Poszukiwania pierwszego obserwatorium astronomicznego Mikołaja Kopernika we Fromborku metodą elektrycznooporową

M A T E R I A Ł Y I D O N I E S I E N I A

W ojciech Stopiński

P O S Z U K IW A N IA P IE R W S Z E G O O B S E R W A T O R IU M

A S T R O N O M IC Z N E G O M IK O Ł A J A K O P E R N IK A W E F R O M B O R K U M E T O D Ą E L E K T R Y C Z N O O P O R O W Ą

Wśród -badaczy życia i twórczości M ikołaja Kopernika istnieje w iele poglądów dotyczących miejsca pierwszych je go obserwacji astronomicz­ nych w e Fromborku x. Zbliżające się 500-lecie urodzin Kopernika stwarza specjalną okazję do kontroli tych poglądów, uzupełnienia wiadomości i krytycznego spojrzenia na interpretację dokum entów mówiących o pierw szym obserwatorium fromborskim 2.

W śród hipotez dotyczących lokalizacji tego obserwatorium m ożliw a d o sprawdzenia metodami geofizyczn ym i jest hipoteza dra J. Pagaczew - skiego, lokująca je w ogrodach kurii: św. Piotra lub św. Stanisława. P ro ­ blemem tym zainteresowałem się w 1964 r. Przeprow adziłem wówczas w e Fromborku dw udniow y rekonesans, w czasie którego zapoznałem się z fizjo gra fią terenu oraz wykonałem próbne pom iary oporności gruntu w pobliżu dktogonu i studzien, po stronie południowo-wschodniej w a ro w ­ ni. P ozytyw n e wyniki, uzyskane wówczas, p ozw oliły poprowadzić w la­ tach 1966— 1967 systematyczne badania zachodniego w zgórza Mons ante Castrum w arow ni from borskiej 3. Pozostałe h ipotezy są poza zasięgiem stosowania metod geofizycznych. Zajm ą się nimi zapewne inni specjaliści: historycy architektury, astronomowie i arch eolod zy4. .

B U D O W A G E O L O G IC Z N A T E R E N U B A D A Ń I Z M I A N Y W Y N IK A J Ą C E Z D Z IA Ł A L N O Ś C I L U D Z K IE J

Frombork le ży na północnej krawędzi N izin y W arm ińskiej, ograni­ czonej wzniesieniami m orenowym i: od zachodu — W zniesieniem Elbląskim,

a od północnego wschodu — W zniesieniem Górowskim (ryc. 1). Nizina wypełniona jest w części północnej iłam i w a rw ow ym i z niew ielkim i pola­ m i piasków akumulacji lodow cowej z głazam i i rozcięta rzekami: Pasłęką, Baudą i Narusą, odprowadzającym i do Zalew u W iślanego w o d y spływ a­ jące z otaczających ją wzniesień. W pobliżu ujścia Baudy, na kraw ędzi pola piasków, le ży Frombork. K raw ęd ź ta wznosi się stromo do ok. 30 m

1 Por.: J„ P a g a c z e w s k i , Lokalizacja obserwatorium Kopernika we From ­ borku na podstawie X VI-w ieczn ego dokumentu. „Kwartalnik Historii N auki i Tech­ niki”, nr 1/1964, ss. 1 i mast.

2 Por.: J. P a g a c z e w s k i . Średnie obserwatoria astronomiczne — czy tylko „punkty obserwacyjne”. „Komunikaty Mazursko-Warm ińskie”, n r 1/1966.

3 Poszukiwania te były subsydiowane przez Komitet Milenium, poprzez Zakład Historii Nauki i Techniki P A N .

4 Por. np.: A. P e n c o n e k , Obsenoatorium astronomiczne Mikołaja Kopernika we Fromborku. „Urania”, nr 6/1961. A. Penconek postawił hipotezę, iż obserwa­ torium Kopernika znajdowało się na oktogonie zamykającym południowo-zachodni narożnik warowni.

K W A R T A L N I K H I S T O R I I N A U K I I T E C H N I K I , R O K X I I I — N r 3 7

638 Wojciech Stopiński

Ryc. 1. Nizina Warmińska. Wycinek uproszczonej, przeglądowej mapy geologicznej Polski S. Z. Różyckiego z 1949 r.

1 — iły w a r w o w e ; 2 — m a d y i płaski rzeczne, torfy; 3 — gliny zw ałowe, piaski akum ulacji lodowcowej

Phc. 1. BapMHHCKaa hh3mchhoctb. ® p a m e H T ynpomeHHOił, oóaopH on reojiorHHecKOń KapTbi IIojn>niH C. 3. PyaoniKoro (1949 r.)

i — H J iH C T bie oT J ioa ceH H J i; 2 — p e a i i i j e i i a i i o c n i .i t ; n O B B M h necKH, T o p e ó la ; 3 — B a a v H H a a r j i H H a , IICCKH, o ü p a i o B a i í H i . r e b pe3yju>Tare a K K y M y a H p y i o m e i í a e J i i e a b i i o c T H ; i c ; i h h k ü b

Fig. 1. The W arm ia Lowlamd. A fragment of S. Z. Różyoki’s simplified general geological map ¡from 1949

1 — varved clays; 2 — flu vial silts and sands, peats; 3 — boulder clay, sands o f glacial accumulation

nad poziom Zalew u Wiślanego, tworząc wysoczyznę, rozciętą głębokim i w ąw ozam i na tr z y wzgórza, k tóre nosiły nazwy: Mons ante Castrum, Mons Castrum, Mons prope Castrum.

