszczególne etapy powstawania, rozwoju i zaniku konkretnej struktury osadniczej funkcjonującej w określonym czasie i terytorium. Jej ewentualne korzenie demograficzne i kulturow e w starszych układach osadniczych oraz kontynuacje w innych jakościow o uwarunkowaniach m ogą zostać zaobser­ wowane w szczegółowej analizie lokalnych ugrupowań strefowych.

Punkty osadnicze z późnych okresów EB zanotowane zostały na całym niemal półwyspie, z wyjątkiem jego części środkowej. Reprezentowane są głównie przez cm entarzyska kurhanow e, w których sąsiedztwie nie zarejest­ rowano żadnych śladów osiedli ani obozowisk. Jedyne trzy cmentarzyska płaskie (Bałtijsk (b. Pillau), stan. II; Filino; Pokrowskoje (b. Sorgenau), stan. II) zlokalizowano w pobliżu zachodniej i północnej krawędzi półwyspu. Brak śladów osiedli — z wyjątkiem trzech (Hołmy (b. Miilsen), stan. II), z których przynajmniej dwa użytkow ane były przez dwie (Priegolskij (b. M oditten) lub trzy fazy chronologiczne (Gracziowka (b. Craam), stan. II) — może być wynikiem niedostatków badawczych, lecz sugeruje przede wszystkim niestabilność osad­ nictwa. Z drugiej jednak strony fakt istnienia dość rozległych cmentarzysk, użytkowanych przez kilka pokoleń, osłabia tezę o dużej mobilności grup ludzkich obecnych na półwyspie. M ożna przyjąć, że wspólnoty użytkujące poszczególne cmentarze ograniczały zasięg swojej działalności osadniczej i gos­ podarczej do obszaru, którego centralnym punktem odniesienia był właśnie cmentarz. Zapewne w jego dalszym lub bliższym sąsiedztwie funkcjonowały osady nie umocnione, często przenoszone w inne miejsce, zgodnie z potrzebam i mieszkańców. Śladów tych stanowisk nie zdołano uchwycić, ze względu na ich nikłą warstwę kulturow ą, prymitywizm zabudowy i późniejsze zniszczenia.

Analiza kartograficzna punktów osadniczych z późnych okresów EB pozwala na wydzielenie w obrębie półwyspu kilku stref działalności gospodarczej i osadniczej. Pierwsza obejmuje najbardziej bursztynodajne tereny, gdzie w pasie nadmorskim (o szerokości około 6 km) zachodniego i północnego wybrzeża odkryto na obszarze o łącznej powierzchni prawie 240 km 2 czterdzieści trzy stanowiska. Teren ten wyróżnia się największym zagęszczeniem punktów osadniczych z młodszych okresów EB w całej strefie południowo-wschodniego pobrzeża Bałtyku. W obrębie tego obszaru, gęsto rozlokowane stanowiska

M orze Bałtyckie w rejonie Półwyspu Sambijskiego nie zam arza przez cały rok. M imo braku diagram ów pyłkowych dla tego terenu, przyjmuje się, że u schyłku okresu subborealnego — a więc w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. — klimat był wilgotniejszy i cieplejszy niż współcześnie7. N atom iast w początkach okresu subatlantyckiego, który zsynchronizować m ożna z drugą połową I tysiąclecia p.n.e., warunki klim atyczne były już porównywalne z obecnym i8.

Obszar Sambii u schyłku X III w. pokryty był w około 70% lasami. Ich koncentracje występowały przede wszystkim we wschodniej i północnej części półwyspu, o czym pośrednio świadczą duże kompleksy leśne (b. Fritzen— i W arnicker F orst) istniejące współcześnie. Tereny nie zalesione znajdowały się wzdłuż zachodniego wybrzeża półwyspu oraz w dolinach większych rzek, przede wszystkim: Nelmy, Prim orskiej, Grajewki i Zielenogradki.

Głównym bogactwem naturalnym półwyspu jest bursztyn. Jego wybrzeże nazywane jest „bursztynow ym ” , gdyż znajduje się tu około 94 % światowych zasobów tego surowca. Układ formacji rysujących się w obrywiskach wysokich brzegów półwyspu uwidacznia płytkie zaleganie glaukonitowego piasku, w którym występuje bursztyn. Znajdująca się pod utworami piasku kurzaw- kowego warstwa bursztynonośna osiąga w klifie północnego brzegu miąższość aż 2 m 9. Najbardziej wypłyca się w rejonie Filina (b. Klein K uhren) i Prim orja (b. Gross K uhren), a zwłaszcza Rybnoje (b. Loppöhnen) i Zaostrow ia (b. R antau), gdzie jej strop znajduje się na poziomie m orza. Jeszcze zasobniejsze w bursztyn jest zachodnie wybrzeże Półwyspu Sambijskiego. W arstwy bur- sztynodajne układają się tu w ten sposób, że najwyżej występują w północnej części, gdzie w okolicy D onskoje (b. Gross Dirschkeim) zalegają na wysokości około 4 m n.p.m ., przy przeciętnej grubości wynoszącej 1,5 m. Im bardziej na południe, tym form acje te obniżają się i zwiększają swoją miąższość, by w rejonie Jantarnego (b. Palm nicken-Kraxtepellen) zejść do głębokości 6 m poniżej przy miąższości przekraczającej 7 m, a więc ich strop znajduje się jeden m etr powyżej poziomu m orza.

W opracow aniu tym przyjęto uproszczony schemat chronologiczny, według którego I tysiąclecie p.n.e. podzielono na trzy fazy:

— faza I (zwana też „późnobrązow ą” ) obejmuje IV— VI okres epoki brązu (dalej: EB), a więc przedział czasowy między X a VI wiekiem p.n.e.;

— faza II, określana również „wczesnożelazną” , mieści się między V a l í wiekiem p.n.e., obejm ując czas między okresem halsztackim D (dalej: H a D) a środkowym okresem lateńskim (LT B);

— faza III („przedrzym ska” ), datow ana jest na schyłek II oraz 1 wiek p.n.e., czyli na tzw. młodszy okres przedrzymski.

N a Półwyspie Sambijskim odkryto dotąd sto sześćdziesiąt dwa stanowiska archeologiczne z I tysiąclecia p.n.e., w tym aż sto trzydzieści nekropoli kurhanow ych, w obrębie których zarejestrowano łącznie co najmniej czterysta trzy kurhany. P onadto odnotow ano trzy cmentarzyska płaskie, sześć osiedli, jedenaście skarbów oraz trzynaście znalezisk luźnych. Obszar ten jest rejonem

6 M irosław Hoffmann

7 J. S lasiak , Ilo lo cen P o lsk i północno-w schodniej, W arszaw a, 1971, s. 71.

8 J. O kulicz, Pradzieje ziem p ru skich o d późnego paleolitu do V II w. n.e., W roclaw 1973, s. 244. 9 G . B eren d t, V orbem erkungen zu r geologischen K arte der P rovinz Preußen, S P Ö G , 1866, t. V II, ss. 73 76.

największej koncentracji punktów osadniczych o długotrwałym okresie użytkowania, funkcjonujących często w przedziale czasowym od IV/V EB do młodszego okresu przedrzymskiego.

