S6AWOMIR 6OTYSZ
ILU POLSKICH WYNALAZCÓW DZIA0A0O W AMERYCE?
Nie moz@na odpowiedziec´ wprost na postawione w tytule pytanie. Nie jest to zreszt La celem tej pracy. Jest nim bowiem krytyka dotychczasowego dorobku naszej narodowej historiografii w zakresie rozpoznania wkQadu, jaki w rozwój cywilizacji amerykan´skiej wnies´li polscy wynalazcy. Jest to jednak krytyka konstruktywna, która nie tyle wytyka bQeLdy istniej Lacych opracowan´, ile wskazuje nowe metody, z´ródQa i instrumenty mog Lace miec´ tu zastosowanie, oraz pod-kres´la znaczenie podjeLcia tego kierunku badan´ w studiach polonijnych.
WSTELP
Dorobek wynalazczy Polaków w Stanach Zjednoczonych – caQkiem pokaz´-ny, jak dowodz La ostatnio prowadzone badania – pozostawaQ dotychczas nie-mal zupeQnie nieznany. Jes´li odnies´c´ sieL do tytuQu tej pracy w sposób dosQow-ny, i próbowac´ nan´ odpowiedziec´ opieraj Lac sieL wyQ Lacznie na dotychczasowym pis´miennictwie, nalez@aQoby odpowiedziec´, z@e w Ameryce dziaQaQo ni mniej ni wieLcej, tylko os´miu polskich wynalazców. Nie chodzi tu bynajmniej o tak znane postacie, jak Ralph Modjeski, Tadeusz Sendzimir czy Frank Piasecki. Pierwszy, szeroko znany jako budowniczy mostów, nie byQ przeciez@ wyQ Lacznie inz@ynierem wykonawczym odpowiedzialnym za ich wznoszenie, ale zasQyn LaQ przede wszystkim jako projektant i autor wielu innowacyjnych rozwi Lazan´ konstrukcyjnych. Niektóre z nich opatentowaQ. Sendzimir i Piasecki uzyskali
Dr inz@. arch. S6AWOMIR 6OTYSZ W adiunkt ZakQadu Technologii i Organizacji Bu-downictwa Uniwersytetu Zielonogórskiego; e-mail: s.lotysz@gmail.com
przynajmniej po kilkadziesi Lat patentów, co stawia ich w szeregu najbardziej pQodnych wynalazców w dziejach Stanów Zjednoczonych. Obaj wywarli wprost rewolucyjny wpQyw na dziedziny, w których dziaQali – metalurgieL i lotnictwo helikopterowe. Znacznie jednak czeLs´ciej utoz@samiani s La z dziaQal-nos´ci La przemysQow La zaQoz@onych przez siebie firm, co przeciez@ jest dalszym etapem wdraz@ania dokonanych przez nich innowacji.
Gdy mowa o polskiej wynalazczos´ci w Stanach Zjednoczonych, nasza historiografia najczeLs´ciej przywoQuje osi LagnieLcia os´miu Polaków, którzy dzia-Qali w okresie wojny secesyjnej. Byli to: Antoni Glomicki, Gustaw A. Blit-kowski, Jan Kulin´ski, Kacper Zwicki, Józef Smolin´ski, Seidel de Mackiewicz, BartQomiej Beniowski i Ksawery Karczewski. Lista tych os´miu nazwisk na przestrzeni ostatnich kilku dekad byQa powtarzana przez róz@nych autorów w niemal niezmienionej kolejnos´ci. Spis ten miaQ potwierdzac´ tezeL, iz@ emi-granci polscy to nie tylko farmerzy, górnicy i robotnicy przemysQowi, ale tez@ ludzie twórczy, których wynalazczy geniusz wspóQtworzyQ podwaliny Ameryki jako kraju zaawansowanej techniki. Tymczasem w s´wietle najnowszych badan´ okazuje sieL, z@e o dwóch z os´miu wymienionych wynalazców brak jakiejkol-wiek wzmianki w archiwach amerykan´skiego urzeLdu patentowego; dwóch kolejnych nie miaQo z@adnych zwi Lazków z Polsk La; pi Laty – choc´ byQ i uczestni-kiem powstania listopadowego i uznanym wynalazc La, to mieszkaQ na staQe w Anglii, i do grona Polonii amerykan´skiej zaliczyc´ go nie sposób. Dwóch dalszych uzyskaQo wprawdzie po jednym patencie, ale na maQo znacz Lace innowacje. Tylko o jednym z caQej ósemki moz@na powiedziec´, iz@ byQ nie tylko wynalazc La o istotnych osi LagnieLciach, ale tez@ aktywnym dziaQaczem Polonii amerykan´skiej.