W zgórza te zajm owała kapituła biskupstwa warmińskiego z katedrą. Całość Mons Castrum tw orzyła kompleks obronny. W północno-zachod­ niej zaś części w zgórza Mons ante Castrum, jak wskazują zachowane do­ kum enty (ryc. 2), rozmieszczone b y ły kanonie: najdalej ku północnemu zachodowi św. Stanisława, a następnie św. Michała i św. P iotra 5. Połud­ niowo-zachodnia granica k an o n ij— jak można sądzić — wyznaczona była przez pasmo w ydm . Oddalone są one o 200— 250 m od wąwozu oddziela­ jącego w zgórze katedralne od Mons ante Castrum.

5'Por. też: J. P a g a c z e w s k i , Uzupełniające wiadomości do historii kanonij położonych na zachód od katedry we Fromborku. K raków 1966. Maszynopis w ar­ chiwum Zakładu Geofizyki P A N .

Rye. 2 . F r o m b o r k , p la n w a r o w n i i k u r ii w e d łu g R e h e fe ld a z 1 8 7 3 r. K ie r u n e k p ó łn o c n y s k ie r o w a n y jes t n a (t y m p la ­ ni e k u d o ło w i i w l e w o * P h c . 2 . <J)poM 6op K, n n a H K p e n o c r a h Kypmr, n o P e x e 4 > e jn > fl y (1 8 3 7 r .) . C e B e p H o e H a n p a B ji e H H e o 6 p a m e H O H a s t o m n n a H e KHH3 y H B Ji e BO Fi g . 2 . F r o m b o r k : m a p o f s t r o n g h o ld a n d dio ce sa n la n d , a ft e r R e h e fe ld (1 8 3 7 ). In this m a p t h e n o r t h d ir e c t io n p oi nt s d o w n w a r d a n d to t h e le ft i

640 Wojciech Stopiński

Obecnie obszar w yd m ow y o bogatej m orfologii za jęty jest przez park z pięknym starym drzewostanem. W kierunku południowym i południo­ wo-wschodnim, w odległości 500— 600 m od kraw ędzi wysoczyzny, droga biegnąca do szpitala zamyka w zgórze Mons ante Castrum, a za nią roz­ ciąga się kraina m artw ych w ydm i wąwozów.

Północno-zachodni wycinek w ym ienionego wzgórza, o powierzchni 4 ha, ma bardzo bogatą historię, udokumentowaną w niew ielu fragm en­ tach zachowanych źródeł pisanych i w nie zbadanych jeszcze warstwach osadniczych. Na tym obszarze lokalizuje J. Pagaczewski hipotetycznie pierw sze obserwatorium Kopernika, które nazywał on pavim entum .

Napady krzyżackie i najazdy szwedzkie nie om ijały w arow ni z katedrą, niszczyły również kanonie. N ie n ależy też zapominać, że i czas pozostawił niszczące ślady, a kanonicy obejm ujący kanonie dokonywali częstych przebudów.

W pew ien czas po śmierci Kopernika jedną z kanonij objął dziekan katedry, kanonik Ekhard z Kępna. On to gościł w 1584 r. astronoma Cimbera. Z dziennika pom iarów tego astronoma wynika, że wykonał on serię obserwacji z obserwatorium pozostałego po Koperniku na terenie kanonii Ekharda 6.

W wyniku dalszego użytkowania tego terenu narastała na nim liczba obiektów; w szczególności w wiekach X I X i X X układano tu wodociągi i kanalizację oraz wznoszono obiekty gospodarcze. Dzisiejsze rozplanowa­ nie budynków kurii przedstawione jest na szkicu sytuacyjnym badań elektrycznooporowych (ryc. 3). Zm ien iły się jedyn ie funkcje i tym samym ogólna liczba budynków mieszkalnych.

J. Pagaczewski, lokalizując obserwatorium Kopernika za murami w a­ row ni from borskiej, hipotezę tę oparł na opisie obserwacji fromborskich dokonanym przez Kopernika 7, a także na opisie przyrządów, sposobu ich ustawiania oraz podstawy, na której b yły ustawiane, zawartym w dżien- niku pom iarów fromborskich Cimbera i podanym p rzez Tychona Brahego, na koniec zaś — na adnotacji z 31 I I I 1513 w księdze kasy budowlanej kapituły from borskiej o zakupie p rzez K opernika 800 kamieni budowla­ nych oraz wapna. Na podstawie tych dokumentów J. Pagaczewski wnosi, że owe pavim entum było płytą o wym iarach 4

X

C E L B A D A Ń . •

P rzed metodą elektrycznooporową postawiono dwa podstawowe zada­ nia: znalezienie pavim entum Kopernika oraz zlokalizowanie obiektów mieszkalnych i gospodarczych, dziś nie istniejących. Nasuwały się p rzy tym pytania: czy i w jakim stanie zachowało się obserwatorium K operni­ ka, oraz która z trzech kanonii była kanonią Kopernika, a później Ekharda z Kępna?

Stan zachowania obserwatorium uzależniony jest w dużej m ierze od tego, czy było ono wybudowane w strefie bezpośredniego zasięgu

później-6 Por. artykuł J. Pagacaewisikiego cytowany w ¡przypisie 1 (ss. 6— 7); oraz: J. P a g a c z e w s k i , Dokumentacja historyczno-astronomiczna do poszukiwań geo- iizyczno-archeologicznych „pavimentum” Mikołaja Kopernika we Fromborku. K ra­ ków 1966. Maszynopis w archiwum Zakładu Geofizyki P A N . Zob. też recenzję książki J. Pagaczewskiego Obserwatoria Mikołaja Kopernika na Warmii, zamiesz­ czoną w niniejszym numerze „Kwartalnika”, s. 686.