Jak wykazała analiza chronologiczno-typologiczna zabytków, czas po­ wstania i użytkow ania co najmniej siedemdziesięciu dwóch stanowisk należy odnieść do młodszych okresów E B . Część z nich użytkowana była także w II fazie chronologicznej, co razem z nowo powstałymi daje liczbę stu trzydziestu punktów osadniczych.

Z ogólnej liczby trzydziestu trzech stanowisk datow anych na młodszy okres przedrzymski znakom ita większość funkcjonowała już w fazie poprzedniej. Tylko kilka z nich przetrw ało w strukturach wczesnożelaznych do pierwszych wieków naszej ery.

Powyższa globalna statystyka stanowisk archeologicznych zanotowanych w obrębie Półwyspu Sambijskiego prowadzi do wniosku, że obrazują one poszczególne etapy pow staw ania, rozwoju i zaniku konkretnej struktury osadniczej funkcjonującej w określonym czasie i terytorium . Jej ewentualne korzenie demograficzne i kulturow e w starszych układach osadniczych oraz kontynuacje w innych jakościow o uw arunkowaniach m ogą zostać zaobser­ wowane w szczegółowej analizie lokalnych ugrupowań strefowych.

Punkty osadnicze z późnych okresów EB zanotowane zostały na całym niemal półwyspie, z wyjątkiem jego części środkowej. Reprezentowane są głównie przez cm entarzyska kurhanow e, w których sąsiedztwie nie zarejest­ rowano żadnych śladów osiedli ani obozowisk. Jedyne trzy cmentarzyska płaskie (Bałtijsk (b. Pillau), stan. II; Filino; Pokrowskoje (b. Sorgenau), stan. II) zlokalizowano w pobliżu zachodniej i północnej krawędzi półwyspu. Brak śladów osiedli — z wyjątkiem trzech (Hołmy (b. Miilsen), stan. II), z których przynajmniej dwa użytkow ane były przez dwie (Priegolskij (b. M oditten) lub trzy fazy chronologiczne (G racziow ka (b. Craam ), stan. II) — może być wynikiem niedostatków badawczych, lecz sugeruje przede wszystkim niestabilność osad­ nictwa. Z drugiej jednak strony fakt istnienia dość rozległych cmentarzysk, użytkowanych przez kilka pokoleń, osłabia tezę o dużej mobilności grup ludzkich obecnych na półwyspie. M ożna przyjąć, że wspólnoty użytkujące poszczególne cm entarze ograniczały zasięg swojej działalności osadniczej i gos­ podarczej do obszaru, którego centralnym punktem odniesienia był właśnie cmentarz. Zapewne w jego dalszym lub bliższym sąsiedztwie funkcjonowały osady nie umocnione, często przenoszone w inne miejsce, zgodnie z potrzebam i mieszkańców. Śladów tych stanowisk nie zdołano uchwycić, ze względu na ich nikłą warstwę kulturow ą, prymitywizm zabudowy i późniejsze zniszczenia.

Analiza kartograficzna punktów osadniczych z późnych okresów EB pozwala na wydzielenie w obrębie półwyspu kilku stref działalności gospodarczej i osadniczej. Pierwsza obejmuje najbardziej bursztynodajne tereny, gdzie w pasie nadm orskim (o szerokości około 6 km) zachodniego i północnego wybrzeża odkryto na obszarze o łącznej powierzchni prawie 240 km 2 czterdzieści trzy stanowiska. Teren ten wyróżnia się największym zagęszczeniem punktów osadniczych z m łodszych okresów EB w całej strefie południowo-wschodniego pobrzeża Bałtyku. W obrębie tego obszaru, gęsto rozlokowane stanowiska

(oddalone najczęściej 2,5—4 km jedno od drugiego) cechują się względnie równom iernym rozrzutem , z wyjątkiem rejonu Zaostrowia, gdzie na terenie o powierzchni około 10 km 2 odkryto pięć cmentarzysk kurhanowych. Druga, rozleglejsza strefa intensywnego zasiedlenia z młodszych okresów EB wydziela się we wschodniej części m akroregionu, gdzie na obszarze o powierzchni prawie 310 km 2 naliczono osiemnaście stanowisk. Punkty osadnicze nie tworzą tu wyraźnych skupisk, z wyjątkiem trzech nekropoli kurhanowych z b. Fritzen Forst, stan. I, III i VII. Przeciętna odległość między stanowiskami mieści się w przedziale 6— 9 km.

W II fazie punkty osadnicze występowały na prawie całym półwyspie. Nie zasiedlone były tylko zabagnione tereny przy Zalewie Wiślanym (w rejonie ujścia Grajewki, Nelmy i Prim orskiej) oraz obszar sąsiadujący z nasadą Mierzei K urońskiej (w dolnym biegu Kurow ki i Zielenogradki), a więc tereny 0 wysokości bezwzględnej nie przekraczającej 5 m n.p.m. Słabiej zasiedlona była też centralna część półwyspu w okolicy wsi Kołosowka (b. Willgaiten) 1 Pieriesławskoje (b. D rugehnen). Największe zagęszczenie stanowisk II fazy występuje w najbardziej zasobnych w bursztyn rejonach półwyspu, gdzie w zachodniej i północnej jego części odkryto sześćdziesiąt osiem stanowisk. Obszar ten tworzy w zasadzie rozległą strefę koncentracji punktów osad­ niczych oddalonych od siebie z reguły od kilkuset m etrów do 1,5 km (rzadziej odległości między nimi wynoszą 2— 3 km). W strefie tej najwyraźniej bodaj rysują się dwa skupienia osadnicze — w rejonie b. W arnicker Forst oraz w okolicy Z aostrow ia — oddzielone pasem pustki osadniczej o szerokości 2 km.

Mniej intensywnie zasiedlona była w tym czasie wschodnia część m ak ro­ regionu, gdzie na obszarze o powierzchni prawie 420 km 2 odkryto trzydzieści cztery stanow iska, a odległość między nimi z reguły mieści się w granicach 4—6 km. Dość wyraźnie wydziela się tu skupisko nekropoli kurhanow ych w lesie zwanym kiedyś Fritzen Forst.