I. GENEZA WYLICZANKI
Zdecydowana wieLkszos´c´ autorów polonijnych poprzestaje na wyliczaniu nazwisk z przypisan La im – niekiedy bQeLdnie – dziedzin La techniki. Lakoniczna forma tych prezentacji uprawnia do postawienia tezy, iz@ autorzy ci nie doko-nali rozpoznania rzeczywistej wartos´ci dorobku wynalazczego wymienionych postaci, poprzestaj Lac jedynie na cytowaniu informacji z wczes´niejszych opra-cowan´. Co wieLcej, niekiedy nie podejmowali nawet trudu weryfikacji, czy przywoQywana postac´ istotnie miaQa jakiekolwiek zwi Lazki z polskos´ci La.
Glomicki, Blitkowski, Kulin´ski, Zwicki, Smolin´ski, de Mackiewicz, Beniow-ski i KarczewBeniow-ski pojawiaj La sieL w tak istotnych monografiach, jak Poles in history and culture of the United States of America, pod redakcj La Grzegorza
Babin´skiego i MirosQaw Francbic´a (1979), czy Wk"ad Polaków do kultury s´wiata, pod redakcj La MieczysQawa A. Kr Lapca, Piotra Tarasa i Jana Turowskiego (1976). Jako z´ródQo w obu przypadkach cytowana jest praca Josepha Wytrwala Poles in American history and tradition (1969). KorzystaQ z niej najprawdopodobniej równiez@ Andrzej 6awrowski w swojej ksi Laz@eczce zatytuQowanej Polacy w dzie-jach Stanów Zjednoczonych (1976). Najprawdopodobniej, bo chociaz@ przypisu nie zamies´ciQ, akapit omawiaj Lacy dokonania wynalazcze wspomnianej ósemki stanowi niemal dosQowne tQumaczenie informacji podanej przez Wytrwala. Id Lac dalej, warto pokusic´ sieL o wskazanie pochodzenia informacji tego autora. Nie byQo to bynajmniej z´ródQo podstawowe ani efekt powaz@niejszych badan´ tego zasQuz@onego przeciez@ historyka polonijnego. W swoim opracowaniu Wytrwal oparQ sieL na artykule, który w 1954 r. na Qamach Polish American Studies opublikowaQ Edmund L. Kowalczyk. Autor ten cyklicznie prezentowaQ tam wyniki swoich badan´ s´ladów polskich w Ameryce. ByQy to zwykle zbiory luz´nych notatek, niewzbogacone o z@adn La, najmniejsz La choc´by próbeL interpre-tacji czy uogólnienia, wyposaz@one jednak w mniej lub bardziej skrupulatnie podane przypisy. I tak z´ródQem informacji o wynalazkach Polaków byQy, wedQug Kowalczyka, oficjalne wydawnictwa amerykan´skiego urzeLdu paten-towego (m.in. „Report of the Commissioner of Patents”) z lat 1849, 1864 i 1865. Niestety, wspóQczes´nie przeprowadzona kwerenda tego z´ródQa, posze-rzona o dodatkowe badania archiwalne, w tym i genealogiczne, nie pozwoliQa na potwierdzenie wieLkszos´ci z rewelacji podanych przez Kowalczyka, a powtó-rzonych bezkrytycznie przez Wytrwala, a za nim kolejnych autorów. Warto przyjrzec´ sieL, jak te, pochodz Lace sprzed ponad póQ wieku informacje wygl Ladaj La w s´wietle wspóQczesnych badan´, a takz@e jakie byQy rzeczywiste osi LagnieLcia wynalazcze poszczególnych postaci i ich zwi Lazki z polskos´ci La.
