Późnoplejstoceński rozwój doliny Niemna w rejonie Grodna na Białorusi

PóŸnoplejstoceñski rozwój doliny Niemna w rejonie Grodna na Bia³orusi

Leszek Lindner

, Aleksander Sañko

Late Pleistocene evolution of the Niemen River valley near Grodno in Belarus. Prz. Geol., 56: 73–80.

A b s t r a c t. Based on geological and paleobotanic data, the oldest valley system of the Niemen River is linked in the study area with a river located southward of Grodno, within a par-allel valley from the Alexandrian (Mazovian) Interglacial. The foundations of the present-day, almost meridian course of the Niemen River valley, are connected with a system of post-glacial lakes from the Sozhian (Wartanian) Stadial of the Pripethian (Odranian) Glaciation, later filled with organic deposits of the Muravian (Eemian) Interglacial. Analysis of six sites with these deposits (Pyszki, Rumlówka, Poniemuñ, ¯ukiewicze, Bohatyrowicze and Knia¿ewodce) indi-cates that they represent three lakes located at different altitudes. During the maximal range of the Dvinian (Main) Stadial of the Poozerian (Vistulian) Glaciation, the lakes were beyond the range of the ice-sheet. At this time, the highest located deposits of the Poniemuñ-¯ukiewicze lake were covered by sander sediments, whereas the Bohatyrowicze-Knia¿ewodce and Pyszki-Rumlówka lakes that were located at lower levels, were covered by fluvio-periglacial deposits and varved clays of the Skidel ice-dammed lake. Retreat of the ice-sheet of the Dvinian Stadial, resulting in outflow of water from the Skidel ice-dammed lake through the area with the two lower interglacial lakes, triggered the formation of a system of the Niemen River supra-flood terraces above them. Accumulation of the highest of these terraces (VI), during the first phase of the Skidel lake outflow, marks the beginning of the present-day Niemen River valley formation that probably began in the younger phases of the Dvinian ice-sheet retreat. Further evolution of the valley is linked with the Late Glacial formation of the middle (III-V) supra-flood terraces and with the Holocene formation of the lower (II, I) supra-flood terraces.

Keywords: Belarus, Niemen River valley, Eemian Interglacial, Poozerian Glaciation, river terraces

Celem artyku³u jest odtworzenie póŸnoplejstoceñ-skiego rozwoju doliny Niemna w rejonie Grodna (ryc. 1). Opisywany fragment tej doliny powsta³ w wyniku rozciê-cia przez Niemen œrodkowej czêœci grodnieñskiej wysoczyzny polodowcowej (por. Karabanow, 1987). Wysoczyzna ta zosta³a utworzona przez l¹dolód skandy-nawski przede wszystkim podczas recesyjnych faz stadia³u so¿skiego = warciañskiego zlodowacenia prypeci = odry, a jedynie w pó³nocno-wschodniej czêœci zosta³a nadbudo-wana osadami glacjalnymi zlodowacenia poozierskiego = wis³y (m.in. Karabanow, 1987; Marks & Pavlovskaya, 2006).

W opinii autorów niniejszej pracy, póŸnoplejstoceñska lokalizacja opisywanego fragmentu doliny Niemna by³a zwi¹zana g³ównie z wykorzystaniem przez rzekê obni¿eñ morfologicznych w powierzchni so¿skiej wysoczyzny polodowcowej. Obni¿eniami tymi by³y przede wszystkim zbiorniki jeziorne z interglacja³u murawiñskiego = eem-skiego, udokumentowane w szeœciu dobrze opracowanych stanowiskach (Knia¿ewodce, Bohatyrowicze, ¯ukiewicze, Poniemuñ, Rumlówka i Pyszki na ryc. 1). Stanowiska te od kilkudziesiêciu lat s¹ badane przez polskich i bia³oruskich geologów i geografów (m.in. Halicki & Sawicki, 1935; Halicki, 1948, 1951; Wozniaczuk, 1959; Gorecki, 1980; Karabanow, 1987; Pavlovskaya & Karabanov, 2002) oraz paleobotaników. Obraz florystyczny stanowiska Knia¿e-wodce zawdziêczamy m.in. Sza³abodzie (Litwiniuk & Sza³aboda, 2000), a stanowiska Bohatyrowicze — Szafe-rowi (1926), Œrodoniowi (1950) oraz Shalabodzie (2001) i Je³owiczewej (2001). Stanowisko w ¯ukiewiczach by³o analizowane przez m.in. Œrodonia (1950), Ry³ow¹ i Chur-sewicz (1978) i Savchenko (w: Sanko i in., 2002a).

Stano-wiskiem w Poniemuniu pocz¹tkowo interesowali siê Sza-fer (1926), Dyakowska (1936) i Œrodoñ (1950), a nastêpnie m.in. Machnacz (1971), Ry³owa i Chursewicz (1978), Je³owiczewa (1978, 2001) oraz Demidova i Khursevich (2001). Stanowisko Rumlówka zaœ by³o badane przez m.in. Œrodonia (1950), Je³owiczew¹ (1978, 2001 oraz Yelovichev¹ w: Sanko i in., 2002b) i przez Marciniak (2005, 2007 oraz w: Lindner i in., 2007). Stanowisko w Pyszkach wstêpnie opracowa³ Szafer (1926), a nastêpnie bada³a je Shalaboda (2001).

Poza cytowanymi opracowaniami niezwykle cennymi w naszych rozwa¿aniach nad histori¹ doliny Niemna by³y dziesi¹tki przekrojów geologicznych przez osady czwarto-rzêdowe rejonu Grodna, zestawione przez Goreckiego (1980). Jeden z tych przekrojów zosta³ ju¿ wykorzystany w charakterystyce stanowiska Rumlówka (Sanko i in., 2002b; Lindner i in., 2007; Marciniak i in., 2007), a dwa kolejne zamieszczamy w niniejszej pracy (ryc. 2 i 3).

Œrodkowy plejstocen

Osady œrodkowego plejstocenu, obejmuj¹cego grupê zlodowaceñ po³udniowo- i œrodkowopolskich wraz z oddzielaj¹cymi je interglacja³ami, obecnie s¹ okreœlane w Polsce mianem kompleksów — po³udniowopolskiego i œrodkowopolskiego (por. Ber i in., 2007). Osady te zostan¹ scharakteryzowane jako t³o rozwijaj¹cych siê procesów póŸnoplejstoceñskich. Charakterystyka Wysoczyzny

Grod-nieñskiej bêdzie obejmowa³a wystêpowanie trzech

najm³odszych poziomów glin lodowcowych oraz podœcie-laj¹cych lub przykrywaj¹cych je osadów miêdzylodowco-wych (Gorecki, 1980).