N a Półwyspie Sambijskim zarejestrowano trzydzieści siedem osiedli o bron­ nych 10, z których dwanaście zbadano sondażowo, a pięć innych objęto szerszymi pracami w ykopaliskow ym i11. W obrębie czterech obiektów lepiej rozpoznanych Drużnoje (b. M ednicken), Gracziowka, Jantarnyj, Łogwino (b. M edenau) stwierdzono ślady zasiedlenia z I tysiąclecia p.n.e., a tylko stanowisko z b. K ringitten m a wyłącznie wczesnośredniowieczną m etrykę12. Znamienne jest, że niemal każde ze zbadanych osiedli usytuowanych na wysokich cyplach i półwyspach zawiera ślady użytkow ania we wczesnej epoce żelaza w postaci warstwy kulturowej lub zabytków ruchom ych13. Domniemywać zatem można, że większość grodzisk sambijskich, a zwłaszcza obiektów wysoczyznowych, ulokowano w miejscach zasiedlonych już we wczesnej epoce żelaza. Sugeruje to, 8 M irosław Hoffm ann

10 H . C ro m e , Führer zu den frü h g esch ich tlich en Burgwallen im Sam lande, Sitzungsberichte der Altertum sgesel­

lschaft Prussia (dalej: PB ), 1940, t. 34, s. 82.

11 F . D . G u re v ič , Iz isto rii ju g o -w o sto c zn o j P ribaltiki w I tysiaczletii n. e., M ate riały i Issledovanija p o A rcheologii SS SR , 1960, n r 76, ss. 333— 447.

12 C. E ngel, D ie „ S ch w ed en sch a n ze’’ von K ringitten, Kr. Fischhausen, E lbinger J a h rb u c h . Z eitsch rift d er E lb in g er A lte rtu m sg e se llsch a ft u n d d e r städ tisc h e n S am m lu n g en zu Elbing, 1938, z. 15, ss. 157— 166.

że liczba wysoczyznowych osiedli założonych w tym czasie była wielokrotnie większa niż wynika to z rozpoznanych faktów.

We wczesnej epoce żelaza w całej leśnej strefie Europy Wschodniej, włączając w nią południowo-wschodnie pobrzeże Bałtyku, wyrazem stabilizacji osadnict­ wa są osiedla lokowane na wysokich, półwyspowo ukształtowanych brzegach rzek i jezior oraz na górnych platform ach wzniesień morenowych. Początkowo zapewne zasiedlona przestrzeń ogrodzona była palisadą, zastępowaną stop­ niowo wałem kamienno-ziemnym i fosą. Analogiczne formy umocnień zarejest­ rowano też w obiektach z Półwyspu Sambijskiego (np. Gracziowka, Jantarnyj). Wszystkie osiedla sambijskie o wczesnożelaznej metryce ulokowane zostały na wysokich cyplach, półwyspach, albo m ocno wypiętrzonych wzniesieniach morenowych. Ich powierzchnie użytkowe liczą przeważnie 9— 13 arów (Graczio­ wka, M atrosow o (b. Uggehnen), rzadziej osiągając dwadzieścia pięć arów (Drużnoje, Łogwino). Zabudow a m ieszkalna koncentrowała się najpewniej wzdłuż um ocnień (Jantarnyj).

Z założeń obronnych o nieokreślonej chronologii warunkom lokalizacji i wyglądu zewnętrznego osiedli wczesnożelaznych odpowiadają obiekty z: Bogatoje (b. Pokirben), Czechowa (b. Godnicken), b. Ellerhaus, b. G altgarben, Kumaczewa (b. Pojerstieten), Pionierskij (b. Herrenwalde), Podgornoje (b. Ziegenberg), W ietrow a (b. Ekritten) oraz Okuniewa (b. Nodems). Położenie większości w rejonach koncentracji cmentarzysk kurhanowych i skarbów (np. b. Barthenen, Bieriezniki (b. Spinnerhaus) oraz b. Ellerhaus) wzmacnia praw ­ dopodobieństwo ich pow stania we wczesnej epoce żelaza.

Oprócz wymienionych wcześniej koncentracji stanowisk, wyraźnie rysuje się skupienie osadnicze w górnym biegu Primorskiej, w obrębie którego zarejest­ rowano szesnaście cmentarzysk kurhanowych oraz skarb z Jenisiejewa (b. Wil- lkau). Z m łodszych okresów EB pochodzi siekierka typu L ittausdorf z Pow aro- wki (b. Kirpehnen), cmentarzysko płaskie z Pokrowskoje, stan. II, a także wzniesione w tym czasie kurhany w: b. Ellerhaus, Krugłowie (b. Polennen), stan. I, II, Putiłowie (b. G auten), stan. II, Rakuszinie (b. Lesnicken), Ramienskoje (b. Klein N orgau), Russkoje (b. G erm au) oraz Wierszkowie (b. W arschken), stan. I i II. W II fazie, w obrębie znakomitej większości cmentarzysk kur­ hanowych (b. Ellerhaus, Krugłowo, stan. I, II, Putiłowo, Russkoje, Wierszkowo, stan. I, II) kontynuow ano chowanie zmarłych, a także założono nowe nekropole w: Jenisiejewie, stan. II, b. Jouglauken, Krugłowie, stan. III, b. Linkau, stan. II, Okuniewie, Pokrowskoje, stan. I, III, Powarowce, stan. III, Putiłowie, stan, I oraz b. Trulick. We wczesnej epoce żelaza zdeponowano też ukryty w naczyniu glinianym skarb z Jenisiejewa zawierający czterdzieści jeden przedmiotów z b rązu 14. O stabilności zasiedlenia w tym czasie rejonu górnego biegu Primorskiej świadczą również osiedla wysoczyznowe w: Czechowie, b. Eller­ haus, Okuniewie oraz Russkoje. W obrębie trzech nekropoli kurhanow ych tego skupienia stwierdzono kontynuację użytkowania od późnych okresów EB (Wierszkowo, stan. I, II), względnie II fazy (Pokrowskoje, stan. I) do młodszego okresu przedrzymskiego, natom iast trzecie cmentarzysko (Powarowka, stan. II)

(„wczesnożelaznych” ) układach przestrzennych. Główny czynnik różnicujący, czyli zmiana preferencji w lokowaniu osiedli (w obrębie nisko położonych form geomorfologicznych), nie m a wymiaru lokalnego. Tendencja ta jest również wyraźnie czytelna na innych obszarach, m .in., na Pojezierzu Iławskim i M rągowskim oraz w K rainie Wielkich Jezior M azurskich.

Nie ulega zatem wątpliwości, że zanik cmentarzysk kurhanowych i wysoczyz- nowych osiedli obronnych u schyłku I tysiąclecia p.n.e. nie był wynikiem np. przegrupowań osadnictwa lub kataklizm u demograficznego, lecz wyrazem strukturalnych przekształceń osadnictwa. Wskazuje na to m.in. zmniejszenie się w pierwszych wiekach n.e. liczby cmentarzy przy wyraźnym wzroście ich wielkości.

W celu uzyskania większej liczby informacji o zasadach kształtowania się, rozwoju oraz stabilizacji osadnictwa w I tysiącleciu p.n.e. na Półwyspie Sambijskim, wnikliwej analizie poddano rejon wyróżniający się koncentracją obiektów archeologicznych z wszystkich faz chronologicznych położonych w okolicy b. W arnicker F orst, w północno-zachodniej partii półwyspu.