Glomicki i Mackiewicz
Poszukiwania jakiejkolwiek informacji o Antonim Glomickim w zasobach archiwalnych amerykan´skiego UrzeLdu Patentowego, m.in. w indeksach nazwisk wynalazców oraz w poszczególnych klasach wynalazków, zakon´czyQy sieL niepowodzeniem. Nie oznacza to bynajmniej, z@e wynalazcy takiego nie byQo. W jego imieniu mogQa na przykQad wyst Lapic´ inna osoba. Informacji takiej nie przekazuj La jednak wspomniane raporty, nie mógQby zatem jej uzys-kac´ równiez@ i Kowalczyk. Nie moz@na wykluczyc´, z@e doszQo do znacznego znieksztaQcenia nazwiska, st Lad trudnos´ci z identyfikacj La. Wzmianek o Anto-nim Glomickim, i to w róz@nych wariantach pisowni, nie przynosz La równiez@ amerykan´skie spisy ludnos´ci, dokumenty z reguQy kompletne i rzetelnie pro-wadzone. ZostaQy one w ostatnich latach zindeksowane, i udosteLpnione
w wersji elektronicznej w niektórych amerykan´skich bibliotekach, co umoz@-liwia stosunkowo efektywne ich przeszukiwanie.
W przypadku Mackiewicza nie zgadza sieL dziedzina, w której miaQ doko-nac´ innowacji, uzyskuj Lac swój patent w 1864 r. Zdaniem Kowalczyka miaQ to byc´ druk, tymczasem jedyny patent, jaki w amerykan´skim urzeLdzie paten-towym uzyskaQa osoba o tym nazwisku, dotyczyQ wyrobu zapaQek1. Duz@e w Latpliwos´ci budzi równiez@ kwestia polskiego pochodzenia tego wynalazcy. MógQ wywodzic´ sieL ze spolonizowanej szlachty pruskiej, b Ladz´ na odwrót – ze zniemczonej rodziny polskiej. Tak czy inaczej wydaje sieL, z@e pozostawaQ w niemieckim kreLgu kulturowym2.
Blitkowski i Zwicky
Brak tez@ jakichkolwiek dowodów na zwi Lazki z polskos´ci La wymienionego przez Kowalczyka Gustawa Blitkowskiego3. W rzeczywistos´ci byQ to Gustave H. Adolf Blittkowski, wynalazca maj Lacy na koncie kilka patentów na udosko-nalenia w konstrukcji rewolwerów i karabinów wielostrzaQowych. Równiez@ pochodziQ z Prus4. Nie moz@na wykluczyc´, z@e urodziQ sieL na terenie zaboru pruskiego, jednak za jego niemieckim pochodzeniem przemawia kilka dodat-kowych przesQanek: swoje pierwsze amerykan´skie patenty uzyskaQ wspólnie z Frederickiem Hoffmanem. We wsteLpie do memoriaQu patentowego napisali: „[...] Gustave Adolph Blittkowski i Frederick William Hoffman, poprzednio z Niemiec, ale teraz z Nowego Jorku [...]”5. Warto nadmienic´, z@e w
podob-1 Seidel de Mackiewicz, Improvements in Match-safes. Patent amerykan´ski nr 43186,
wydany 21.06.1864.
2Seidel de Mackiewicz lub Seydel Mackiewicz byQ lekarzem, urodziQ sieL w 1824 r. w
Pru-sach, jego z@ona pochodziQa ze Szwajcarii. Por. NARA. 1870 U.S. Census, New York, New York, 17-WD 22-E D. Series: M593 Roll: 999 Page: 287. Obywatelstwo amerykan´skie uzyskaQ w 1864 r. Por. NARA M1372. Images of handwritten letters and application forms for US passports, 1795-1905. Volume: 299, 1866.
3W przypadku Blitkowskiego charakterystyczny jest bQ Lad w pisowni jego nazwiska. Pocz Lawszy
od Kowalczyka wszyscy autorzy polscy i polonijni pisz La o „Blitkowskim”. Tymczasem w publi-kacjach Amerykan´skiego UrzeLdu Patentowego, na które powoQuje sieL Kowalczyk, widnieje prawidQo-wa forma nazwiska „Blittkowski”. UdaQo sieL ustalic´, z@e taka sama bQeLdna forma pojawiQa sieL w lite-raturze amerykan´skiej przynajmniej raz. ByQo to zestawienie patentów w jednym z pism technicz-nych z 1857 r. Por. Recent Patents, „Plough, the Loom and the Anvil” 6, 1857, s. 738.