Œrodkowa glina (br na ryc. 2 i 3), reprezentuj¹ca zlodo-wacenie berezyñskie = sanu 2 (trzecie po³udniowopolskie), odznacza siê na opisywanym obszarze bardzo zmienn¹ mi¹¿szoœci¹ (od kilku do 40 m) i zawiera soczewki ma-teria³u piaszczystego. Glina ta wystêpuje na wysokoœci od

L. Lindner A. Sañko

1

Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa; l.lindner@uw.edu.pl

2

Katedra Geografii Fizycznej, Bia³oruski Uniwersytet Peda-gogiczny, ul. Sowieckaja 18, 20 00 10 Miñsk

0 do 95 m n.p.m. i, zdaniem badaczy bia³oruskich (m.in. Goreckiego, 1980; Karabanowa, 1987), jej tak zró¿nico-wane po³o¿enie jest wynikiem zaburzeñ glacitektonicz-nych. Glina le¿y na piaskach i ¿wirach, zaliczanych przez Goreckiego (1980) do interglacja³u bia³owieskiego (bl na ryc. 2 i 3), korelowanego z interglacja³em ferdynandow-skim na obszarze Polski (m.in. Lindner & Yelovicheva, 1998; Lindner & Astapova, 2000). Osady te miejscami spoczywaj¹ na fragmentarycznie zachowanych glinach lodowcowych zlodowacenia jaseldiñskiego = sanu 1 (yas na ryc. 3) lub na pod³o¿u zbudowanym z margli górnej kredy.

W rejonie Knia¿ewodców (ryc. 2) na glinie lodowco-wej zlodowacenia berezyñskiego = sanu 2 jest zachowana cienka warstwa piasków, a nad nimi warstwa i³ów warwo-wych (8 m mi¹¿szoœci), zaliczonych przez Goreckiego (1980) jeszcze do tego zlodowacenia. Ponad i³ami wystê-puje prawie 30-metrowej mi¹¿szoœci kompleks piasz-czysto-¿wirowo-mu³kowy reprezentuj¹cy — zdaniem cytowanego autora — wielocykliczn¹ seriê rzeczn¹ z inter-glacja³u aleksandryjskiego = mazowieckiego (al na ryc. 2). Seria ta znajduje siê na wysokoœci 60–95 m n.p.m. i jest najprawdopodobniej aluwium pra-Niemna. Jej kontynuacji nale¿y upatrywaæ w rejonie Rumlówki (por. Sanko i in., 2002b; Lindner i in., 2007; Marciniak i in., 2007), gdzie wystêpuje w nieco ni¿szym po³o¿eniu (55–85 m n.p.m.). Równie¿ tutaj seria sk³ada siê z co najmniej dwucyklicz-nych aluwiów pra-Niemna, który w czasie tego intergla-cja³u nie p³yn¹³ ku pó³nocy (jak obecnie), lecz kierowa³ siê

ku zachodowi, w stronê obecnego dorzecza Biebrzy (por. Lindner i in., 1982; Marks & Pavlovskaya, 2003).

Na pó³noc od tak przebiegaj¹cej doliny pra-Niemna, na obszarze wysoczyzny polodowcowej zlodowacenia bere-zyñskiego = sanu 2, w czasie interglacja³u aleksandryjskie-go = mazowieckiealeksandryjskie-go w obrêbie jednealeksandryjskie-go z ówczesnych jezior polodowcowych dosz³o do akumulacji osadów orga-nicznych — znanych ze stanowiska ¯ydowszczyzna (Ko³odzie¿ny Row) i wielokrotnie opisywanych (m.in. Jaroñ, 1933; Halicki, 1951; Machnacz & Jakubowskaja, 1975; Yakubovskaya i in., 2002). Na badanym obszarze wszystkie wymienione osady s¹ przykryte piaskiem ze ¿wirem stadia³u dniepru nale¿¹cego do zlodowacenia pry-peci (pr-dn na ryc. 2) lub trudnymi do rozdzielenia pod wzglêdem wieku osadami piaszczysto-mu³kowo-¿wiro-wymi mog¹cymi reprezentowaæ po czêœci zlodowacenie berezyñskie, po czêœci zlodowacenie prypeci (pr + br na ryc. 3). Ponad nimi wystêpuje najm³odsza w tym rejonie, cienka (do 12 m mi¹¿szoœci), nierozdzielona wiekowo gli-na lodowcowa stadia³u dniepru i stadia³u so¿skiego (pr-dn + s¿ na ryc. 3) lub glina stadia³u so¿skiego (pr-s¿ na ryc. 2). Glina ta jest spotykana na ca³ej powierzchni Wysoczyzny Grodnieñskiej (por. Karabanow, 1987).

PóŸny plejstocen

Zgodnie z dotychczas przyjmowanym podzia³em plej-stocenu (por. m.in. Bowen, 1978; Lindner i in., 1995; Wie-liczkiewicz i in., 2001) póŸny plejstocen obejmuje ostatni

1

2

3

PL

BY

LT

A

B

D

C

zasiêg zlodowacenia wis³y

Vistulian Glaciation boundary

przekrój geologiczny

geological cross-section

Ryc. 1. Po³o¿enie opisywanego fragmentu doliny Niemna z zaznaczonym przypuszczalnym zasiêgiem jezior z inter-glacja³u murawiñskiego = eemskiego (1–3) i zasiêgiem zlodowacenia poozierskiego = wis³y, wed³ug Karabanowa (1987) oraz Marksa i in. (2006), uproszczone

Fig. 1. Location of a fragment of the River Niemen Valley with estimated range of lakes from the Muravian = Eemian Interglacial (1–3) and range of the Poozerian (Vistulian) Glaciation (after Karabanow, 1987, and Marks et al., 2006, simplified)

interglacja³ (murawiñski = eemski) i ostatnie zlodowacenie (poozierskie = wis³y); ostatnio na obszarze Polski jest on okreœlany mianem kompleksu pó³nocnopolskiego (por. Ber i in., 2007). Znaczne zgrupowanie w tym rejonie sta-nowisk osadów jeziorno-bagiennych reprezentuj¹cych interglacja³ murawiñski = eemski opracowanych palinolo-gicznie, pozwala zarówno na jego bardzo dobre scharakte-ryzowanie biostratygraficzne, jak i umo¿liwia odtworzenie liczby, zasiêgu i genezy ówczesnych jezior w rejonie Grod-na (ryc. 1 i 4). Próba taka by³a podejmowaGrod-na przed laty przez badaczy polskich (m.in. Œrodoñ, 1950; Halicki, 1951) ,jak równie¿ bia³oruskich (m.in. Wozniaczuk, 1959; Gorecki, 1980; Karabanow, 1987), lecz dotychczas nie wypracowano jednolitego pogl¹du na ten temat. Badacze wypowiadali siê — co najwy¿ej — o starorzecznym pochodzeniu niektórych z tych jezior.