Szczegółowej analizie poddano rejon Swietłogorska (b. Rauschen-Cobjeiten) o powierzchni prawie 90 km 2, rozciągający się od brzegu morskiego w głąb półwyspu, który obejmuje dorzecze b. Gausup-Schlucht, Schingraben oraz Rauschener M ühlfließ. Teren ten charakteryzuje się równinnym krajobrazem, poprzecinanym głębokimi wąwozami wymienionych strumieni.

Zasiedlenie tego rejonu w młodszych okresach EB dokum entuje trzynaście cmentarzysk (b. Birkenhof, stan. I—III; Dworiki (b. Klein Dirschkeim), stan. I—II; M ołodogw ardiejskoje (b. Finken); O tradnoje (b. Georgenswalde); Primo- rje; Tołbuchino (b. Alt Katzkeim ); b. W arnicker Forst, stan. I, III—V), zawierających od jednego (Dworiki, stan. II) do kilkunastu kurhanów (W arnic­ ker F orst, stan. III). Z trzech wysoczyznowych osiedli obronnych zarejest­ rowanych w tym rejonie tylko obiekt w Gracziowce badany był wykopaliskowo. Założony został na wysokim cyplu, bronionym z trzech stron głębokimi parowami b. R auschener M ühlfließ i jej dopływów. Osiedle to posiadało m ajdan o powierzchni dziewięciu arów, oddzielony od zachodu suchą fosą25. Ślady osadnictwa z młodszych okresów EB odkryto tylko we wschodniej części, w najniższej warstwie. W odległości prawie 0,5 km na zachód zbadano pojedynczy k urhan (b. W arnicker, stan. V), o chronologii mieszczącej się w ram ach I fazy26. Z osiedlem w Gracziowce wiązać też chyba m ożna cm entarzysko w b. Plinken, które oddalone jest około 0,9 km na południe27.

Podobną wielkość i lokalizację m a wysoczyznowe osiedle w Bogatoje, jednak bardzo ograniczony zakres badań (dwa sondaże o łącznej powierzchni 8 m 2) nie pozwolił na określenie jego chronologii28.

12 M irosław Hoffm ann

25 F . D . G u re v ič , N ie któ re dane o osadach i g rodziskach Sam bii, R ocznik O lsztyński, 1959, t. II, ss. 208—211. 26 K . S tad ie, D ie H ügelgräber un d prähistorischen W ohnstätten der W arnicker Forst, PB, t. 23, cz. 2, ss. 3 8 9 - 393.

27 E. H o lla c k , Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Ü bersichtskarte von O stpreußen, G lo g a u — Berlin 1908, s. 117; M . J. H o ffm a n n , Z a p o m n ia n e m ateria ły archiwalne do historii badań obrządku pogrzebowego w epoce brązu

i w czesnej epoce żela za na Półw yspie S a m b ijskim , K o m u n ik a ty M azu rsk o -W arm iń sk ie, 1990, n r 1, s. 27.

28 H . C ro m e , Verzeichnis der W ehranlagen O stpreußens, PB, 1940, t. 34, s. 102; F . D . G urevič, Iz istorii, s. 432, ryc. 31.

Z młodszych okresów EB pochodzi również skarb brązowych bransolet ze Swietłogorska29.

Z analizy kartograficznej obiektów zaliczonych do 1 fazy wynika, że w rejonie b. W arnicker F o rst powstały następujące skupienia osadnicze:

W pobliżu wybrzeża m orskiego, charakteryzującego się wyjątkowo dogod­ nymi w arunkam i eksploatacji bursztynu rozwinęło się — w dolnym i środkowym biegu b. R auschener M ühlfließ i Gausup-Schlucht — skupienie powstałe na bazie osadnictwa ze starszych okresów EB. N a obszarze o powierzchni ok. 15 km 2 rysuje się tu zwarty m ikroregion złożony z ośmiu punktów osadniczych. O stabilności zasiedlenia tego terenu świadczą rozległe cmentarzyska (Otrad- noje, b. W arnicker F o rst, stan. I, III—V) oraz osiedle w Gracziowce. N a zamożność m ieszkańców m ikroregionu wskazywać może depozyt ze Swietłogorska oraz relatywnie bogate wyposażenie grobów w wyroby brązowe.

Kolejne skupienie osadnicze ukształtow ało się w północno-zachodniej części rejonu, gdzie na terenie o powierzchni 12 km 2 zarejestrowano sześć cmentarzysk. Większość z nich (b. Birkenhof, stan. I—III; Tołbuchino) znajduje się na zapleczu wybrzeża, natom iast w pobliżu brzegu morskiego odnotow ano w dol­ nym biegu b. Schingraben tylko dwa obiekty — w M ołodogwardiejskoje oraz w Primorje. Ten brak ciążenia osadnictw a ku wybrzeżu wynika zapewne z faktu, że w tym odcinku klifu warstwy bursztynonośne zalegają względnie głęboko, już poniżej poziom u m orza. Nie odnotow ano wprawdzie w obrębie tego skupienia osiedli, jednak nie m ożna wykluczyć ich istnienia. Mianowicie, w odległości 0,8 km na zachód od ujścia do m o rza b. Schingraben odkryto w obrębie płaskiego cmentarzyska w miejscowości Filino kilka popielnic oraz naczynie wypełnione ziarnami pszenicy orkisz. Praw dopodobnie mamy tu do czynienia z nekropolą usytuow aną w obrębie osiedla — przypadkiem dość często spotykanym na Pojezierzu Iławskim i Olsztyńskim.

W odległości kilku km od tego skupienia zarejestrowano na krańcu rejonu dwa cmentarzyska kurhanow e w miejscowości Dworiki. W bliskim sąsiedztwie jednej z tych nekropoli (Dworiki, stan. II) znajduje się osiedle wysoczyznowe w miejscowości Bieriezniki, zwane niegdyś przez ludność miejscową „D er Kleine H ausenberg” 30. W wykopie sondażowym otworzonym w latach pięćdziesiątych odkryto warstwę kulturow ą o miąższości 20—25 cm, a w niej fragmenty ręcznie lepionych, grubościennych naczyń o baniastych brzuścach.

Skupienia te wyraźnie rozwinęły się demograficznie i terytorialnie w II fazie chronologicznej. W obrębie prawie każdego założone zostały nowe nekropole. Ulokowano je w miejscach wskazujących na zwiększenie zasięgu okupacji osadniczej konkretnych skupień.