4Zarówno na aplikacjach paszportowych, jak i w karcie naturalizacyjnej podaje jedynie
kraj pochodzenia (Prusy, Królestwo Prus). Por. Blittkowski, Gustave H.A. NARA M1674. The Soundex index to naturalization petitions filed in federal, state, and local courts in New York City, including New York, Kings, Queens and Richmond counties, 1792-1906. 1866.
5Gustave Adolph Blittkowski i Frederick William Hoffman, Improvement in Needle-gun.
nych okolicznos´ciach wynalazcy przyznaj Lacy sieL do zwi Lazków z polskos´ci La, bardzo otwarcie to przywi Lazanie manifestowali. We wsteLpach do skQadanych przez nich memoriaQów patentowych nie brakowaQo nawet deklaracji w rodza-ju: „uchodz´ca polski”, „Polak” czy „obywatel Polski”.
Niemal na pewno Polakiem nie byQ takz@e Kacper Zwicki. Jak moz@na wno-sic´ z dokumentów amerykan´skich spisów ludnos´ci z lat 1860-1880, wieLkszos´c´ osób nosz Lacych to nazwisko (równiez@ w wariancie Zwicky) przyznawaQo sieL do narodowos´ci szwajcarskiej, lub tez@ urodziQa sieL w Szwajcarii. Na przykQad wedQug spisu z 1880 r., w Stanach Zjednoczonych mieszkaQo pieLc´ osób nosz La-cych imieL i nazwisko Caspar Zwicky, wszyscy pochodzenia szwajcarskiego. Nalez@y jednak przyznac´, z@e istotnie byQ on autorem przynajmniej trzech usprawnien´ w konstrukcji maszyn tkackich, a zatem zajmowaQ sieL dziedzin La wskazan La przez Kowalczyka6.
Beniowski
Nie ma natomiast najmniejszych w Latpliwos´ci co do polskiego pochodzenia BartQomieja Beniowskiego. Ten polski uchodz´ca – jak sam o sobie zwykQ pisac´ we wsteLpach do memoriaQów patentowych – byQ równiez@ wynalazc La, którego dziaQalnos´c´ znalazQa szerszy oddz´wieLk7. Beniowski uzyskaQ dwa ame-rykan´skie patenty, ale nie w 1864 r., jak podaje Kowalczyk, ale czternas´cie lat wczes´niej. W rzeczywistos´ci byQ to import na grunt amerykan´ski wynalaz-ków opatentowanych wczes´niej przez Beniowskiego w Anglii, gdzie na staQe mieszkaQ8. Trudno zatem zaliczyc´ go do grona wybitnych polskich wynalaz-ców dziaQaj Lacych w Ameryce.
Wyjas´nienia wymaga kwestia „szerokiego oddz´wieLku”, z jakim spotkaQa sieL jego dziaQalnos´c´ wynalazcza. Nie oznacza to bynajmniej, z@e osi Lagn LaQ na tym
6 Caspar Zwicki, Improvement in Looms. Patent amerykan´ski nr 63353, wydany
26.03.1867; Caspar Zwicki Loom. Patent amerykan´ski nr 32501, wydany 4.06.1861; Caspar Zwicki, Improvements in Looms. Patent amerykan´ski nr 41254, wydany 12.01.1864.
7 Jeszcze wieLkszym echem odbiQo sieL zaangaz@owanie Beniowskiego w ruchu czartystów
w Anglii, a takz@e jego propozycja reformy jeLzyka angielskiego, której zaQoz@enia przedstawiQ w pracy zatytuQowanej: Anti-absurd or phrenotypic alphabet and orthography for the English
language, invented by Major Beniowski, London 1844.
