Jasiński, Janusz
"Polacy spod znaku Rodła", Helena
Lehr, Edmund Osmańczyk,
Warszawa 1972 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 187-188
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 1 8 7
W p ra c y s to su n k o w o o b fic ie re p re z e n to w a n e są d o k u m e n ty z M az u r, W a rm ii i Powiiśla. W zw iąz k u z ty m n a s u w a się p y ta n ie , czy je s t to w y n ik le p sz e j z n a jo m ości p rz e z a u to ra źró d e ł z te g o te re n u , czy też fo rm y o rg a n iz a c y jn e ru c h u p o ls k ie go n a ty m te re n ie b y ły rz e cz y w iście b o g a tsz e n iż g d zie in d ziej.
N a m a rg in e s ie ilu s tra c ji 47, p rz e d s ta w ia ją c e j ta b lic z k ę z n a p ise m „ P o lla c k '’, k tó r ą m u s ia ły n o sić d zieci w w a rm iń s k ie j w io sce N a g la d y za u ż y w a n ie ję z y k a p o l skiego, m o ż n a do d ać, iż b y ła to u ta r ta , tra d y c y jn a m e to d a g e rm a n iz a c ji. O to b o w iem ju ż G u s ta w G iz ew iu sz w p ie rw s z e j p o ło w ie X IX w ie k u p isał, iż d ziecio m m a z u r sk im za p o s łu g iw a n ie się ję z y k ie m p o lsk im w iesza się n a p ie rs ia c h ta b lic z k ę z n a p ise m „ S tra fe f ü r p o ln isc h e S p r a c h e ” . P o d o b n e w y p a d k i w e w si W u ja k i, p ow . szczy - c ień sk i, d e m a sk o w a ł p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą ś w ia to w ą n a ła m a c h „ M a z u ra ” re d a k to r K a z im ie rz J a ro sz y k .
I lu s tr a c je w a lb u m ie o b ra z u ją d z ia łaln o ść o rg a n iz a c y jn ą ró ż n y c h d z ie d zin ży cia p o lsk ie g o — a w ięc a g ita c je p rz e d w y b o rc ze , c z a so p iśm ie n n ic tw o i czy teln ic tw o , p ra c e ś w ietlico w e , h a rc e rs tw o , życie sp o rto w e . W iele u w a g i p o św ięco n o sz k o ln ic tw u , ró żn eg o ro d z a ju z e b ra n io m , k o n fe re n c jo m , z jazd o m , a ta k ż e d z ia ła ln o ś c i g o s p o d a r czej, s p e c ja ln ie b a n k o m lu d o w y m . A u to r n ie z a p o m n ia ł ta k ż e o u k a z a n iu k o n ta k tó w z k r a je m . N ie u d a ło się j e d n a k zn aleź ć ż a d n e g o d o k u m e n tu do d z ia ła ln o śc i S a m o p o m o c y M a z u rs k ie j. B r a k u je też p o s ta c i A n d rz e ja S am u lo w sk ie g o , z m a rłe g o w 1928 r.
M a te ria ł ik o n o g ra fic z n y p o p rz e d zo n o k ilk u ro z d z ia łk am i, s u m u ją c y m i w sp o só b zw ięzły s ta n n a sz e j w ied zy o r u c h u p o lsk im w N iem czech p o m ięd zy p ie rw s z ą i d r u g ą w o jn ą św ia to w ą o ra z K a le n d a r iu m w a ż n ie js z y c h w y d a r z e ń w ż y c iu P o la kó w , o b y
w a te li n ie m ie c k ic h w la ta c h 1919— 1939.
P o p r a w m y k ilk a p o tk n ię ć W . W rz esiń sk ie g o . K siąż e cz k ę A B C d z ia tw y p o ls k ie j
w N ie m c z e c h n a p is a ł F ra n c is z e k J a n k o w s k i, a S zczęsn y Z a p o lsk i to je s t je g o p s e u d o -
r i m Cii. 72). N ow e B u try n y n o szą po o s ta tn ie j w o jn ie n a z w ę C h a b e rk o w o , s tą d nie m o ż n a m ó w ić o is tn ie n iu 2 szk ó ł p o ls k ic h — w N o w y ch B u try n a c h i C h a b e rk o w ie (ss. 69— 70). O k ręg o w y S ą d P ra s o w y w K ró le w c u p o z b a w ił w 1936 r. p r a w d z ie n n ik a rs k ic h n ie F r a n c is z k a Ja n k o w s k ie g o (s. 65,). lecz W a c ła w a J a n k o w sk ie g o .