7 De revolutionibus ![...} liber II, caput 2.

HĆU 4UU__________JOU_________ OQU V*fU

36

34

32

30

Ryc. 3. Szkic sytuacyjny obecnego stanu zabudowy na wzgórzu Mons ante Castrum oraz stanowisk sondowań elefctrycznooporowych wykonanych w latach 1966— 1967. W edług W . Stopińskiego

Puc. 3. CKTyaiiHOHHbifi a6p«c H biH em H ero c o c t o h h h h 3aCTpofiKH Ha xojiMe M o h c a m e KacTpoM h n y m o o B 30HflHp0BaHns n o iB b i c n oM om bio MeTo.ua conpoTHBjieHHfi b 1966— 1967 rr. Ilo B. CTyiraHbCKOMy

M t,n ria v ’ a hn.ildnnss on Mons ante Castrum hill, and localities of electro-resistivity examinations made In 1966— 1967 (after W . Stopiński)

Oktogon

Rp.NN

Poszukiwania obserwatorium Kopernika we Fromborku 641

szych obiektów budowlanych, czy też na uboczu. Dzisiejsze ukształtowa­ nie powierzchni absolutnie jednak nie sugeruje istnienia zasypanego Obiektu o w ym ienionej wielkości. Archeologiczne badania prowadzone p rzy kanonii św. Michała w y k r y ły natomiast skupiska cegły gotyckiej na głębokości ok. I m 9. Poniew aż w ydaje się, że fundament pavim entum posadowiony był n ie p łycej niż 1 m od ówczesnej powierzchni, istniałaby nadzieja zachowania chociażby części fundamentowej.

Z tym i wiadomościami i niepewnościami przystąpiono do opracowania m etodyki badań.

* M E T O D Y K A B A D A Ń

Z całą świadomością trudności, jakie będziem y napotykać p rzy poszu­ kiw an iu pavim entum , podjęliśm y opracowanie- takiej m etodyki badań elektrycznooporowych, która b y um ożliwiła danie odpowiedzi na posta­ wione pytania. N a leży zaznaczyć, że zadianie poszukiwania określonego

obiektu o wym iarach ok. 4 X 4 m na obszarze 4 ha nie było jeszcze w na­ szej praktyce rozwiązywane. Drugie za to zadanie, o szerszym aspekcie, nie przedstawiało tych trudności, ponieważ analogiczne badania b y ły już prowadzone z w ynikiem d od atn im 10.

P r z y opracowaniu m etodyki badań uwzględniono p rzyję te w y m ia ry pavim entum oraz prawdopodobną jego konstrukcję: siatka sondowań p io­ nowych była tak dobrana, że zabezpieczała niepominięcie obiektu tej wielkości. Jednocześnie liczba pom iarów w sondowaniu gwarantowała prześledzenie zmian oporności w warstwach osadniczych oraz pozwalała wnioskować o zmianach oporności w calcu. Siatka sondowań w dostatecz­ n ej m ierze zabezpieczała również w y k ry cie fundam entów budynków mieszkalnych oraz innych obiektów znajdujących się w zasięgu badań.

W zajem ne odległości ciągów sondowań w ynosiły 3— 6 m, a odległości sondowań w ciągu: 1— 2 m (por. ryc. 3). B ył to najbardziej ekonomiczny układ siatki sondowań, zabezpieczający p rzy tym w dostatecznej m ierze rozwiązanie problemu.

Z uwagi na specyficzne warunki badań i potrzeby p raw idłow ej inter­ pretacji ich w yników , kontrolę w ykrytych anomalii w ykonyw ano świdrem ręcznym, co um ożliwiało pobieranie prób. Przew idziane b y ły rów nież w k opy o powierzchni nie większej niż 1 m 2.

IN T E R P R E T A C J A W Y N IK Ó W P O M IA R O W Y C H

W yn ik i pom iarów przedstawiono p rzy pom ocy map rozkładu pozornej oporności. Każda z tych map reprezentuje zm iany oporności na innej głębokości od pow ierzchni ziemi. Mapa dla rozstawów sondowań A B2 od­ powiada głębokości ok. 0,9 m, A B3 — głębokości ok. 1,5 m, A B4 — głębo­ kości ok. 1,8 m, a mapa A B5 — głębokości ok. 3,0 m 11.

Pom iary na powierzchniach najgłębszych, które reprezentują rozsta­ w y A B4 i A B5 sondowań pionowych 12, m ia ły za zadanie prześledzenie

9 Badania prowadził dr J. Kruppe.

10 Por.: T. L e n k i e w i c z , W. S t ę p i ń s k i , Zastosowanie metody elektrycz- nooporowej do badań archeologicznych na obszarze miast. W arszaw a 1965. M aszy­ nopis w archiwum Zakładu Geofizyki P A N .

11 Podane głębokości są przyjęte przez autora jako odpowiadające środkom rozstawu A B sondowania pionowego. .

12 Z uwagi na duże podobieństwo w rozkładzie oporności na pewnych głębo­ kościach, omówiono tu bardziej szczegółowo m apy oporności jedynie dla wybranych poziomów.