8 Bartholomew Beniowski, Apparatus for, and process of, printing. Patent angielski
nr 11451, wydany 17.11.1846; Bartholomew Beniowski, Apparatus for, and process of, prin-ting. Patent angielski nr 11905, wydany 14.10.1847; Bartholomew Beniowski, Apparatus for, and process of, printing. Patent angielski nr 12589, wydany 26.04.1849. Por. Bennet W o o d-c r o f t, Alfabetid-cal Index of Patentees of Inventions, from Mard-ch 2, 1617 (14 James I.) to
Oct 1, 1852 (16 Victoriae), London 1854. Reprint W London: Augustus M. Kelley Publishers
polu wybitne sukcesy. Beniowski rozgQos zawdzieLczaQ raczej nietuzinkowemu charakterowi swoich innowacji. Jego system oznaczania liter na wszystkich pQaszczyznach czcionek drukarskich, co miaQo uQatwiac´ praceL zecerom, jeszcze póQ wieku póz´niej byQ okres´lany mianem „unikalnego”9, choc´ najprawdopodob-niej nie zostaQ nigdy wdroz@ony. W 1853 r. Beniowski zaprezentowaQ z kolei pewien nowatorski system ukQadania czcionek w matrycach drukarskich, pozwa-laj Lacy na potencjalnie duz@ La oszczeLdnos´c´ czasu10. PomysQ ten przywoQano na-wet w nekrologu wynalazcy, przypominaj Lac, iz@ Beniowski „[...] usiQowaQ zrewo-lucjonizowac´ sztukeL drukarsk La poprzez wprowadzenie gotowych zestawów liter i krótkich sQów, jak the, and, it, this etc.”11
ZQudzenia co do tego, z@e sztukeL teL udaQo mu sieL ostatecznie zrewolucjoni-zowac´, rozwiewaj La jednak inne miarodajne opracowania. Warto w tym miej-scu przytoczyc´ opinieL, jak La na temat Beniowskiego pozostawiQ John Forbes Wilson, ukrywaj Lacy sieL pod pseudonimem „stary drukarz” autor ksi Laz@ki A few Personal Recollections, by an old printer (1896). PoznaQ on Polaka, gdy ten wykQadaQ w London Mechanics’ Institution. Wilson w swoich wspomnieniach konkluduje, iz@ Beniowski, „jak wielu innych, którzy chcieli zrewolucjo-nizowac´ druk, odeszli w zapomnienie nie dodaj Lac nic praktycznego do tej dziedziny”12. Potwierdza to Richard-Gabriel Rummonds w swojej pracy
Nineteenth-century printing practices and the iron handpress(2004). Projekty Beniowskiego zaliczyQ w niej do „[...] tych dziwacznych innowacji, które nie przetrwaQy rygoru [panuj Lacego] na stanowisku pracy [drukarza]”13.
Karczewski
Z caQej ósemki jedynie Ksawery Karczewski (1819-1883) w peQni zasQuguje na miano polskiego wynalazcy, który wywarQ pewien wpQyw na rozwój tech-niki w Stanach Zjednoczonych. Jego domen La byQ przemysQ papierniczy. Uwa-z@a sieL nawet, iz@ Karczewski byQ pierwszym w Ameryce producentem kopert.
9 John Smith T h o m p s o n, History of composing machines; a complete record of the art of composing type by machinery[...], Chicago: The Inland Printer Company 1904, s. 9. 10Society for Promoting Christian Knowledge, The history of printing, London: Printed
for the Society for Promoting Christian Knowledge 1855, s. 136-137.
11The Bookseller: the organ of the book trade. 30.04.1867, s. 267. ZmarQ w swoim domu
przy Bow Street w Covent Garden, w Anglii. Adres ten podawaQ wysteLpuj Lac o amerykan´ski patent. Nie wiadomo, czy kiedykolwiek odwiedziQ Stany Zjednoczone.
12 John Forbes W i l s o n, A few Personal Recollections, by an old printer, London
1896, s. 96-97.
13Richard-Gabriel R u m m o n d s, Nineteenth-century printing practices and the iron handpress, New Castle: Oak Knoll Press 2004, s. 6.
W Nauce polskiej w Stanach Zjednoczonych... MieczysQaw Haiman pisze, z@e wraz z innym Polakiem, niejakim J. E. D’Alfoncem, Karczewski wynalazQ maszyneL do wyrobu kopert14. Dalej, powoQuj Lac sieL na nekrolog wynalazcy zamieszczony w jednej z amerykan´skich gazet, wspomina (pisownia oryginal-na): „Wynalazki jego byQy liczne. Jednym z nich byQo udoskonalenie maszyny do wyrobu kopert, na którem jedna z firm w tem mies´cie (Filadelfji) zrobiQa fortuneL. Los Karczewskiego byQ zwykQym losem wynalazców — inni zbierali z@niwo z jego pracy”.