A lb u m N a s w o im i w śró d o b c yc h w y d a n o e ste ty c z n ie , re p ro d u k c je fo to g ra fii, p rz e cież często a m a to rs k ic h i zn iszczo n y ch , w y sz ły s to su n k o w o w y ra ź n ie , czy teln ie. W y ra ż o n a p rz e z a u to ra n a d z ie ja , że k s ią ż k a „ p rz y b liż y tr a d y c je ta m ty c h d n i, p o m oże z ro z u m ie ć i do cen ić sen s w a lk i, ja k ą m u s ie li w ów czas to c z y ć P o la c y n a z ie m ia c h n a d o d rz a ń s k ic h i n a d b a łty c k ic h ” — w y d a je m i się — z o sta n ie sp ełn io n a.
J a n u s z J a siń s k i
H e le n a L e h r , E d m u n d O s m a ń c z y k , P o la cy sp o d z n a k u R odła, W a rs z a
w a 1972, W y d a w n ic tw o M in is te r s tw a O b ro n y N a ro d o w e j, ss. 317, 3 n lb , w t e k ście 474 ilu s tr. + l p ły ta .
W p rz e c iw ie ń s tw ie do a lb u m u W o jc iec h a W rz esiń sk ie g o , h is to ry k a (por. re c e n z ję w n in ie js z y m zeszycie „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ), k s ią ż k ę P o la cy sp o d
z n a k u R o d ła p rz y g o to w a li d z ia łac z e p o lo n ijn i. E d m u n d O sm a ń c z y k b y ł b o w ie m r e
d a k to re m „M łodego P o la k a w N ie m c ze c h ” o ra z „ P o la k a w N ie m c ze c h ” . R ó w n ież H e le n a L e h r p e łn iła fu n k c ję r e d a k to r k i „M łodego P o la k a w N ie m c z e c h ” , a n a s tę p n ie d z ia ła ła ja k o in s tr u k to r k a z u ch ó w w c e n tr a li Z w ią z k u H a r c e r s tw a P o lsk ie g o w N iem czech . A lb u m te n w y d a n o z o k a zji p ię ć d z ie się c io le tn ie j ro c z n ic y Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h (1922— 1972). A u to rz y , z a b ie ra ją c się do je g o o p ra c o w a n ia , z a a p e lo w a li do d a w n y c h d z ia łac z y Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h o m a te r ia ł d o k u m e n ta c y jn y . R e z u lta ty a p e lu o k a z a ły się n a d sp o d z ie w a n ie w ie lk ie . P a m ią tk i sw o je w yp o ży czy ło lu b u d z ie liło p o trz e b n y c h in f o r m a c ji a ż 71 osób, n ie z a le ż n ie od 13 b i b lio te k , m u z e ó w i a rc h iw ó w , k tó re ta k ż e u d o s tę p n iły sw o je zb io ry . W s u m ie z a m ieszczo n o w a lb u m ie 474 ilu s tra c je . D u ż ą ich część o p u b lik o w a n o w k o lo ra c h , co n ie w ą tp liw ie zw ięk sz y p o p u la rn o ś ć k s ią ż k i.’
N ie za le ż n ie od p o d p isó w po d ilu s tra c ja m i, n a k o ń c u p u b lik a c ji a u to rz y z a m ie ś cili b o g a te p rz y p is y z d o d a tk o w y m i in fo r m a c ja m i o tre ś c i re p ro d u k o w a n y c h zdjęć. C en n e s ą z w łaszcza n o tk i b io g ra fic z n e , ch o ciaż w id a ć w n ic h p e w n ą n ie k o n s e k
1 8 8 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
w en cję. O to w w ie lu w y p a d k a c h a u to rz y k o rz y s ta ją ze s ło w n ik a b io g ra ficz n e g o T a d e u sz a O ra c k ieg o , co słu sz n ie z az n a c za ją . I s tn ie je je d n a k p e w n a część b io g ra m ó w
o p a r ta ró w n ie ż n a S ło w n ik u T. O rack ieg o , a le bez o d sy łacza do te j pozycji.