Ry e . 4 . Z g e n e r a li z o w a n a m a p a r o z k ła d u op or n oś c i k a n o n ii ś w . P io t r a d la r o z s t a w u A B 4 . W e d łu g W . S t o p i r u s k ie g o 1 — o p o rn o ś ć s tr e fy w y d m o w e j (3 0 0 0 — 20 0 o m m ); 2 — o p o rn o ś ć u tw o r ó w d o li n k i (2 0 0 —4 0 o m m ); 3 — o p o rn o ś ć w s c h o d n ie j c z ę ś ci k a ­ n o n ii św . P io tr a (1 4 0 0 —2 00 o m m ); 4 — b u d y n k i; 5 — m ie js c a p rz y p u s z c z a ln y c h o b ie k tó w a r c h e o lo g ic z n y c h w y k r y te m e to d ą e le k tr y -c z n o o p o r o w ą P hc . 4 . 0 6 m a s K a p T a p a c n o ji o a c e im a c on po T H B J ie H H ił H a T e p p H T o p H H K aH O H H H c b . I le T p a H a OTpe3Ke A B « . F lo B . C T o r a n ib C K O M y 1 — c o n p o T H B J i e H H e a i o h h o m 3 0 h h (3 0 0 0 — 2 0 0 o m m ) ; 2 — c o n p o T H B n e H H e 0 6 p a 3 0 B a H H ń n p a a o j r a m > i (2 0 0 — 40 o m m ) ; 3 — c o i i p o t h b j i c h h c b c e B e p H O f t n a c T H k s h o h h h c b . IleTpa ( 14 0 0 — 2 0 0 o m m ) ; 4 — c t p o c h h h ; 5 — M e c ja n p e A n o n a r a e M u x a p x e o j i o r a n e c K H X o S i e r r o B , o Ó H a p y j K e H H b i e n c c j i e f l O B a H H H M H n o M e T O f l y c o n p o T H B J i e H H i ł F ig . 4 . G e n e r a li z e d m a p o f d is t ri bu t io n o f r e s is t iv it y in the a r e a o f t h e fo r m e r p r o p e r t y o f t he ca nons o f St . P e t e r ’s church , fo r d is t a n c e A B 4 (a ft e r W . S to p iń s k i) 1 — r e s is ti v it y o f dun e zo n e (3 0 0 0 — 20 0 o h m m ); 2 — r e s is ti v it y o f v a ll e y d e po s its (2 0 0 — 40 o h m m ); 3 — r e s is ti v it y o f e a s te rn p a r t o f th e a b o v e m e n ti o n e d a re a (1 4 0 0 — 20 0' ,o h m m ); 4 — b u ild in g s ; 5 — site s o f p ro b a b le a r c h e o lo g ic a l o b je c ts d e te c te d b y e le c tr o -r e s is ti ­ v it y m e th o d

Poszukiwania obserwatorium Kopernika we Fromborku 643

środowiska naturalnego (calca) nie naruszonego działalnością człow ieka 13, a pom iary na powierzchniach odnoszących się d o rozstawów A B3, A B2, A B t — zadanie zlokalizowania obiektów i prześledzenia zmian oporności w warstwie osadniczej.

Mapa rozkładu oporności dla rozstawu A B4 ju ż w ujęciu zgeneralizo- wanym narzuca podział obszaru kanonii św. P iotra na trzy s tre fy różniące się opornością (ryc. 4).

Południowo-zachodnia część tego obszaru ma zdecydowanie wysoką oporność właściwą, dochodzącą do 3000— 3500 omm l i . W obrębie te j części obserwujem y duże lokalne zróżnicowania oporności, co świadczyć może o zróżnicowaniu litologicznym piasków w ydm ow ych oraz o zm iennej ich miąższości. Obserwowane n iew ielkie oczka o oporności 150— 300 omm świadczą o m igracji piasków w ydm ow ych w lokalne dolinki.

• Ozęść środkowa terenu kanonii, o szerokości ok. 80 m, charakteryzuje się niską opornością (200— 40 omm), co przypisać można utworom zastois- kowym, wykształconym w postaci piasków zailonych z zawartością hu­ musu. M orfologicznie rzecz biorąc, obszar ten jest dolinką rozcinającą w zgórze Mons ante CastrUm. N a je j obszar od strony południowo-zachod­ niej wkraczają — na co wskazuje rozkład oporności — dwoma językam i piaski z obszaru wydm ow ego. W ybitn e obniżenia oporności (do 40 omm) układają się w arach 142— 122 i 146— 126 15, wyznaczając oś pradolinki, dziś niewidocznej. W yd a je się, że wyznaczenie osi te j pradolinki ma ka­ pitalne znaczenie dla poszukiwań, do czego jeszcze powrócę. Obszar obni­ żonej oporności poszerza się w kierunku północnym.

Trudności terenowe nie p ozw o liły wykonać pom iarów w arach 81— 83, co uniem ożliw iło dokładniejsze sprecyzowanie północno-wschodniej gra­ n icy dolinki. Jak n ależy sądzić, przebiegać ona będzie w obrębie arów

81— 84. W ysokość oporności i je j rozkład świadczy tu o lepszym w ysorto- waniu piasków w calcu. Z uwagi na wskazówki zawarte w planie Rehe- felda z 1837 r. (por. ryc. 2), pom iaram i objęto także część kanonii św. Jó­ zefa po wschodniej stronie badanego obszaru, co p ozw oliło m.in. na p rze­ śledzenie i w tej kanonii kraw ędzi dolinki.