Autorzy niniejszej pracy, przystêpuj¹c do sygnalizowa-nej we wstêpie próby odtworzenia póŸnoglacjalnego roz-woju doliny Niemna w rejonie Grodna, w pierwszej kolejnoœci zestawili — na tle profilu pod³u¿nego koryta tej

rzeki — uproszczone profile litologiczne szeœciu znaj-duj¹cych siê tu stanowisk osadów jeziorno-bagiennych interglacja³u murawiñskiego = eemskiego (mr na ryc. 4). W drugiej kolejnoœci na ka¿dym z tych profilów zaznaczyli wyró¿nione w ich obrêbie interglacjalne fazy roœlinne (od 1 do 10) wed³ug schematu przyjmowanego w bia³oruskich opracowaniach palinologicznych (m.in. Yelovicheva & Sanko, 1999; Je³owiczewa, 2001; Je³owiczewa w: Marci-niak i in., 2007).

Z zestawionych danych wynika, ¿e w wypadku wszyst-kich szeœciu stanowisk osady interglacja³u murawiñskiego = eemskiego (mr) spoczywaj¹ bezpoœrednio na pod³o¿u zbudowanym z osadów stadia³u so¿skiego = warty zlodo-wacenia prypeci = odry (pr-s¿ na ryc. 4). W wypadku Knia-¿ewodców i Bohatyrowiczów pod³o¿em tym jest glina lodowcowa, w wypadku ¯ukiewiczów mu³ek, a w Ponie-muniu piasek mu³kowaty. W Rumlówce, w pod³o¿u osa-dów murawiñskich = eemskich wystêpuje cienka warstwa piasku ze ¿wirem oraz stwierdzona ni¿ej glina lodowcowa, a w Pyszkach piasek ze ¿wirem. W ¿adnym z wymienio-nych stanowisk pod osa-dami jeziorno-bagiennymi nie stwierdzono intergla-cjalnych osadów rzecz-nych. M³odsze od tego interglacja³u osady rzecz-ne z okresu zlodowacenia poozierskiego = wis³y stwierdzono w Knia¿e-wodcach, Bohatyrowi-czach i Pyszkach, a w Rumlówce — osady

rzeczne lub stokowe tego wieku. W profilach ¯ukie-wicze i Poniemuñ osady

interglacja³u

murawiñ-skiego = eemmurawiñ-skiego s¹ nadbudowane piaskiem ze ¿wirem i piaskiem, które autorzy wi¹¿¹ z akumula-cj¹ glacifluwialn¹ sto¿-ków sandrowych od czo³a l¹dolodu zlodowacenia poozierskiego = wis³y. Z analizy zarejestro-wanych w wymienionych osadach jeziornych po-szczególnych faz roœlin-nych interglacja³u mura-wiñskiego (1–10 na ryc. 4) wynika, ¿e nie w ka¿dym z szeœciu stanowisk wszyst-kie fazy s¹ zapisane w materiale py³kowym. Sam pocz¹tek interglacja³u (mr 1 Betula + Pinus + Picea) dokumentuje zarówno sta-nowisko ¯ukiewicze (Sa-wczenko & Ry³owa w: Sanko i in., 2002a) jak i stanowisko Pyszki (Shala-boda w: Litviniuk i in.,

2002). Optimum tego

interglacja³u, wyznaczone dwiema fazami

roœlinny-60 70 80 90 100 110 120 0 2 4 6 8 10 km m n.p.m. m a.s.l.

Knia¿ewodce

Strzelce

A

SW

B

NE

sand and gravel

piasek i namu³

sand and mud

piasek sand g³azy boulders i³ warwowy varved clay piasek mu³kowaty silty sand glina lodowcowa till hl

Ryc. 2. Przekrój geologiczny A–B przez osady czwartorzêdowe w rejonie Strzelców-Knia¿ewodców (wed³ug Goreckiego, 1980, uproszczona); bl — interglacja³ bia³owieski (ferdynandowski); br — zlodo-wacenie berezyñskie (sanu 2); al — interglacja³ aleksandryjski (mazowiecki); pr-dn — zlodozlodo-wacenie prypeci (odry) — stadia³ dniepru (maksymalny); pr-dn/s¿ — zlodowacenie prypeci (odry) — intersta-dia³ miêdzy staintersta-dia³em dniepru (maksymalnym) i staintersta-dia³em so¿a (warty); pr-s¿ — zlodowacenie prypeci (odry), stadia³ so¿a (warty); pz — zlodowacenie poozierskie (wis³y); hl — holocen

Fig. 2. Geological cross-section along the section line A–B through Quaternary deposits in the vicinity of Strzelce-Knia¿ewodce (after Gorecki, 1980, simplified); bl — Belovezhian (Ferdynandovian) Interglacial; br — Berezinian (Sanian 2) Glaciation; al — Alexandrian (Mazovian) Interglacial; pr-dn — Pripethian (Odranian) Glaciation — Dnieperian (maximal) Stadial; pr-dn/s¿ — Pripethian (Odranian) Glaciation — interestadial between Dnieperian (maximal) Stadial and Sozhian (Wartanian) Stadial; pr-s¿ — Pripethian (Odranian) Glaciation — Sozhian (Wartanian) Stadial; pz — Poozerian (Vistulian) Glaciation; hl — Holocene

mi (mr 5 Tilia + Alnus + Corylus i mr 6 Carpinus), zacho-wane jest w ca³oœci lub w czêœci we wszystkich analizowanych stanowiskach (ryc. 4), poczynaj¹c od Pyszek (Litviniuk i in., 2002) i Rumlówki (Je³owiczewa, 2001), przez Poniemuñ (Je³owiczewa, 2001) i ¯ukiewicze (Savchenko & Rylova, w: Sanko i in., 2002a) a¿ po Boha-tyrowicze (Yelovicheva w: Sanko i in., 2002a) i Knia¿e-wodce (Litwiniuk & Sza³aboda, 2000). W wiêkszoœci badanych stanowisk brakuje, niestety, obrazu florystycz-nego pooptymalnej czêœci interglacja³u murawiñskiego = eemskiego. Jest on zachowany jedynie w Rumlówce (Yelovicheva w: Sanko i in., 2002b; Marciniak i in., 2007) i w Poniemuniu (Yelovicheva w: Pavlovskaya i in., 2002a), gdzie zosta³ udokumentowany dwoma najm³odszymi faza-mi roœlinnyfaza-mi (mr 9 Betula + Quercus + Carpinus i mr 10

Betula + Pinus + NAP).