W dorzeczu b. R auschener M ühlfließ powstały nowe cmentarze w Swietłogorsku oraz w b. K irtigehnen i Kliukwiennoje, co świadczy o po­ szerzeniu strefy penetracji osadniczej o wzniesienia morenowe na wschód od tej rzeki oraz rejon jej górnego biegu. O stabilizacji ekumen zasiedlonych już wcześniej wnioskować m ożna po budowie licznych kurhanów w obrębie

29 E. Sturm s, D ie ältere B ro n zezeit im O stb a lticu m , B erlin 1936, s. 27; J. D ąb ro w sk i, Z a b y tk i m etalow e ep o ki

brązu m ięd zy dolną W isłą a N iem n em , W ro cław — W arsz a w a — K ra k ó w 1968, s. 179.

nekropoli użytkow anych w młodszych okresach EB (O tradnoje, b. W arnicker Forst, stan. I, III— IV). W dalszym ciągu użytkowane było osiedle w Gracziow- ce, stan. II. Z tej fazy pochodzą najpewniej ślady jego stałej zabudowy — relikty dom ostw lub budynków gospodarczych31. Praw dopodobnie też we wczesnej epoce żelaza oddzielono suchą fosą plateau cypla od jego nasady, wzmacniając obronność tego obiektu.

Również skupienie osadnicze w okolicy miejscowości Dworiki rozwinęło się pod względem terytorialnym , ciążąc w kierunku północnym, w rejon górnego biegu b. Rauschener M ühlfließ. Zaprzestano pochówków w kurhanie z Dworik, stan. II, jed n ak kontynuow ano grzebanie zmarłych w drugiej nekropoli z tej miejscowości. Powstały nowe cmentarze w b. Lindenberg i Wilhelmshorst. N a wzrost zamożności osadników tego skupienia wskazuje skarb ośmiu naram ien­ ników z taśmy brązowej ukryty pod dużym kamieniem w b. G rünw alde32.

Jedynie skupienie usytuow ane w północno-zachodniej części rejonu nie zwiększyło chyba swojego terytorium . W II fazie opuszczone zostały położone w strefie wybrzeża m orskiego nekropole w M ołodogwardiejskoje i Primorje. Centrum skupienia pozostało — jak w młodszych okresach EB — na lądowym zapleczu wybrzeża, gdzie wprawdzie nie założono innych cmentarzy, jednak większość z już istniejących rozbudow ano o nowe kurhany (Birkenhof, stan. I— III, Tołbuchino). K ontynuow ano też chowanie zmarłych w grobowcach wzniesionych jeszcze w I fazie33.

Pierw otną liczbę kurhanów w kompleksie osadniczym w rejonie b. W arnic­ ker F o rst szacowano na około pięćset. Jest ona z pewnością zawyżona, chociaż zapewne niewiele, skoro tylko w północnej części tego masywu leśnego odkrył K. Stadie w latach 1912— 1914 ponad siedemdziesiąt kurhanów 34, a kilkanaście lat później zarejestrow ano ich w całym b. W arnicker Forst sto osiemdziesiąt pięc .

W młodszym okresie przedrzymskim funkcjonowały skupienia osadnicze ukształtow ane wcześniej. Pewnym zmianom uległy jednak układy przestrzenne stanowisk w ich obrębie, co nastąpiło wskutek opuszczenia niektórych cmen­ tarzysk i założenia nowych.

W dorzeczu b. G ausup-Schlucht i Rauschener Mühlfließ nadal użytkowane było osiedle wysoczyznowe w Gracziowce, w obrębie którego stwierdzono jednak tylko nikłe ślady osadnictwa. K ontynuow ano również cmentarzyska w Kliukwiennoje oraz b. W arnicker Forst, stan. III. Zaprzestano chowania zmarłych w nekropolach w: b. Kirtigehnen, Otradnoje, b. Plinken, Swietłogorsku oraz b. W arnicker Forst, stan. I, IV, V. Założono natom iast nowe cmentarze w b. W arnicker F orst, stan. II oraz w Gracziowce, stan. I. Szczególnie interesujące jest to drugie, założone w obrębie nisko położonej formy geom or­ fologicznej, w odległości 0,5 km na wschód od osiedla wysoczyznowego. Oprócz

31 F . D . G u re v ič , N ie któ re dane, ss. 209 210.

32 A . B ezzenberger, B ericht über das G eschäftsjahr, PB , 1909, t. 22, s. 538; L. O kulicz, K ultura kurhanów

zach o d n io b a ltyjskich we w czesnej epoce żelaza, W ro claw W arszaw a K ra k ó w 1970, s. 171.

33 H . D ew itz, Über S tein kisten g rä b er ( Lindenberg bei C zerw ińsk und B irk e n h o f bei H eil. C re u tz), S P Ö G , 1873, t. X III, s. 24; O . T isch ler, o p . d t . , ss. 113 168.

34 K . S tadie, Die H ügelgräber, ss. 389 390.

35 W . G a e rte , Vorgeschichtliche Ausgrabungen, Funde und Feststellungen in O stpreußen während der Jahre

1925— 1926, N a c h ric h te n b la tt fü r d e u tsc h e V orzeit, 1927, t. Ill, s. 9. 14 M irosław Hoffmann

zniszczonych grobów ciałopalnych odkryto tu też paleniska i jam y osadnicze36. Założenie nowej osady według nie stosowanych dotąd reguł, którą ulokowano w pobliżu osiedla już istniejącego — jednak po drugiej stronie rzeki — traktow ać należy jak o wyraz kształtow ania się nowych układów osadniczych, prefe­ rujących niżej położone formy terenowe.

W skupieniu rozlokowanym w południowo-zachodniej części rejonu opusz­ czono większość punktów osadniczych. Jedynie w b. Lindenberg odkryto groby z młodszego okresu przedrzymskiego, które umieszczono na bruku w budow a­ nym w nasyp kurh an u wzniesionego we wczesnej epoce żelaza37. Sugeruje to wyraźny regres demograficzny i gospodarczy tego m ikroregionu osadniczego.

W skupieniu uform owanym w północno-zachodniej partii rejonu założono tylko jeden cm entarz — na wzgórzu zwanym niegdyś „G órą K ońca Św iata” , w b. Schalben38. Zaprzestano użytkowania cmentarzysk kurhanow ych w b. Birkenhof, stan. II i Tołbuchinie. F unkcjonowały natom iast nadal dwa inne z b. Birkenhof (stan. I, III). Znam ienne jest, że w obrębie tych nekropoli nie wznoszono już nowych kurhanów , lecz chowano zmarłych w obiektach zbudo­ wanych wcześniej, przy czym liczba pochówków była wyraźnie mniejsza niż uprzednio39. Z jednej strony jest to świadectwem opuszczenia niektórych siedlisk, z drugiej zaś przejawem znacznej stabilizacji określonych ekumen, a nawet pewnego konserw atyzm u ich mieszkańców, który wynikał zapewne z braku potrzeby zajm owania nowych terenów w użytkowanie gospodarcze.

Wszystkie nekropole o długotrwałym okresie funkcjonowania liczyły znacz­ nie mniej grobów z młodszego okresu przedrzymskiego, niż z fazy wczes- nożelaznej. W połączeniu z globalnym zmniejszeniem w III fazie liczby stanowisk archeologicznych, świadczy to o regresie demograficznym w tym czasie rejonu b. W arnicker Forst.