Oporność wzrasta systematycznie w kierunku północno-wschodnim na terenie kanonii św. Piotra i św. Józefa. Część ta porozcinana jest p rzy ty m m niejszym i wycinkam i o obniżonej oporności, co świadczyć może o dość zróżnicowanej m orfologii obszaru przed jego zagospodarowaniem.

Badania elektrycznooporowe doszły do kraw ędzi wąwozu rozdzielają­ cego wzgórza: Mons Castrum i Mons ante Castrum, gdzie obserw ujem y mniej zdecydowany charakter w yd m ow y niż w części południowo-zachod­ niej badanego obszaru. ,

Dla płytszego poziomu A B2 mapa rozkładu oporności w ykazuje ten sam układ generalnego podziału na tr z y zróżnicowane obszary (ryc. 5). W szczególności rozkład oporności południowo-zachodniego w ycinka

ka-13 Por. w związku z .analogicznym zadaniem: K. D ą b r o w s k i , W. S t o p i ń ­ s k i , E. S t l i p n i c k a , Początki i rozwój grodziska na Zawodziu w Kaliszu w świetle badań środowiska naturalnego. „Archeologia Polski”, nr 2/1902.

14 1 omm = 1 omometr.

15 (Przyjęty przez auitora sposób oznaczania Siatki arowej odczytać można z ryc. 3. K w adraty tej siatki są oznaczane w kolumnach, od dołu do góry mapy, od 1 do 20, a dalej (ku lew ej stronie) od 21 do 40, od 41 do 60 itd. Ta sama numeracja jest zachowana n a ryc. 4— 6 i 7.

Ryc. 6. Wycinek map oporności dla rozstawów: A B5 (ryc. 6a) i A B2 (ryc. 6b), obrazujący przemieszczanie się wydmy z połud­ niowego zachodu ina północny wschód. W edług W . Stopińskiego

1 — oporność 3000—400 omm (jądro w ydm y); 2 — oporność 400—200 omm (piaski wydmowe przewarstwione, większa zawartość humusu); 3 — oporność 200—100 omm (piaski ż większą zawartością humusu i lekko zailone); 4 — oporność poniżej 100 omm (plaski silnie zaglinione)

Phc. 6. «Spamem KapTW conpoTHBJieHHH Ha OTpe3Ke AB5 (pac. 6a) u Ha OTpe3Ke A B2 (pac. 66), HJuiiocTpHpyjoinHii nepeMemeHHe ,nionbi c ioro-3anafla Ha ceB ep o -3 a n afl. Eto B. CronHHbCKOMy

1 — conpoTHBJieHHe 3000— 400 omm (napo aiohm ); 2 — conpoTHBjieHae 400— 200 omm («EOHHbie necKH c npocJiomcaMH, coflepacanne ryMyca SoJibinee); 3 — conpoTHBJiemie

200— 100 omm (necKH c Sojibiuoił npnMecbio ryMyca h HeSojibiiiHM coflepacamieM HJia); 4 — conpoTHBJieHHe Menbiiie 100 omm (rjimmcTbie necKH)

Fig. 6. Section of resistivity map for distances: A B5 (fig. 6a) and A B2 (fig. 6b), illustrating a dune migration from south-west to north-east '(after W . Stopiński)

1 — resistivity 3000—400 ohmm (dune core); 2 — resistivity 400—200 ohmm (stratified dune sands with greater humus content); 3 ■— resistivity 200—ilflO ohmm (sands with greater humus content, slightly clayey); 4 — resistivity of less than 100 ohmm (sands strongly clayey)

Rye. 7. Wycinek mapy oporności dolinki dla rozstawu A B 2 z sugerowanymi reliktami budowli. W edług W . Stopińskiego 1 — oporność poniżej 100 omm; 2 — oporność 200— 100 omm; 3 — oporność powyżej 200 omm; 4 — budynki; 5 — miejsca obiektów arche­

ologicznych w ykrytych metodą elektrycznooporową

P h c . 7. O p a m e H T K a p T W conpoTHBJieHHÜ npaflOJiHHbi Ha OTpe3Ke AB2 c npeflnojiaraeMbiMH ocTaTKaM H CTpoeHHił. I I o B. C T orw H b cicoM y

1 — ■ conpoTHBjicHHO MeHbiue 100 omm; 2 — conpoTHBjieHHe 200— 100 omm; 3 — conpoTHBjiemie 6ojibine 200 omm; 4 — crpocHHM; 5 — MecTŁi apxco.ioi H'jccKHX ouhcKiou,

HaîifleHHbix c noMoiuBio MeTOfla conpoTHBji6HHH

Fig. 7. Section of resistivity map o f valley, for distance A B 2, with surmised relicts of buildings (after W . Stopiński) 1 — resistivity of less than 100 ohmm; 2 — resistivity 200— 100 ohmm; 3 — resistivity higher than 200 'ohmm; 4 — buildings; 5 — sites of

Poszukiwania obserwatorium Kopernika we Fromborku ₆₄₅

nonii nie ulega zasadniczym przekształceniom, co może świadczyć o m i­ nimalnych zmianach morfologicznych tego wycinka terenu. Północno-za­ chodnia krawędź obszaru w ydm ow ego natomiast — jak wskazują pom iary elektrycznooporowe — przejaw ia tendencje wkraczania w obszar dolinki. W ystępuje to szczególnie w arach 165, 145, 144.