Brak osadów reprezentuj¹cych schy³ek interglacja³u w stanowisku ¯ukiewicze nale¿y — zdaniem autorów — wi¹zaæ z ich usuniêciem przez wspomniany przep³yw glaci-fluwialny od czo³a l¹dolodu w czasie zlodowacenia po-ozierskiego, a w wypadku Bohatyrowiczów — przez

przep³yw fluwioperyglacjalny podczas starszej czêœci zlo-dowacenia poozierskiego. Brak zaœ osadów ze schy³ku tego interglacja³u w Pyszkach i Knia¿ewodcach jest wyni-kiem ich usuniêcia przez wody ekstraglacjalne w m³odszej

(póŸnoglacjalnej) fazie zlodowacenia poozierskiego,

odpowiedzialnej za utworzenie systemu œrodkowych tara-sów nadzalewowych Niemna (V — 15–20 m n.p.rz., IV — 10–12 m n.p.rz. i III — 5–8 m n.p.rz.). Tarasy te s¹ m³odsze od osadów zastoiska skidelskiego, czyli i³ów warwowych, w po³udniowej czêœci opisywanego obszaru (Bohatyrowi-cze), których akumulacjê nale¿y wi¹zaæ z maksimum roz-woju l¹dolodu zlodowacenia poozierskiego = wis³y (Pav-lovskaya & Litviniuk, 2002). Byæ mo¿e œladem tej akumu-lacji s¹ tak¿e mu³ki tworz¹ce cienk¹ warstewkê w obrêbie osadów VI tarasu nadzalewowego Niemna (20–25 m n.p.rz.) w stanowisku Rumlówka (ryc. 4).

Maj¹c na uwadze ca³oœæ przytoczonych danych, a zw³aszcza zró¿nicowanie hipsometryczne po³o¿enia anali-zowanych interglacjalnych osadów jeziornych, miejscami zaznaczaj¹ce siê ich póŸniejsze œciêcie erozyjne oraz przy-krycie osadami tarasów nadzalewowych Niemna ró¿nych

kra lodowcowa

glacial raft

piasek i ¿wir

sand and gravel

piasek i namu³

sand and mud

piasek sand mu³ek silt g³azy boulders i³ warwowy varved clay piasek mu³kowaty silty sand glina lodowcowa till pr+br pr+br pr-dn+s¿ 60 0 20 40 100 120 0 1 2 3 4 5 km m n.p.m. m a.s.l.

Pleskowce

C

W

E

D

Ho¿a

Leœnica

Ryc. 3. Przekrój geologiczny C–D przez osady czwartorzêdowe w rejonie Pleskowców-Ho¿ej-Leœnicy (wed³ug Goreckiego, 1980, uproszczona); yas — zlodowacenie jaseldiñskie (sanu 1); pr + br — zlodowacenie prypeci (odry) i zlodowacenie berezyñskie (sanu 2); pr-dn + s¿ — zlodowacenie prypeci (odry) — stadia³ dniepru (maksymalny) i stadia³ so¿a (warty); pozosta³e oznaczenia wiekowe jak na ryc. 2

Fig. 3. Geological cross-section along the section line C–D through Quaternary deposits in the vicinity of Pleskowce-Ho¿a-Leœnica, after Gorecki (1980, simplified); yas — Yaseldinian (Sanian 1) Glaciation; pr + br Pripethian (Odranian) Glaciation and Berezinian (Sanian 2) Glaciation; pr-dn + s¿ — Pripethian (Odranian) Glaciation — Dnieperian (maximal) Stadial and Sozhian (Wartanian) Stadial; remain age designations as in Fig. 2

wysokoœci, autorzy uwa¿aj¹, ¿e nale¿y dopuœciæ mo¿li-woœæ, ¿e reprezentuj¹ one trzy oddzielne, byæ mo¿e nieko-munikuj¹ce siê ze sob¹ jeziora interglacja³u murawiñ-skiego = eemmurawiñ-skiego (1–3 na ryc. 1 i 4). Genezy ¿adnego z tych jezior nie nale¿y ³¹czyæ z dzia³alnoœci¹ rzek, lecz trze-ba uznaæ ich pochodzenie polodowcowe (wytopiskowe), zwi¹zane z zanikiem bry³ martwego lodu w czasie stadia³u so¿skiego zlodowacenia prypeci = odry. Równie¿ w osa-dach ze stanowisk Poniemuñ (Ry³owa & Chursewicz, 1978; Demidova & Khursevich, 2001) i Rumlówka (Mar-ciniak, 2005; Marciniak i in., 2007) nie stwierdzono wystê-powania okrzemek pochodzenia rzecznego.