W stęp , p ió ra E d m u n d a O sm ań c z y k a, n a p isa n y je s t b a r w n ą , p ię k n ą p o lszczy zn ą, z w id o c zn y m o d c ie n iem e m o c jo n aln y m . T r a f ia on do serc, do u c zu ć c zy teln ik ó w . E. O sm ań c z y k n ie co fa się p rz e d a k c e n ta m i p o le m ic zn y m i, b ro n ią c z d u ży m z a a n g a ż o w an ie m d z ia łaln o ść i p o lity k ę Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech . U z a s a d n ia n a p rz y k ła d sen s c e n tra liz m u te j o rg a n iz a c ji, „ m a ją c e j b aczy ć n a in te re s y w sz y stk ic h P o la k ó w w N ie m c ze c h i ic h sto w a r z y s z e ń ” w b re w „ re g io n a ln y m k u n k ta to r o m ” , k tó rz y ż ą d a ją c d la s ie b ie w ię k sz e j sam o d z ie ln o ści, d o p ro w a d z a li d o d z ie ln ico w e j d e z in te g ra c ji. W iad o m o b o w ie m , że w o s ta tn ic h p ra c a c h (zw łaszcza W. W rzesiń sk ieg o ) n ie k tó re e le m e n ty p o lity k i Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech p o d d a n e z o sta ły dosyć s u ro w e j o cenie, m . in . za z b y t a r b itr a ln e p o su n ięc ia , n ie u w z g lę d n ia ją c e re g io n a ln y c h p o trz e b i sto su n k ó w . N ie z g ad z a się też E. O sm ań c z y k z z a rz u te m , że Z w ią z e k P o la k ó w w N iem czech b y ł o rg a n iz a c ją z b iu ro k ra ty z o w a n ą . In te re s u ją c e są je g o w sp o m n ie n ia o g en ezie p o w s ta n ia R o d ła — sy m b o lu P o la k ó w w N iem czech (1934), o p ra c y n a d L e k s y k o n e m P o la c tw a w N ie m c ze c h , a ta k ż e o sp o so b ie n a g ra n ia n a p ły ty fr a g m e n tó w z d e b a ty K o n g re su P o la k ó w w N iem czech w B e rlin ie w 1938 r. O d tw o rz o n e n a p ły c ie w y ją tk i te g o n a g r a n ia do łączo n o do k sią ż k i, czym zro b io n o m iło śn ik o m h is to rii p o lsk ic h ziem zac h o d n ic h i p ó łn o cn y ch p ię k n y u p o m in e k .
K sią ż k a p o w s ta ła w n ie z w y k le szy b k im te m p ie . N ic d ziw n eg o p rz e to , że z a k r a d ło się do n ie j n ieco p o m y łe k i n ieścisło ści. O to k ilk a z n ich. S tw ie rd z a E. O sm a ń czyk, że je d y n ie S te fa n Ż e ro m sk i p o d n ió sł m o cn o głos w 1920 r. w s p ra w ie z a p o m n ia n y c h ziem zac h o d n ic h . T y m cz a se m i S e jm U staw o d a w cz y d y s k u to w a ł n a d s p ra w ą p le b iscy tó w , i k o ła w o js k o w e z a m ie rz a ły p rz y jś ć z p o m o cą W a r m ii i M az u ro m (u tw o rzo n o m . in. S tr a ż M az u rsk ą ), p ro te s to w a ły p rz e ciw k o g w a łto m n ie m ie ck im ró w n ie ż lic z n e o rg a n iz a c je sp o łec z n e w c ałej P o lsce.