Informacja o wynalezieniu maszyny jest najprawdopodobniej nieco przesa-dzona. Karczewski istotnie jako pierwszy w Stanach Zjednoczonych rozpocz LaQ wyrób kopert, byQa to jednak produkcja reLczna. Informacja taka pochodzi pos´rednio od Russela L. Hawesa, rzeczywistego pioniera maszynowej produk-cji kopert w Ameryce, a przekazaQ j La Charles G. Washburn, pisz Lac, iz@ na przeQomie lat czterdziestych i pieLc´dziesi Latych XIX wieku „[...] dr. Hawes [...] widziaQ w Nowym Jorku reLcznej roboty koperty, najprawdopodobniej wykona-ne przez Polaka nazwiskiem Karcheski, o którym sieL mówi, z@e wykonywaQ pierwsze reLcznie robione koperty w tym kraju”15. Istniej La przesQanki, by s La-dzic´, z@e Karczewski wyrabiaQ równiez@ papierowe koQnierzyki16.
Za jedno z waz@niejszych osi LagnieLc´ Karczewskiego nalez@y jednak uznac´ inne usprawnienie. Chodzi tu o sposób wykonywania znaków wodnych, opa-tentowany przez Polaka w 1860 r. Wspomina o tym J. Munsell w swojej pracy A chronology of paper and paper-making (1864)17. ByQ to pomysQ na wykorzystanie surowców pochodzenia ros´linnego do wyrobu pergaminu, do-równuj Lacego wytrzymaQos´ci La wyrobowi tradycyjnemu, uzyskiwanemu ze skóry
14Mieczyslaw H a i m a n, Nauka polska w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pó"nocnej,
Warszawa: Instytut popierania nauki polskiej „Kasa im. Mianowskiego” 1936, s. 210.
15Charles G. W a s h b u r n, Manufacturing and mechanical industries of Worcester...,
Filadelfia: J. W. Lewis & Co. 1889, s. 46. Moz@na zaQoz@yc´, iz@ wspomniana wizyta w Nowym Jorku miaQa miejsce pomieLdzy 1845 – rok ukon´czenia studiów i rozpoczeLcia pracy w branz@y papierniczej przez Hawesa W a 1853, kiedy wynalazca uzyskaQ swój pierwszy, a trzeci w Ameryce, patent na mechaniczny wyrób kopert. Por. Worcester Bank & Trust Company. Forty immortals of Worcester & its county, A brief account of those natives or residents who
have accomplished something for their community or for the nation, Boston: Walton
adverti-sing & printing company 1920, s. 65.
16 U.S. Supreme Court Cases & opinions, Vol. 90 (1874), s. 547, za:
http://supreme.-justia.com/us/90/530/case.html (dosteLpne 30.10.2009 r.): „[...] metoda wykorzystana do ozna-czania linii skQadania kopert byQa taka sama, jak zastosowana póz´niej przez WQocha nazwis-kiem Karcheski [nie jest znany powód przypisania Karczewsnazwis-kiemu pochodzenia wQoskiego – przyp. S. 6.] do skQadania papierowych koQnierzyków”.
zwierzeLcej. Metoda umoz@liwiaQa uzyskanie jednolitego stopnia przez´roczys-tos´ci materiaQu, a takz@e pozwalaQa na wykonanie dowolnego rodzaju znaków wodnych, co szczególnie predysponowaQo j La do zastosowania przy wyrobie banknotów i innych papierów wartos´ciowych18. O znaczeniu tej innowacji moz@e s´wiadczyc´ fakt, z@e do patentu Polaka stosunkowo czeLsto odwoQuj La sieL równiez@ wspóQczes´nie autorzy wynalazków reprezentuj Lacy takich licz Lacych sieL producentów papieru, jak Appleton Papers Inc.19 6 Lacznie Ksawery Karczew-ski uzyskaQ przynajmniej szes´c´ amerykan´Karczew-skich patentów, przede wszystkim dotycz Lacych chemicznej obróbki papieru i konstrukcji maszyn przeznaczonych do przeprowadzania tych procesów20. Oczywis´cie nie wszystkie z opaten-towanych przez niego procesów zostaQy wdroz@one. Jak uwaz@a Edward Chaun-cey Worden w pracy Technology of Cellulose Esters (1921), jedn La z takich nieudanych innowacji byQ pomysQ opisany w patencie z 1874 r., a dotycz Lacy wyrobu papieru wodoodpornego21. Karczewski zakQadaQ moczenie wQókien ros´linnych w kwasie siarkowym do czasu ich czeLs´ciowego rozpuszczenia22.