Rozwój paleogeograficzny

Przedstawione materia³y s¹ podstaw¹ opisanej w tym rozdziale próby odtworzenia póŸnoplejstoceñskiego roz-woju doliny Niemna w opisywanym rejonie (ryc. 5 A–D). Uzyskane dane nie pozwalaj¹ potwierdziæ opinii

Karaba-nowa (1987) o mo¿liwoœci funkcjoKaraba-nowania tej doliny w jej obecnym przebiegu w okolicach Grodna podczas intergla-cja³u murawiñskiego = eemskiego. Zdaniem autorów, w czasie tego interglacja³u w miejscu obecnej doliny ko³o Grodna funkcjonowa³y 3 omówione w poprzednich roz-dzia³ach jeziora polodowcowe (ryc. 1 i 5A), a ówczesny pra-Niemen uformowa³ dolinê kilka do kilkunastu kilo-metrów na wschód, co zdaj¹ siê potwierdzaæ materia³y geologiczne zestawione przez Goreckiego (1980). Oko³o 20–30 km na pó³noc od Grodna pra-Niemen ³¹czy³ siê w tym czasie z systemem dolinnym pra-Swis³oczy-£osoœny oraz z systemem dolinnym pra-Czarnej Hañczy (ryc. 5A). Trzy istniej¹ce wówczas ko³o Grodna jeziora interglacjal-ne znajdowa³y siê na wysoczyŸnie, co najmniej kilkanaœcie metrów nad korytem wspomnianych rzek interglacjalnych. Podczas zlodowacenia poozierskiego = wis³y, gdy l¹dolód skandynawski zbli¿a³ siê do opisywanego rejonu z pó³nocy, w dolinach wymienionych rzek — a zw³aszcza w systemie dolinnym pra-Niemna (bêd¹cym ju¿ wówczas

90 0 100 110 120 130 50 km 40 30 20 10

Pyszki

Poniemuñ

Rumlówka

¯ukiewicze

Bohatyrowicze

Knia¿ewodce

GRODNO

V

VI

III

IV

sand and gravel

piasek

sand

kreda jeziorna i gytia

marl and gytia

i³ warwowy varved clay mu³ek silt piasek mu³kowaty silty sand torf peat glina lodowcowa till 1-10– palinokompleksy palynocomplexes

III-VI

river terraces

pz

Ryc. 4. Sytuacja opisywanych stanowisk palinologicznych interglacja³u murawiñskiego = eemskiego (mr), reprezentuj¹cych trzy jezio-ra tego interglacja³u (1–3), na tle profilu pod³u¿nego koryta Niemna i jego tajezio-rasów nadzalewowych (III–VI), oznaczenia wiekowe jak na ryc. 2

Fig. 4. Location of palynologic sites of the Muravian = Eemian Interglacial (mr), representing three (1–3) lakes of this interglacial, with regard to the longitudinal profile of the Niemen River channel and its supra-flood terraces (III–VI), age designations as in Fig. 2

g³ówn¹ rzek¹ tego rejonu) — dochodzi³o do zabarykadowania ich wód. W czasie

gdy l¹dolód osi¹gn¹³ maksymalny

zasiêg, opieraj¹c siê o ówczesne kulmi-nacje Wysoczyzny Grodnieñskiej (ryc. 5B), wody te spowodowa³y utworzenie na jego przedpolu wspomnianego ju¿ zastoiska skidelskiego (Wozniaczuk & Walczik, 1978; Pavlovskaya & Litvi-niuk, 2002).Wody zastoiska siêga³y do wysokoœci co najmniej 120 m n.p.m. Zarówno osady piaszczyste z pocz¹tko-wych faz rozwoju tego zastoiska, jak i póŸniej akumulowane mu³ki i i³y warwo-we przykrywa³y w tym czasie osady

trze-ciego (Bohatyrowicze-Knia¿ewodce)

zbiornika jeziornego z interglacja³u

murawiñskiego = eemskiego (ryc. 4, 5B), a byæ mo¿e tak¿e czêœciowo osady pierwszego (Pyszki-Rumlówka) zbiorni-ka jeziornego tego interglacja³u. Brak

osadów zastoiskowych i po³o¿enie

stropu osadów interglacjalnych drugiego zbiornika jeziornego (Poniemuñ-¯ukie-wicze) na znacznej wysokoœci mo¿na wyjaœniæ ówczesn¹ paleogeografi¹ rejo-nu Grodna (ryc. 5B).

Precyzyjniejsze okreœlenie wieku

zastoiska skidelskiego jest mo¿liwe dziê-ki datowaniu metod¹ radiowêgla materii

organicznej z jego osadów na 22 950 ±

440 lat BP i 18 730± 1230 lat BP

(Pav-lovskaya i in., 2002b; Marks &

Paw³owska, 2006). Wed³ug badaczy bia³oruskich (Yelovicheva & Sanko, 1999) moment ten przypada na pe³niê stadia³u dwiny = g³ównego zlodowace-nia poozierskiego = wis³y. Nale¿y tym samym s¹dziæ, ¿e zastoisko skidelskie mog³o byæ w du¿ym stopniu

równowie-A

B

C

D

interglacjalne osady rzeczne

interglacial fluvial deposits

starsze czo³o l¹dolodu

older ice-sheet front

osady zastoiskowe

ice-dammed deposits

sto¿ki sandrowe

outwash cones

m³odsze czo³o l¹dolodu

younger ice-sheet front

osady sandrowe i rzeczne

outwash and fluvial deposits

postglacjalne osady rzeczne

postglacial fluvial deposits

stanowiska interglacjalne

interglacial sites

rzeki

rivers

Ryc. 5. Rozwój paleogeograficzny doliny Niemna w czasie interglacja³u murawiñskiego = eemskiego (A) oraz fazy maksymalnej (B), fazy recesyjnej (C) i faz póŸnoglacjalnych (D) stadia³u dwiny = g³ównego zlodowacenia poozierskiego = wis³y

Fig. 5. Paleogeographic evolution of the Niemen River valley during the Muravian = Eemian Interglacial (A), maximal phase (B), recession phase (C) and late-glacial phases (D) of the Dvinian Stadial = main Poozerian Glaciation = Vistulian Glaciation

kowe z najm³odsz¹ faz¹ rozwoju zastoiska warszawskiego w dolinie Wis³y (por. Marks 2002, 2005). Z maksymalnym rozwojem l¹dolodu stadia³u dwiny wi¹za³a siê jego trans-gresja na obszar pó³nocnej czêœci Wysoczyzny Grodnieñ-skiej 2, 3 lobami (Karabanow, 1987). Najwiêkszym z nich by³ lob wschodni, osi¹gaj¹cy oko³o 30 km szerokoœci i wyodrêbniaj¹cy siê z masy l¹dolodu w strefie dorzecza pra-Niemna z interglacja³u murawiñskiego = eemskiego. Zdecydowanie mniejszymi rozmiarami odznacza³ siê lob œrodkowy, o szerokoœci do 10 km, czêœciowo wykorzy-stuj¹cy obni¿enie po pierwszym (Pyszki-Rumlówka) jeziorze interglacjalnym (ryc. 5B). Trzeci, zachodni lob lodowcowy wkroczy³ na opisywany obszar jedynie wschodni¹ czêœci¹; jego szerokoœæ musia³a przekraczaæ 30–40 km.