F e lik s N o w o w iejsk i w p ra w d z ie u ro d z ił się w B arcz e w ie , a le w m ia s te c z k u ty m w czasie p le b is c y tu n ie d z ia ła ł (s. 229). „ G az e ta O ls z ty ń s k a ” n ie z o sta ła zało żo n a p rz e z ro d z in ę P ie n ię ż n y c h (s. 239), lecz p rz e z J a n a L iszew sk ieg o . P o ls k o -K a to lic k ie T o w a rz y s tw o S z k o ln e na W a rm ię p o w sta ło w 1921 r., a n ie w 1931 (s. 236). R e d a k c ja „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” m ie ś c iła się p rz y o b e cn e j u lic y S ta s z ic a w la ta c h 1893— — 1920, a n ie d o p ie ro od 1900 r. J a ro s z y k p ra k ty c z n ie n ig d y n ie p e łn ił fu n k c ji s e k re ta r z a Z w ią z k u P o la k ó w w P r u s a c h W sch o d n ich (s. 240). B a n k L u d o w y w S zczy tn ie p o w sta ł w 1910 r., a nie 1907. W 1907 r. w S z c zy tn ie J a r o s z y k a jeszcze n ie by ło . „ K a le n d a rz d la M a z u ró w ” z w an o p o to czn ie „ żó łty m k a le n d a r z e m ”, a le n ie ze w z g lę d u n a ż ó łtą o p a sk ę (s. 248), w k tó r ą go o w ija n o , lecz ty lk o ze w zg lęd u n a żółte o k ła d k i. T a k p rz y n a jm n ie j tłu m a c z y ła to r e d a k to r k a „ K a le n d a rz a ”, E m ilia S u k e r- to w a -B ie d ra w in a . „ K a le n d a rz e ” tę n ie b y ły w y d a w a n e p rz e z „ M a z u ra ” szc z y cień skiego, lecz n a jp ie rw w W arsz a w ie , a od 1932 r. w o ficy n ie P ie n ię ż n y c h w O lszty nie. K a jk a n ie b y ł c zło n k iem S am o p o m o cy M a z u rs k ie j (s. 250); jeg o sły n n y w ie rs z O o jc zy s ta n a sza m o w o o p u b lik o w a n o p o r a z p ie rw s z y w 1924 r., a n ie 1927 r. (s. 142). E. O sm ań c z y k tr w a p rz y d a w n ie jsz y m p o g lą d z ie o a re sz to w a n iu S e w e ry n a P ie n ię ż n eg o w d n iu 1 w rz e śn ia 1939 r. (s. 257), n ie p a m ię ta ją c o n o w e j w e rs ji tw ie rd z ą c e j, że P ie n ię ż n eg o a re sz to w a n o ju ż 28 s ie r p n ia , w z w ią z k u z czy m d w a os ta tn ie n u m e ry „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” p rz y g o to w a ł W o jciech W aw rzy n e k .
W s u m ie je d n a k są to d ro b n e u s te r k i. A u to ro m , lic z n em u g ro n u ich w s p ó łp ra c o w n ik ó w o ra z W y d a w n ic tw u M in is te rs tw a O b ro n y N a ro d o w e j n a le żą się sło w a w d zięczn o ści za ta k p ię k n ą p u b lik a c ję .
J a n u sz J a s iń s k i
S ta n is ła w a B a d o w s k a , P a m ię tn ik a r s tw o n a W a r m ii i M a zu ra c h , P a m ię tn i-
k a r s tw o P o lsk ie , n r 2, 1971, ss. 131— 139.
W ie lo w iek o w e tr a d y c je p o lsk ieg o p a m ię tn ik a rs tw a , sze ro k i ro z w ó j ru c h u p a m ię tn ik a rs k ie g o w P o lsc e L u d o w e j, a k tu a ln y s ta n i p o trz e b y te g o ty p u p is a r s tw a s p ra w iły , że w p o ło w ie r o k u 1971 p o w o ła n o do życia k w a r ta ln ik r u c h u p a m ię tn ik a r sk ieg o p t. „ P a m ię tn ik a rs tw o P o ls k ie ”. W y d aw c ą p is m a je s t T o w a rz y stw o P r z y j a