G eneralnie dyspersja stanowisk na tym obszarze charakteryzuje się wyraźną „gniazdowością” . We wszystkich trzech fazach chronologicznych skupienia punktów osadniczych oddzielone są terenami nie zasiedlonymi, znajdującymi się na obrzeżach stref zwartego osadnictwa. Te swoiste „anekum eny” pełniły najpewniej funkcję rezerw siedliskowych, które w razie potrzeby mogły być zagospodarow ane. D uża stabilność skupień osadniczych na tym obszarze, w yrażona m.in. m arginalnym wykorzystaniem wspomnianych rezerw świadczy o istnieniu dostatecznie trwałych źródeł utrzym ania mieszkańców tego obszaru. Dzięki solidnym podstaw om gospodarczym (eksploatacja bursztynu, ry­ bołówstwo m orskie) nie zachodziła generalnie potrzeba zwiększania terytoriów eksploatowanych przez osadników określonych ekumen. Większość z nich funkcjonować więc m ogła w niezmienionych układach terytorialno-przestrzen- nych przez kilka stuleci.

Bardziej czytelne zmiany strukturalne osadnictwa tego kompleksu nastąpiły dopiero w pierwszych wiekach n.e. Ich wyrazem jest wyraźne zmniejszenie liczby nowo zakładanych cmentarzy, przy skokowym wzroście ich wielkości (niektóre,

36 K . Stadie, H ügelgräberfunde, ss. 383— 389.

37 F. A . M eck elb u rg , A ltertu m sg esellsch a ft Prussia, A ltp re u ß isc h e M o n atssch rift, d er N eu en P ro v in zial- B lä tter, vierte F olge, 1874, t. X I, s. 84.

38 E. H o llack , Erläuterungen, s. 142. 39 O . T ischler, o p . cit., ss. 115— 128.

np. Swietłogorsk, stan. I, liczyły nawet do czterystu pochów ków 40. Oprócz nekropoli lokowanych na terenie dawnych, „wczesnożelaznych” skupień osad­ niczych (np. Swietłogorsk, stan. I, II; Gracziowka), powstawały inne — m.in. Bogatoje, Żurawlewka), które zakładano na obszarach traktow anych wcześniej jako rezerwy siedliskowe.

Generalnie w skali całego Półwyspu Sambijskiego układy punktów osad­ niczych w odniesieniu do sieci hydrograficznej cechują niezwykle stabilne i konsekwentnie przestrzegane w ciągu całego I tysiąclecia p.n.e. reguły. W wielu przypadkach stwierdza się ciągłość funkcjonowania powstałych struktur osad­ niczych przez wszystkie trzy fazy chronologiczne.

Jedna z tych reguł nakazyw ała lokowanie siedlisk w obrębie wyniosłości terenu przylegających do doliny rzeki lub mniejszego cieku wodnego. Stąd najpewniej wynikały koncentracje osadnicze w pasmach wzniesień morenowych wyróżniających się w m onotonnym , równinnym krajobrazie półwyspu.

Niezmienne przez całe I tysiąclecie p.n.e. pozostawały też zasady lokowania osiedli w obrębie określonych typów geomorfologicznych. We wszystkich trzech fazach preferow ano kulminacje wzniesień górujących nad krawędziami dolin, rzadziej zakładając osiedla w obrębie krawędzi dolin.

Inne praw idła związane były z ówczesnymi możliwościami gospodarczego wykorzystania środow iska naturalnego wyrosłego na określonym typie gleb. Z analizy dyspersji punktów osadniczych wynika preferencja we wszystkich trzech fazach chronologicznych gleb brunatnych właściwych wytworzonych z glin zwałowych i iłów oraz płowych i brunatnych kwaśnych wytworzonych z glin zwałowych, pyłów i iłów.

Jedną z bardziej charakterystycznych i czytelnych na podstawie źródeł archeologicznych cech osadnictwa Półwyspu Sambijskiego jest stabilność stref zwartego zasiedlenia. Należy przypuszczać, że jest to przejaw wykształcania określonych form organizacyjno-gospodarczych możliwych do realizacji tylko na ograniczonym terytorialnie, wydzielonym obszarze. Zauważyć m ożna także pewną ruchliwość osadniczą w obrębie poszczególnych skupień, a więc na poziomie najniższego szczebla tworzonej organizacji społecznej. W iązała się ona zapewne z dążeniem do trwałej okupacji osadniczej najbardziej dogodnych pod względem gospodarczo-ekologicznym rejonów każdej strefy. Była również najprostszym sposobem likwidacji przeludnienia ekumen o długotrwałej tradycji zasiedlenia, a także ewentualnego przyjm owania przybyszów z innych terenów.

Podstaw ową barierą utrudniającą rekonstrukcję osadnictwa półwyspu jest brak danych demograficznych. W ynika to ze słabego rozpoznania osiedli. Prawie nieużyteczne dla tego celu są też cmentarzyska, gdyż w przypadku zdecydowanej większości rozkopanych kurhanów nie dysponujemy inform ac­ jam i co do liczby pochowanych osobników w rozbiciu na poszczególne fazy

chronologiczne.

Generalnie najliczniej zaludniona była strefa wybrzeża, gdzie wydziela się kilka skupień osadniczych funkcjonujących w miejscach o najłatwiejszym dostępie do warstw bursztynonośnych (np. rejon b. W arnicker Forst, miejs­ cowości Jantarnyj oraz Zaostrowia). W obrębie tych skupień rysują się — 16 M irosław Hoffm ann

głównie w pobliżu ujść rzek do Bałtyku — koncentracje stanowisk sygnalizujące istnienie określonych struk tur społeczno-terytorialnych.

Rozrzut stanowisk archeologicznych z zabytkami i surowcem bursztynowym dowodzi, że podstaw ą gospodarki osadników sambijskich była eksploatacja i dystrybucja „złota północy” . W obec braku technicznych możliwości nie m ożna domniemywać, że pozyskiwano go m etodą górniczą. Przyjąć więc trzeba, że surowiec ów zbierano głównie na plażach. Wielce praw dopodobne jest również, że wydobywany był w wyniku eksploracji wychodni warstw bursztynodajnych, które wyraźnie widoczne były — i są — w obrywiskach klifowych brzegów Półwyspu Sambijskiego. O stosowaniu tego sposobu pozyskiwania bursztynu w okresie wpływów rzymskich świadczy fakt, że w inwentarzach trzech dużych skarbów tego surow ca z miejscowości Pionierskij znaczny udział m ają bryły względnie duże, o ostrych, nieobrobionych przez wodę krawędziach (inform acja ustna V ładim ira Ivanoviča K ulakova). M etoda ta funkcjonowała powszechnie jeszcze w XVI, a nawet XVIII w.

Dom niem ywać m ożna, że nie tylko największe bogactwo Sambii przyciągało osadników do m orza. Podstaw ę gospodarki żywieniowej ówczesnych miesz­ kańców półwyspu stanow iło najpewniej rybołówstwo morskie. W ażną rolę odgrywała też zapewne upraw a roślin, o czym świadczą znaleziska pszenicy z G racziow ki41 i ziaren odm iany orkisz z F ilina42, a także hodowla zwierząt43. Istotne znaczenie m iało też zapewne myślistwo i zbieractwo.