O bserwujem y również przemieszczanie się w ydm y w kierunku pół- nocno-wschodnim z centrum znajdującego się w arach 245, 242 i 222, gdzie oporność piasków przekracza 3000 omm, aż na ary 142 i 143. Mapa oporności na głębokości 3,0 m (rozstaw A B 5, ryc. 6a), porównana z analogiczną mapą na głębokości 0,9 m (rozstaw A B 2, ryc. 6b), obrazuje zwiększony zasięg piasków w poziomie płytszym (charakterystyczne są szczególnie w arstw ice 200 i 300 omm). Ten obraz m igracji piasków wska­ zuje, iż miąższość w arstw y osadniczej w kierunku południowym m aleje i jednocześnie jest ona rozdzielana piaskami wkraczającym i w dolinkę. Zm niejszanie się obszarów o niskiej oporności (poniżej 10Ó omm) w arach 164, 165, 145, 144 świadczy o stopniowym spłycaniu się tej części dolinki, p rzy czym poza naturalnymi czynnikami, zm ieniającym i je j charakter, pojaw iają się tu, jak sądzić należy, również i obiekty działalności ludzkiej.

N a terenie, przedstawionym na wycinku m apy rozkładu oporności odnoszącej się do głębokości ok. 0,90 m (por. ryc. 5), w ytyp ow aliśm y na granicy arów 164 i 144 niew ielką anomalię dodatnią do skontrolowania wierceniem. P otw ierd ziło ono istnienie relik tó w fundamentów ogrodze­ nia uwidocznionego na planie Rehefelda (por. ryc. 2), a niew ielkie od­ słonięcie w centrum anomalii wkopem 0,5 X 0,5 m pokazało mur z cegły gotyckiej (ryc. 8).

W yd aje się, że omawiana poprzednio dolinka, w zagłębieniach cha­ rakteryzujących się opornością 40— 100 omm, była zawodniona nie tylko okresowo. W arunki te zapewne nasunęły ówczesnym budowniczym w a ­ row ni myśl wykorzystania dolinki do celów obronnych kanonij na wzgórzu Mons ante Castrum. Dla obecnie prowadzonych badań ma to kapitalne znaczenie, gdyż — jeżeli ta hipoteza znajdzie potw ierdzenie —* każe przyjąć, iż obserwatorium Kopernika musiało być zlokalizowane po stro­ nie w ew nętrznej umocnień obronnych, co w dużym stopniu precyzu je obszar poszukiwań. Jednocześnie można sądzić, że obiekty w y k ry te poza tą strefą będą młodsze.

Z układu izoom ów nasuwają się dw ie hipotezy dotyczące przebiegu fosy: mogła ona przebiegać bądź w arach 142— 146 z niew ielkim odchy­ leniem na zachód w arze 146, bądź w arach 122— 126; na obu tych liniach bowiem obserwujem y obniżenie oporności. Dopiero jednak dalsze badania wzgórza pozwolą prześledzić przebieg dolinki, a tym samym zasięg ewentualnych umocnień obronnych, na obszarze kanonii: św. M i­ chała i św. Stanisława.

W strefie hipotetycznych umocnień obronnych Mons ante Castrum w ykryta została anomalia dodatnia o podwyższonej oporności (ponad 200 omm), zajmująca ok. 3/4 powierzchni aru 103 (ryc. 7). Skontrolowana została ona wierceniem: po przejściu ziem i uprawnej (40 cm), w iercenie weszło w rumosz z cegły i dachówek, zatrzym ując się na kamieniach.

646 W.ojcieCh StopińSki

Ryc. 8. Fragment odsłoniętego muru z cegły gotyckiej wykrytego metodą elektryczno- oporową na granicy arów 164 i 144 (por. ryc. 4 i 5). Fot. IW. Słopiński

P h c . 8. O p a rM e H T CTeHbi, n oc T p oeH H oft H3 r o T H ie c K o r o KHpm wa. 3 i a CTeHa 6b u ia oÓHapyaceHa MeTOflOM conpoTHBJieHHtł Ha rpaH H ue 164 h 144 apa (cp. puc. 4 h 5). 4>o t oB. CtonHHbCKoro Fig. 8-, Fragment of 'Uncovered w a t built of Gothic (brick, discovered by electro-

resistivity method on boundary of ares 164 and 144 (cf. figs. 4 and 5). Photo by W . Stopińsiki

W następnym sezonie badań (1967 r.) anomalia ta poddana została po­ w tórnie kontroli metodami arch eologiczn ym i16; stwierdzono wówczas Istnienie dołu wypełnionego gruzem budowlanym.

W arze 123 stwierdzono wystąpienie dodatniej anomalii oporności. W iercenie nr 8 a następnie wkop i(l X 1 m), po przejściu ziem i upraw­ nej i gruzu ceglanego, zatrzym ały się na kamieniach. Odsłonięcie wyko- ' nane do głębokości 0,57 m ujaw niło fundament kamienny spojony zapra­

w ą wapienną (ryc. 9), a w 1967 r. pod tym i kamieniami odsłonięto nie zniszczony piec długości ok. 3 m, wykonany z cegły gotyckiej o konstruk­ c ji łukowej.

Na granicy arów 122— 123 i 102— 103 podłużną anomalię wysoko- oporową skontrolowano wkopem 1 X 1 m do głębokości 0,60 m, stwier­ dzając obecność luźnych kamieni z zaprawą wapienną. Odpowiadałoby to fundamentom ogrodzenia rozdzielającego kanonie lub fundamentom kanonii św. Józefa. Inne anomalie o wysokiej oporności (1400 omm) skontrolowano wierceniam i, które nie przebiły rumoszu budowlanego, składającego się z fragm entów cegieł i dachówek.