Rozwijaj¹cy siê w tym czasie odp³yw wód proglacjal-nych w strefie bezpoœrednio przylegaj¹cej do czó³ wymie-nionych lobów l¹dolodu prowadzi³ do formowania krótkich sto¿ków sandrowych (ryc. 5B). W strefie obecnej doliny Niemna ich pozosta³oœci¹ s¹ g³ównie osady piasz-czysto-¿wirowe, przykrywaj¹ce osady drugiego (Poniemuñ--¯ukiewicze) jeziora interglacjalnego (ryc. 4). Stopniowo postêpuj¹cy zanik poszczególnych lobów l¹dolodu sta-dia³u dwiny, wyra¿ony utworzeniem m³odszego czo³a kil-kanaœcie kilometrów na pó³noc od maksymalnego zasiêgu, doprowadzi³ do powstania na przedpolu tego l¹dolodu roz-leg³ego systemu pól sandrowych na pó³nocny-wschód od Grodna (ryc. 5C). W najbardziej pó³nocnej czêœci opisywa-nego obszaru intensywnoœæ ówczesopisywa-nego przep³ywu san-drowego doprowadzi³a nawet do rozmywania (usuwania) œwie¿o osadzonej gliny lodowcowej zlodowacenia po-ozierskiego = wis³y (Pavlovskaya i in., 2002b). Przed³u¿e-niem tego przep³ywu w kierunku zachodnim by³y wody roztopowe tworz¹ce w tym czasie rozleg³¹ równinê san-drow¹ miêdzy Grajewem i Augustowem i kieruj¹ce siê dalej w stronê pradoliny Biebrzy-Narwi-Wis³y (por. Marks & Paw³owska, 2006).

Na intensywnoœæ zachodz¹cego przep³ywu niew¹tpli-wie mia³ wp³yw ówczesny zanik podparcia lodowego

zastoiska skidelskiego, którego wody — szukaj¹c

gwa³townie odp³ywu — kierowa³y siê ku pó³nocy wszyst-kimi mo¿liwymi drogami, w tym wykorzystuj¹c strefê obni¿eñ zwi¹zan¹ z jeziorami interglacjalnymi funkcjo-nuj¹cymi wczeœniej w rejonie Grodna. Ekstraglacjalny przep³yw wód skierowany od po³udnia doprowadzi³ w pierwszej kolejnoœci do utworzenia wysokiego (VI) tarasu piaszczysto-¿wirowego w rejonie Rumlówki (ryc. 4), sta-nowi¹cego powierzchniê najwy¿szego, a tym samym naj-starszego tarasu Niemna (Lindner i in., 2007; Marciniak i in., 2007).

Tak zosta³o zapocz¹tkowane funkcjonowanie doliny Niemna w jej obecnym po³o¿eniu. W dalszych etapach dolina rozwija³a siê dziêki rozcinaniu erozyjnemu zarówno osadów zastoiska skidelskiego, jak i osadów najwy¿szego (VI) tarasu Niemna oraz tworzeniu siê œrodkowych (III–V) tarasów nadzalewowych (ryc. 4). Wiek tych tarasów nale-¿y wi¹zaæ z póŸnoglacjaln¹ czêœci¹ zlodowacenia

poozier-skiego = wis³y (Wozniaczuk & Walczik, 1978;

Pavlovskaya i in., 2002b). Rozwój ni¿szych tarasów nadzalewowych (II — 4–6 m n.p.m.; I — 2–3 m n.p.m.) — w œwietle datowañ radiowêglowych zachowanych w nich pni drzew (6 420± 60 lat BP i 4 650 ± 50 lat BP) i analiz palinologicznych osadów zape³niaj¹cych paleomeandry tych tarasów — nale¿y wi¹zaæ z holocenem (Kalicki i in., 2000).

Uwagi koñcowe

W rejonie Grodna zachowane s¹ fragmenty kopalnej doliny Niemna (pra-Niemna) z okresu interglacja³u alek-sandryjskiego = mazowieckiego. Forma ta zosta³a utwo-rzona w wyniku rozciêcia erozyjnego osadów zlodowa-cenia berezyñskiego = sanu 2 i zape³niona osadami piasz-czysto-¿wirowo-mu³kowymi z³o¿onymi w 2, 3 cyklach erozyjno-akumulacyjnych. Dolinê uda³o siê odkryæ dziêki wierceniom na po³udnie od Grodna, na g³êbokoœci 10–20 m poni¿ej powierzchni terenu. Jest ona przykryta dwoma poziomami glin lodowcowych, które reprezentuj¹ dwa sta-dia³y (dniepru i so¿a) zlodowacenia prypeci = odry. Dolina ma przebieg zbli¿ony do równole¿nikowego (prawie pro-stopad³y do obecnego kierunku) i przed³u¿a siê ku zacho-dowi, w stronê dorzecza Biebrzy na obszarze Polski.

PóŸnoplejstoceñska historia doliny Niemna (pra-Niem-na) rozpoczyna siê od jej murawiñsko = eemskiego etapu. Dolina by³a ulokowana oko³o 15–20 km na wschód od Grodna, gdzie aluwia s¹ przykryte osadami limnoglacjal-nymi (zaporowego zastoiska skidelskiego) oraz utworami sandrowymi i lokalnie p³atami gliny lodowcowej z okresu stadia³u dwiny = g³ównego (maksymalnego) zlodowacenia poozierskiego = wis³y. W dzisiejszym po³o¿eniu Niemen znajduje siê od momentu sp³yniêcia ku pó³nocy wód zasto-iska skidelskiego. Sp³yw tego zastozasto-iska zachodzi³ g³ównie dziêki wykorzystaniu obni¿eñ zwi¹zanych z trzema mura-wiñskimi = eemskimi jeziorami; odpowiadaj¹ mu osady wysokiego (VI) tarasu nadzalewowego Niemna. Wiek tego tarasu nale¿y wi¹zaæ z pierwszymi etapami zaniku l¹dolo-du stadia³u dwiny i korelowaæ z utworzeniem na pó³noc od Grodna rozleg³ej równiny sandrowej przed³u¿aj¹cej siê na obszar Polski.

Kontynuowanie tak zapocz¹tkowanego, póŸnoplejsto-ceñskiego formowania siê doliny Niemna by³o zwi¹zane z utworzeniem — w strefie wspó³czesnej doliny — pocz¹t-kowo systemu œrednich (III–V) tarasów nadzalewowych zwi¹zanych z póŸnoglacjaln¹ czêœci¹ zlodowacenia po-ozierskiego = wis³y, a nastêpnie niskich (I–II) tarasów nadzalewowych wieku holoceñskiego.