Podkreślić należy istnienie w obrębie szczegółowo omówionego rejonu b. W arnicker F orst terenów nie zasiedlonych, usytuowanych na obrzeżach stref zwartego osadnictwa. Świadczy to o tym, że tworzące je ekumeny dysponowały nie tylko areałem użytkowym niezbędnym w określonej sytuacji demograficzno- gospodarczej, lecz również odpowiednią rezerwą siedliskową44. Przydatność osadnicza takiej rezerwy była w znacznym stopniu zdeterm inowana jej wiel­ kością, pozwalającą lub nie na powstawanie innych ekumen.

Reasum ując, stwierdzić m ożna, że:

— we wczesnej epoce żelaza nastąpił na Półwyspie Sambijskim znaczny wzrost demograficzny w porów naniu z późnymi okresami EB;

— osadnictwo półwyspu cechuje się generalnie wyraźną stabilnością stref zwartego zasiedlenia, będącą najpewniej przejawem kształtowania się formacji społeczno-gospodarczych możliwych do realizacji tylko na określonych pod względem geograficzno-przyrodniczym, ograniczonych terytorialnie obszarach;

— przez całe I tysiąclecie p.n.e. niezmienne w zasadzie pozostawały preferen­ cje w zakresie wyboru środow iska wyrosłego na określonym typie gleb. W ykorzystywano przede wszystkim formacje płowe i brunatne kwaśne oraz brunatne właściwe wytworzone z glin zwałowych i iłów;

— m ała wewnętrzna ruchliwość osadnicza i wyjątkowa stabilizacja zasied­ lenia Półwyspu Sambijskiego opierała się głównie na trwałych, niewyczerpanych podstaw ach gospodarczych (przede wszystkim pozyskiwaniu bursztynu i jego

41 F . D . G u re v ič , N ie któ re dane, s. 210.

42 D . B o h n sa c k , N eue B odenfunde, A ltp re u ß e n , 1938, t. 4, s. 58. 43 F . D . G u re v ič , Iz istorii, ss. 3 2 8 —330.

44 Z . K u rn a to w sk a , S. K u rn a to w sk i, Zasiedlenie regionu L ed n icy w pradziejach i średniow ieczu w św ietle

18 M irosław H offm ann

wymianie oraz najpewniej rybołówstwie m orskim ) oraz wynikała z uw arun­ kowań środowiskowych, z których pierwszorzędne znaczenie m iało izolowane położenie półwyspu;

— przez całe I tysiąclecie p.n.e. utrzym ywała się tradycja związku siedlisk z dolinami rzek i strefą wybrzeża m orskiego, przy czym w II fazie zarysowuje się tendencja do zmiany miejsc lokow ania osiedli w wyżej położone formy krajobrazow e. Tendencji tej towarzyszył zwyczaj podkreślania naturalnie obronnych walorów wybranych miejsc, poprzez sztuczne umocnienia. W yma­ gało to dużego nakładu pracy i czasu, co uznać należy za jedną z głównych cech stabilizacyjnych osadnictwa. O dnotow ać też trzeba, że w niektórych dwuczłonowych osiedlach wysoczyznowych zasiedlona była tylko część mniejsza (np. Gracziowka). Jest zatem wielce praw dopodobne, że rozleglejsza część m ajdanu wykorzystywana m ogła być np. jako zagroda dla zwierząt hodow ­ lanych.

M om ent pojawienia się tych symptomów stałego zasiedlenia przypada na połowę I tysiąclecia p.n.e., m ożna go więc zsynchronizować z czasem pojawienia się cech kulturow ych utożsam ianych z bałtyjskimi, m.in. wyrobem naczyń o kulistych dnach, a także masowym upowszechnieniem się zwyczaju budowy grobowców kurhanow ych.

Die Anfänge der Stabilisierung der Besiedelung im Preußenland in der Beleuchtung der Besiedelungsanalyse der Halbinsel Samland

Z u s a m m e n f a s s u n g

Im v o rliegenden B eitrag w u rd e ein v erein fach tes C h ro n o lo g ie sch e m a ü b e rn o m m en , dem zufolge 1. J a h r­ tau sen d v .u .Z . in drei P h a sen geteilt w u rd e.

1. P h ase (au ch „ S p ä tb ro n z e z e it” g e n an n t) u m fa ß t d ie 4. bis 6. P erio d e d er B ronzezeit (weiter: BZ), also die Z eitsp a n n e zw ischen dem 10. un d 6. Jh . v.u.Z.;

— 2. Phase, a u ch als „ F rü h e is e n z e it” bezeichnet, ist zw ischen dem 5. und 2. Jh. v.u.Z . an zu sied eln , also zw ischen d e r H a llsta ttp e rio d e D (w eiter: H a D ) un d d e r m ittleren P erio d e von La T en e (L T B);

— 3. „ v o rrö m isc h e ” P h ase, w ird gegen E n d e des 2. u n d im 1. Jh. v .u .Z . d a tie rt, also in d e r so g en an n ten jü n g e re n v o rrö m isc h e n P erio d e.

A u f d e r H alb in sel S a m la n d w u rd en b ish er 162 a rc h äo lo g isc h e S tä n d e a u s dem 1 Jt. v.u.Z . e n td e ck t, d a ru n te r ganze 130 H ü g e lg rä b erfe ld er, drei flache G rä b e rfe ld e r, sechs Siedlungen, elf Schätze u n d d reizeh n lose F u n d e. D ieses G e b iet u m fa ß t d ie m eiste K o n z e n trie ru n g d e r S ie d lu n g sp u n k te von langer N u tzu n g szeit, die oft in d er Z eitsp a n n e zw ischen d e r 4 ./5 . B Z bis z u r jü n g e re n v o rrö m isc h e n P erio d e fu n k tio n ierten .

W ie d ie c h ro n o lo g isc h -ty p o lo g isc h e A nalyse d e r F u n d e erw iesen h at, d ie Zeit der E n ts h u n g u n d N u tz u n g von m in d e sten s 72 S tä n d e n soll d e n jü n g e re n P erio d en d e r B Z z u g eo rd n et w erd en . Ein Teil von ih n en w u rd e ebenfalls in d e r 2. c h ro n o lo g isc h en P h a se g en u tzt, w as die G e sa m tz a h l von 130 S ied lu n g sp u n k ten zusam m en m it den n e u g eg rü n d eten erg ib t.

V o n d e r G e sa m tz a h l d e r 33 fü r d ie jü n g e re v o rrö m isc h e P erio d e d a tie rte n S tän d e fu n k tio n ierte die ü b erw ieg en d e M e h rh e it b e re its in d e r v o rh e rg e h e n d en P h ase. N u r einige von ihnen k o n n te n in n e rh a lb d er frü heisenzeitlichen S tru k tu re n bis zu d e n ersten J a h r h u n d e rte n u .Z . ü b e rd a u ern .