Uwidocznione obszary niskiej oporności skontrolowano kilkoma w

ier-16 Kontrolne badania archeologiczne prowadzone były przez dra J. Kruppe, a finansowane iprzez 'konserwatora ‘zabytków województwa

olsztyńskiego.-Poszukiwania obserwatorium Kopernika we Fromborku 647

ceniami, stwierdzając osady zastoiskowe, wykształcone w postaci namu- łó w ilastych i piasków zailonych, co «potwierdza istnienie zawodnionej dolinki.

•WNIOSKI

W w yniku badań przeprowadzonych w latach 1966— 1967 na w zgó­ rzu Mons ante Castrum uzyskano dla 2/3 tego obszaru inform acje do­ tyczące paleogeografii podłoża (calca) w arstw y kulturowej. D otyczy to kanonii: św.- Piotra i św. Michała oraz częściowo kanonii św. Józefa. W warstwie kulturow ej zlokalizowano anomalie o w ysokiej oporności, świadczące o istnieniu reliktów fundamentów zabudowy lub nagrom a­ dzonego rumoszu budowlanego. K ontrola 17 wybranych anomalii elek- trycznooporowych świdrem ręcznym, a w 5 wypadkach również m ini­ m alnym i wkopami, potw ierdziła istnienie konstrukcji kamiennych, kon­ strukcji z cegły gotyckiej i dużych w a rstw rumoszu. K ontrola metodą archeologiczną dwu anomalii wyjaśniła, że zostały one spowodowane obiektami archeologicznymi. K ontrola w yników badań elektrycznoopo- rowych p rzez wiercenia i badania archeologiczne w dostatecznej zatem m ierze uwypukliła możliwości badawcze m etody elektrycznooporow ej na stanowiskach archeologicznych z okresu średniowiecznego.

Ryc. 9. Fragment odsłoniętej konstrukcji kamiennej spojonej zaprawą wapienną. Fot. W . Stopińsiki

Puc. 9. OparwcuT ofeapyaceHHoii pacKonicaMH KaMeHHOH creHbi c h3bcctkobłim pacTBopoM;

O o t o B. C ron H H b C K oro

Fig. 9. Fragment of uncovered stone structure cemented by chalk mortar. Photo by

648 W'ojciecih Stopinski

IIOHCKH ITEPBOM ACTPOHOMHHECKOa OECEPBATOPHH HHKOJIA^ KOnEPHHKA METOflOM COnPOTHBJIEHMH

r H n o T e 3 a H . n ara ieB C K oro, jiO K a jm 3 yio m a a nepByio a c rp o H O M H ie c K y io o S c e p s a T o p H io Hh- KOJiaa K o n e p r a K a b o <I>poM6opKe b a p y r o M MecTe enncKoncKoro KamiTyjia Ha xomvie M o h c amre K acTpyM , a He b Sanrae turris Copernicana, KaK m c a j i JI. IIp o B e h up. y i e m ie KonepHH-

KaHHCTH, fla n a ocHOBaHne npH M eH eH m o n p n a p x e o jio n w e c K o ft pa3BeflKe 3 t o 8 o6 cep B aT opH H

(naBHMeHTyM) MeTOfla conpoxHBjieHHft. Hcn0Jib30BaHHe 3Toro MeTOfla HMeno «B o a K y io iiejib:

BO-nepBMX, HaftTH o 6 c e p B a T o p H io KonepHHKa h, b o - b t o p h x , ycTaHOBHTt pa3M em eHHe yace He c o -

xpaHHBuiHXCH flo H a n ie ro BpeMeHH /khjiux h x o3a& TBeH H M x 06i>eKT0B (cpaBHH p ac . 2). PenieHHe TaKoro p o fla 3 a «a H H a— pa3Beflica t o h h o onpeaeneHHoro o6ie K T a ruiom aflbio ok . 16 kb. m Ha

TeppHTopHH 4 reKTapoB — 6bijio npeflnpm iaTO b Hanieft npaKTHKe BnepBbie. A n aiiO H C K O B m u

npHMeHHJiH CHCTeMy BepTHKajibHoro 30H/(np0BaHna, KOTopaa b 1966 h 1967 r. paBHOMepHO n o - K p b in a bck> TeppH Topm o HCCJieflyeMbix KaHOHHft (pn c. 3). 0 6 H a p y sc e H H b ie aHOMajiHH m u n p e u - BapHTejibHO npoBepajiH c n o M o m w o p y iH o r o 6ypa.

Pe3yjn>TaTbi H3M epeHH ft npe.gcTaBJieHbi H a K a p T a x h 3 o o m o b , c o e r a B J ie H H U x fljia K a a w o r o

HCCJieayeMoro ropmoHTa. KapTa H 3 0 0 M 0 B ceKTopa rjiy6HHOii o k o jio 1,8 m CBHfleTenbCTByer o HaJnrcHH b HeM T p e x 30H, pa 3H a m n xca BejiHiHHoii conpoTH B Jiem ia. 3oHa MaKCHMajibHOFO conpo- THBJieHHa 3500 o m o m c t p o b (o m m ) OTBenaeT flioH HbiM necKaM. HH3Koe conpoTHBJieHHe (40— 200

o m m ) cpeflHefi Hacra 3 T o r o ceKTopa CBa3aHO c HaJiH>nieM b Heft 3acTOfiHbix 06pa30BaHHit (HJiHCTbie necKH c npHMecbio ryMyca), sajieraiomHx Ha rpaHHiie He6ojtbiiiolt npaaojiHHU. K ceBepy conpo­