Literatura

BER A., LINDNER L. & MARKS L. 2007 — Propozycja podzia³u stratygraficznego czwartorzêdu Polski. Prz. Geol., 55, 2: 115–118. BOWEN D.Q. 1978 — Quaternary Geology; A stratigraphic frame-work for multidisciplinary frame-work. Pergamon Press, Oxford.

DEMIDOVA S. & KHURSEVICH G.K. 2001 — Diatom succession in the Muravian (Eemian) freshwater deposits at Ponemun (north-western Belarus). [In:] Economou-Amilli (ed) Proc. 16thIntern. Diatom Sympo-sium, 25 August–1 September 2005, Athens & Aegean Islands. Amvrosiou Press, Athens: 445–450.

DYAKOWSKA J. 1936 — Interglacja³ w Poniemuniu pod Grodnem. Starunia, 14: 1–11.

GORECKI G.I. 1980 — Osobiennosti paleopotamologii lednikowych ob³astiej (na primiere Bie³orusskowo Poniemanija). Nauka i Technika, Minsk.

HALICKI B. 1948 — Charakterystyka florystyczna interglacja³ów dorzecza Niemna. Wiad. Muz. Ziemi, 4: 241–246.

HALICKI B. 1951 — Podstawowe profile czwartorzêdu w dorzeczu Niemna. Acta Geol. Pol., 2, 1-2: 5–101.

HALICKI B. & SAWICKI L. 1935 — Sprawozdanie z badañ nad stra-tygrafi¹ czwartorzêdu w dolinie œrodkowego Niemna. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 43: 3–6.

JAROÑ B. 1933 — Analiza py³kowa interglacja³u z ¯ydowszczyzny ko³o Grodna. Rocz. Pol. Tow. Geol., 9: 147–183.

JE£OWICZEWA J.K. 1978 — Palinologiczeskoje obosnowanije mura-winskowo wozrasta diatomitow wskrytych w rajonie g. Grodno. Mater. geo³og. izucz. zemnoj kory Be³orussii: 104–107.

JE£OWICZEWA J.K. 2001 — Ewolucija prirodnoj sredy antropogena Be³arussii (po palinologiczeskim dannym). BELSENS, Minsk. KALICKI T., LITWINIUK G., SAÑKO A.F., ZERNICKAJA W., KALKOWSKI W. & PAWLAWA I. 2000 — Podbarany. [W:] Matwiejew A.W., Anoszka J.I. & Zernickaja W.P. (red) „Problemy paleogeografii póŸnego plejstocenu i holocenu” Seminarium Bia³orusko-Polskie, Grodno, 26–29 wrzeœnia 2000. Miñsk: 116–123.

KARABANOW A.K. 1987 — Grodnienskaja Wozwyszennost; stroje-nie, relief, etapy formirowanija. Nauka i Technika, Minsk.

LINDNER L. & ASTAPOVA S.D. 2000 — The age and geological set-ting of Pleistocene glacigenic beds around the border between Poland and Belarus. Geol. Quart., 44, 2: 187–197.

LINDNER L., DZIER¯EK J., LAMPARSKI Z., MARKS L. & NITYCHORUK J. 1995 — Zarys stratygrafii czwartorzêdu Polski; g³ówne poziomy osadów glacjalnych i interglacjalnych oraz ich roz-przestrzenienie. Prz. Geol., 43, 7: 586–591.

LINDNER L., LAMPARSKI Z. & D¥BROWSKI S. 1982 — River valleys of the Mazovian Interglacial in eastern Central Europe. Acta Geol. Pol., 32, 3-4: 179–190.

LINDNER L., SAÑKO A., JE£OWICZEWA J. & MARCINIAK B. 2007 — Sytuacja geologiczna, palinologia i okrzemki w stanowisku osadów jeziornych interglacja³u murawiñskiego (eemskiego) w Rum-lówce ko³o Grodna. [W:] Molewski P. i in. (red.) Plejstocen Kujaw i dynamika lobu Wis³y w czasie ostatniego zlodowacenia. XIV Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Ciechocinek, 3–7.09.2007: 77–80. LINDNER L. & YELOVICHEVA Y.K. 1998 — First tentative correla-tion scheme of glacial and interglacial units in the Pleistocene of Poland and Belarus. Quatern. Stud., 15: 27–35.

LITVINIUK G., SHALABODA V. & PAVLOVSKAYA I. 2002 — Muravian (Eemian) Interglacial sediments at Pyshki. [In:] Pavlovskaya I. (ed) Field Symposium on Quaternary geology and geodynamics in Belarus, Grodno, 20–25 May 2002. Excursion Guide. Minsk: 54–57. LITWINIUK G. & SZA£ABODA W. 2000 — Knia¿ewodcy. [W:] Matwiejew A.W., Anoszka J.I. & Zernickaja W.P. (red) „Problemy paleogeografii póŸnego plejstocenu i holocenu” Seminarium Bia³orusko-Polskie, Grodno 26–29 wrzeœnia 2000. Miñsk: 113–116. MACHNACZ N.A. 1971 — Etapy razwitja rastitielnosti Be³arussii w antropogenie. Nauka i Technika, Minsk.

MACHNACZ N.A. & JAKUBOWSKAJA T.W. 1975 — Ob iskopalje-moj flore i rastitielnosti Ko³odie¿nowo Rwa. [W:] Stratigrafija i pale-ogeografija antropogena. Nauka i Technika, Minsk: 21–47.

MARCINIAK B. 2005 — Sukcesja okrzemek w osadach jeziornych interglacja³u eemskiego w Rumlówce ko³o Grodna (Bia³oruœ) [W:] Morawska A. (oprac.) Sprawozdanie z dzia³alnoœci w 2005 roku. Inst. Nauk Geol. PAN, Warszawa: 23–24.

MARCINIAK B. 2007 — Diatomostratygrafia osadów jeziornych interglacja³u eemskiego w Rumlówce ko³o Grodna (Bia³oruœ). [W:] III Polska Konferencja Paleobotaniki Czwartorzêdu, Szklarska Porêba (Karkonosze), 19–22 czerwca 2007: 22–23.