D ie S ied lu n g sp u n k te sp äte re r P e rio d e n d e r BZ tre te n a u f d e r gesam ten H albinsel a u f, bis a u f ih re n m ittleren Teil. D ie k a rto g ra p h isc h e A n aly se d e r S tä n d e au s je n e r P erio d e e rla u b t, in n e rh a lb d e r H alb in sel S am lan d einige Z o n e n d e r W irtsc h afts- u n d S ie d lu n g stä tig k e it zu differen zieren . D ie erste u m fa ß t d ie a m m eisten bern stein reich en G eb iete, w o im m e e re sn a h e n B ereich (B reite ca. 6 km ) d e r W est- und N o rd k ü s te 43 S tä n d e a u f d e r Fläch e von in sg esam t fa st 240 k m 2 v o rg efu n d en w u rd e n . D ie zweite, b re ite r angelegte Z o n e d er intensiven B esiedelung au s d en jü n g e re n P e rio d e n d e r BZ, ist im ö stlich en T eil d e r R egion zu b em erk en , w o a u f fast 310 k m 2 F läch e 18 S tän d e v o rg efu n d en w u rd en .

d ie S um pfgebiete am F risch en HafT u n d d ie G eg en d am A n sa tz d e r K u risch en N e h ru n g , also G e b iete von d e r a b so lu ten H ö h e von n ic h tm e h r a ls 5 m ü .d .M . D ie g rö ß te A n sam m lu n g d er S tän d e d e r 2. P h ase befindet sich in d en a m m eisten b ern stein reich en T eilen d e r H alb in sel, w o im N o rd - u n d W estteil 68 S tän d e v o rg efu n d en w u rd e n .

A u f d e r H a lb in se l S am lan d w u rd e n 37 W ehrsiedlungen registriert, d a v o n w u rd en 12 v o rb e re ite n d u n d 5 eingehend u n te rs u c h t. Es ist m a rk a n t, d a ß fa st je d e d e r erfo rsch ten Siedlungen a u f den h o h en K lip p en u n d H alb in seln S p u ren d e r N u tz u n g in d e r frü h en E isen zeit in F o rm einer K u ltu rsc h ic h t o d e r bew eglicher G e g en stä n d e b ein h altet.

In d er frü h en Eisenzeit k o m m t d ie S ied lu n g sstab ilisieru n g im gesam ten W aldstreifen O ste u ro p a s d u rc h Siedlungen a u f h o h e n , h alb in selfö rm ig g e sta lte te n U fern von Flüssen und Seen sowie a u f hö h eren E b en en d e r M o rä n en h ü g e l zum V orschein. U rs p rü n g lic h b lieb d e r besiedelte R au m d u rc h P fah lzau n u m k reist, s p ä te r ersetzt d u rc h einen E rd -S tein -W all u n d W asserg ra b en . Ä h n lich e B efestigungsform en sind au ch im S am land an zu tre ffe n .

D ie ty p o lo g isch -ch ro n o lo g i sehe A n aly se d e r F u n d e e rla u b t, zur jü n g e re n v o rrö m isch en Z eit 33 arc h äo lo g isc h e S tän d e zu zählen. B ereits d re iß ig von ih n en liegen im 6 km breiten Streifen d ire k t am W est- und N o rd u fe r d e r H albinsel.

F ü r die F rag e n d e r B esiedelung d e r H a lb in se l S am lan d in d e r jü n g e re n v o rrö m isch en Z eit ist d e r V ergleich v o n R a u m p lan u n g sfo rm en d e r frü h eisen zeitlich en S tä n d e gegenüber d en S ied lu n g sp u n k ten a u s d er älte re n P erio d e rö m isch er E inflüsse a u ssch lag g eb en d . G e n erell k a n n m a n an n eh m en , d a ß d ie S ied lu n g sp u n k te au s d e r Z eit rö m isch er E inflüsse a u f diesem G e b iet in n e rh a lb d e r frü h eren („frü h eisen zeitlich en ” ) R au m p lan u n g sfo rm en au ftre te n .

Eines d e r a u fg ru n d arc h äo lo g isc h e r Q u ellen am m eisten lesbaren u n d c h arak teristisc h en M erk m ale d e r B esiedlung S a m la n d s ist d ie S ta b ilitä t von Z o n e n d e r geschlossenen Siedlung. E s ist an zu n e h m e n , d a ß dies a u f E n tste h u n g b e s ü m m e ro rg a n isto risc h -w irtsc h a ftlic h e n F o rm en , d ie n u r in n e rh a lb eines territo ria l e in g esch rän k ten , bestim m ten G e b ietes v erw irk lich t w erd en k o n n te n , zu rü c k zu fü h re n ist.

A b sch ließ en d k a n n m a n F o lg en d es feststellen:

d ie B esied lu n g d e r H alb in sel m a c h t sich d u rc h d eu tliche S tab ilisieru n g d e r Z onen geschlossener S iedlung b e m e rk b a r, d ie w ah rsch ein lich ein M erk m al d e r E n tste h u n g g esellschaftlich-w irtschaftlicher F o rm en ist, d ie n u r in n e rh a lb eines te rrito ria l e in g e sc h rä n k te n , g eo g rap h isch und n atu rb e z o g en bestim m ten G eb ietes v erw irk lich t w erden k o n n ten ;

— d ie geringe in n e re S ied lu n g sb ew eg lich k eit u n d eine au snahm sw eise S tab ilisieru n g d e r B esiedlung d e r H albinsel S am lan d stü tzte sich a u f feste, u n e rsch ö p flic h e W irtsch aftsg ru n d lag en (v o r allem die B ern ste in fö rd e ru n g u n d - u m ta u sch sowie b e stim m t d e r M eeresfisch fan g ) und resu ltierte au s u m w eltbezogenen G eg eb en h eiten , vo n d en en d ie isolierte L ag e d e r H alb in sel d ie v o rran g ig e R olle spielte;

in n e rh a lb des gesam ten 1. Jt. v .u .Z . blieb d ie T ra d itio n d er B in d u n g zw ischen d en Siedlungen m it F lu ß täle rn u n d M eeresk ü sten bestehen, w obei in d e r 2. Phase d ie T en d en z zur V erlegung d e r G rü n d u n g s o rte vo n Siedlungen in h ö h e r liegende L a n d sch a ftsfo rm e n vorliegt.

D e r Z e itp u n k t d es A u fta u c h e n s dieser S y m p to m e fester B esiedlung fällt in die 1. H älfte d es 1. J t. v .u .Z ., er k ö n n te also m it dem A u fta u c h e n v o n d en als b a ltisch e bezeichneten K u ltu rm erk m ale n sy n ch ro n isiert w erden, wie H erstellu n g von G e fä ß e n m it ru n d e m B oden u n d d e r m assen h aften V erb reitu n g d es B au a rt von H ü g e lg rä b ern .