THBJieHHe CHOBa n oB b im a eT ca , h t o cBHfleTeJibCTByeT o t o m , h t o b necKe coflepatH TCa MeHbme

HJIHCTblX HaCTHU.

rTpeflCTaBJieHHbiii <j)paiMeHT KapTbi pacnojioacemia conpoTHBjieHHii Ha rjiy6HHe o k o j i o 0 ,9 m

(pnc. 5, 6 6 h 7) b npHHiiHne jo x e CBHneTeJibCTByeT o HaJiHHHH b 3t o m ceKTOpe Tpex 30H, npHHeM,

KpOMe eCTeCTBeHHbIX (¡¡aKTOpOB (flKDHbl), HeCKOJIbKO H3MeHHBUIHX XapaKTep npaflOJIHHbl, 3flecb 6 h jih o6Hapy»ceHbi cjieflbi neaTeJibHocTH nejioBeKa. IIpaflojiH H a, b o3m o>k h o, Hcnojib30BbiBajiacb

b flpeBHOCTH b KaHecTBe pBa, ceBepHaa ace rpaim aa, b h a h m o, cjiyaouia o6opoHHTejibHMM yKpen-

jieHHeM KypHH. T a r a a ra n o T e s a yTOHHaeT njiom aab npesnojiaraeM oro pacnojioaeeHHa

o6cepBa-TOpHH.

B n p e g e jia x npaflOJiHHW Henonaneicy o t KypHH c b. n e T p a HCCJie/ioBaHHavra 6w j i h BwaBneHbt aHOMajiHH. H e K O T o p w e aHOMajiHH 6w j i h npoBepeHbi c n o M o n jb io 6ypeHHa cxBaacHH, ?t o n03B0-

jihjio o 6 H a p y *H T b b h h x, b ■jacTHOCT»; o6j i o m k h nepenHiiw h m e6eHb, KaMHH c o cJieflaMH H3BecTKO- Boro pacTBopa (p n c . 9) h CTeHy, n ocTp peH H yio H3 roTiwecKoro KHpnHHa (pnc. 8). B naiibH eiim eM ap- xeojiorHiecKHMH pacKomcaMH TyT 6biJia HafiaeHa n eib , BbinojiHeHHaa H3 roTHnecKoro KHprawa.

TaKH M 0 6 p a 3 0 M , pe3yjib T aT b i nccjien oB aH H ii n oflT B ep flH jm 3(J)(})eKTHBH0CTb npHMCHeHHa M e- TOfla conpoTHBJieHHii fljia a p x e o jio r m e c K o it pa3BeflKH.

T H E S E A R C H F O R C O P E R N I C U S ’ F I R S T A S T R O N O M I C A L O B S E R V A T O R Y A T F R O i M B O R K U N D E R T A K E N B Y T H E E L E C T R O - R E S I S T I V I T Y M E T H O D

The hypothesis put forw ard by Dr. J. Pagaczewski — that Copernicus’ first observatory at Frombork was not what was called turris Copernicana well-known in Copernican literature, but was rather situated within the limits of diocesan property on Mons ante Castrum hill — initiated the application of the electro-resistivity method in the search for this observatory (pavimentum). The use of this method was intended to solve tw o problems: to find Copernicus’ observatory, and to locate dwellings and farm buildings not existing any more today (cf. fig. 2). N ever before in our practice had a task -of this kind been assigned to us, to discover on an area of 4 ha traces of a definite object of some 16 isq. m. F or this research w e established iroiwis of vertical soundings whidh in 1966 and 1967 covered the whole area of the diocesan land by a uniform network (fig. 3).

Poszukiwania obserwatorium Kopernika we Fromborku ₆₄₉

The anomalies observed were checked in a preliminary .way by means of a hand- -operated auger.

The results 'obtained are'presented 'Om an iso-ohm map for the individual research levels. The m ap plotted fo r the depth of 1.8 m ¡(fig. 4) reveals three zones differing to resistivity. The zone o f highest resistivity, 3500 ohm-meters (abbre- vialted ohimm), corresponds to dune isand. T h e lo w resistivity of the centre part (40— 200 ohmm) iis ascribed 'to iice-dammed deposits {clayey sands wdlt'h humus) which signify a buried sm all proto-valley. N orthward the resistivity increases again — proof of a diminution o f clayey components in the sands.

A map showing the distribution of resistivity, shown in sections for the depth o f approximately 0.9 m <figs. 5, 6b, 7) keeps up for the most part the general pattern o f three zones detected for the previously investigated 1.8 m depth; here, however, apart from natural agencies /like dunes which alter the character of the proto-valley, relicts of man’s activities turned up. it may be, that the small valley has once been used as moat-Hik e fosse and that its northern scarp was a defensive barrier protecting the diocesan land, and this 'assumption would indicate more precisely the area in which the observatory might have been built.

In the valley area and near the former residence of the canons of St. Peter’s church, anomalies were determined, pant o f which have later been -checked by drillings. In this manner there were discovered, apart from other objects, debris piles of stones and roof tiles, building stone with 'traces of mortar (fig. 9), and a w all built of Gothic brick (fig. 8). Further examinations by archeological methods unearthed a furnace built of Gothic brick.

The above research serves /to stress the fact, that the electro-resistivity method might be put to good use at 'archeological localities.