MARCINIAK B., JE£OWICZEWA J., LINDNER L. & SAÑKO A. 2007 — Stanowisko osadów jeziornych interglacja³u murawiñskiego (eemskiego) w Rumlówce ko³o Grodna, Bia³oruœ. Biul. Pañstw. Inst. Geol: 425: 75–86.

MARKS L. 2002 — Last Glacial Maximum in Poland. Quatern. Sci. Rev., 21: 103–110.

MARKS L. 2005 — Pleistocene river system in the southern Peribaltic area as indication of interglacial sea level changes in the Baltic Basin. Quatern. Intern., 130: 43–48.

MARKS L., BER A., GOGO£EK W. & PIOTROWSKA K. (red.) 2006 — Mapa geologiczna Polski 1 : 500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa.

MARKS L. & PAVLOVSKAYA I.E. 2003 — The Holsteinian Intergla-cial river network of mid-eastern Poland and western Belarus. Boreas, 32: 337–346.

MARKS L. & PAVLOVSKAYA I.E. 2006 — Correlation of the Saalian glacial limits in eastern Poland and western Belarus. Quatern. Intern., 149: 87–93.

MARKS L. & PAW£OWSKA I. 2006 — Odp³yw wód roztopowych w czasie zlodowacenia warty i wis³y we wschodniej Polsce i na Bia³orusi. [W:] Morawski W. (red.) Plejstocen po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur pod³o¿a: XIII Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski, Maróz, 4–8.09.2006: materia³y konferencyjne. PIG, Warszawa: 104–105.

PAVLOVSKAYA I., DAVYDIK K., LUCHINA G. & KOLKOVSKY V. 2002b — Evolution of the Neman valley recorded in Late Poozerian (Late Weichselian) sediments at Gozha. [In:] Pavlovskaya I. (ed) Field Symposium on Quaternary geology and geodynamics in Belarus, Grodno, 20–25 May 2002. Excursion Guide. Minsk: 58–62. PAVLOVSKAYA I. & KARABANOV A. 2002 — Geological outline of the Quaternary in the Middle Neman area. [In:] Pavlovskaya I. (ed) Field Symposium on Quaternary geology and geodynamics in Belarus, Grodno, 20–25 May 2002. Excursion Guide. Minsk: 6–8.

PAVLOVSKAYA I. & LITVINIUK G. 2002 — Poozerian (Weich-selian) glaciolacustrine sediments at Dubna and the evolution of the Skidel ice-dammed lake. [In:] Pavlovskaya I. (ed) Field Symposium on Quaternary geology and geodynamics in Belarus, Grodno, 20–25 May 2002. Excursion Guide. Minsk: 9–13.

PAVLOVSKAYA I., YELOVICHEVA Y., MURASHKO L., KHURSEVICH G. & SZADKOWSKA M. 2002a — Muravian (Eemian) sediments at Poniemun as a key to definition of the last gla-ciation limit and evolution of the Neman valley. [In:] Pavlovskaya I. (ed) Field Symposium on Quaternary geology and geodynamics in Belarus, Grodno, 20–25 May 2002. Excursion Guide. Minsk: 39–45.

RY£OWA T.B. & CHURSEWICZ G.K. 1978 — Razwicje wadajomau i raslinnasci Grodna na pracjagu murawinskaga ledawikoja. Dasleda-wanni antrapagenu Be³arusi. Nauka i Technika, Minsk: 139–150. SANKO A., ANOSHKO M., RYLOVA S., SAVCHENKO I., VELICHKEVICH F., ASTAPOVA S., MOTUZKO A. & BADIAY V. 2002a — Upper Dnieper (Saalian) and Muravian (Eemian) sequence at Zhukevichi. [In:] Pavlovskaya I. (ed) Field Symposium on Quaternary geology and geodynamics in Belarus, Grodno, 20–25 May 2002. Excursion Guide. Minsk: 20–27.

SANKO A., YELOVICHEVA Y., MOTUZKO A. & VELICHKEVICH F. 2002b — Muravian (Eemian) lacustrine deposits at Rumlovka. [In:] Pavlovskaya I. (ed) Field Symposium on Quaternary geology and geodynamics in Belarus, Grodno, 20–25 May 2002. Excursion Guide. Minsk: 46–52

SHALABODA V. 2001 — Characteristic features of Muravian (Eemian) pollen succession from various regions of Belarus. Acta Pala-eobot., 41, 1: 27–41.

SZAFER W. 1926 — O florze i klimacie okresu miêdzylodowcowego pod Grodnem. Sprawozd. Kom. Fizjogr. PAU, 60: 1–40.

ŒRODOÑ A. 1950 — Rozwój roœlinnoœci pod Grodnem w czasie ostat-niego interglacja³u. Acta Geol. Pol., 1, 4: 365–400.

WIELICZKIEWICZ F.J., DERJUGO G.W., ZERNICKAJA W.P., ILKIEWICZ G.I., LEWICKAJA R.I., LITWINIUK G.I.,

MATWIEJEW A.W., NAZAROW W.I., SAÑKO A.F., RY£OWA T.B., CHURSEWICZ G.K. & JAKUBOWSKAJA T.W. 2001 — Czetwier-ticznaja sistema (kwarter). [W:] Machnacz A.C. i in. (red.) Geologija Be³arusi. Minsk: 325–386.

WOZNIACZUK L.N. 1959 — Umowy zaleganija riss-würmskich odkladannjau u Grodnienskoj woblasci i sume¿nych rajonach Litwy i Polszczy. Wieœci AN BSSR, Ser. fiz.-techn. nawuk, 4: 108–126. WOZNIACZUK L.N. & WALCZIK M.A. 1978 — Morfologija, stro-jenje i istorija razwitija doliny Nemana w plejstocenie i holocenie. Nauka i Technika, Minsk.

YAKUBOVSKAYA T., ZERNITSKAYA V. & DZIUBEK A. 2002 — Alexandrian (Holsteinian) Intergalcial deposits at Kolodezhny Rov and their relationship with glacial sediments. [In:] Pavlovskaya I. (ed) Field Symposium on Quaternary geology and geodynamics in Belarus, Grodno, 20–25 May 2002. Excursion Guide. Minsk: 28–35 YELOVICHEVA Y. & SANKO A. 1999 — Palynostratigraphy of the Poozerje Glaciation (Vistulian) in Belarus. Geol. Quart. 43, 2: 203–212.

Praca wp³ynê³a do redakcji 4.10.2007 r. Po recenzji akceptowano do druku 21.11.2007 r.