II. Z´RÓD6A
Cennym z´ródQem informacji w studiach nad dziejami Polonii amerykan´-skiej, w tym i nad osi LagnieLciami wynalazczymi jej przedstawicieli, mog La byc´ dane dostarczane przez zasoby wykorzystywane gQównie w badaniach genea-logicznych, przede wszystkim arkusze amerykan´skich spisów ludnos´ci, apli-kacje paszportowe, akty naturalizacyjne czy manifesty okreLtowe. WQas´nie kwestionariusze spisów ludnos´ci, którymi dysponuje amerykan´ska instytucja National Archives and Records Administration (NARA), dostarczaj La wielu
18 Xavier Karcheski, Improvement in the manufacture of vegetable parchment. Patent
amerykan´ski nr 30945, wydany 18.12.1860.
19Przynajmniej 5 patentów z lat 1993-2003 odwoQywaQo sieL do wynalazku Karczewskiego.
Trzy z nich zostaQy przyznane wynalazcom reprezentuj Lacym Appleton Papers Inc.
20Xavier Karcheski, Method of preparing colors from anilin. Patent amerykan´ski nr 46804,
wydany 14.03.1865; Xavier Karcheski, Improvement in process of rendering fibrous and textile materials water-proof. Patent amerykan´ski nr 137452, wydany 1.04.1873; Xavier Karcheski. Improvement in hard-sizing paper. Patent amerykan´ski nr 149317, wydany 7.04. 1874; Xavier Karcheski, Improvement in apparatus for hard-sizing, coloring, and water-proofing paper. Patent amerykan´ski nr 149316, 7.07.1874.
21 Xavier Karcheski, Improvements in water-proof materials. Patent amerykan´ski
nr 137451, wydany 1.04.1874 r.
faktów dotycz Lacych dziaQalnos´ci i z@ycia prywatnego Karczewskiego. Wyraz´nie deklarowaQ PolskeL jako miejsce urodzenia. W kolejnych spisach widoczna jest równiez@ zmiana charakteru jego dziaQalnos´ci – podczas gdy w 1860 r. zaliczaQ sieL do producentów papieru, dziesieLc´ lat póz´niej okres´liQ sieL mianem chemika. Przynajmniej od 1880 r. – liczyQ wtedy 61 lat – nie byQ juz@ aktywny zawodo-wo. W spisie ludnos´ci z 1860 r. wysteLpuje jako mieszkaniec Belleville w sta-nie New Jersey, choc´ we wniosku patentowym z tego samego roku podawaQ Nowy Jork jako miejsce zamieszkania. Wydaje sieL, z@e mogQo to wi Lazac´ sieL z lokalizacj La jego firmy w tym mies´cie. W Belleville mieszkaQ do poQowy lat siedemdziesi Latych XIX wieku, póz´niej przeniósQ sieL do Filadelfii.
Pewne niejasnos´ci dotycz La przedziaQu z@ycia Ksawerego Karczewskiego. Wprawdzie MieczysQaw Haiman okres´liQ go na 1810-1883, jednak wydaje sieL, z@e pomyliQ sieL co do daty urodzin, choc´ – jak wspomniano – korzystaQ z informacji zawartych w nekrologu wynalazcy. WedQug wieku deklarowanego przez Karczewskiego podczas spisów ludnos´ci wynika, z@e urodziQ sieL okoQo 1819 r.23 W arkuszach z 1900 r. znajdujemy juz@ tylko Emily, zamieszkuj Lac La samotnie wdoweL po Karczewskim. WedQug jej deklaracji z tamtego wQas´nie roku dowiadujemy sieL takz@e, z@e byQa matk La jednego dziecka, choc´ z@aden ze spisów – równiez@ najwczes´niejszy z 1860 r. – nie ujawnia, by Karczewscy mieszkali z dziec´mi.
Spisy ludnos´ci przynosz La takz@e informacje o stanie maj Latkowym mieszkan´-ców Ameryki. W przypadku omawianych postaci, dane te moz@na pos´rednio interpretowac´ jako potwierdzenie osi LagnieLtego sukcesu na polu wynalazczos´ci. Ze spisów tych wynika, z@e Karczewski nie byQ zbyt majeLtny. W Belleville, a póz´niej w Filadelfii mieszkaQ w wynajeLtych mieszkaniach. W 1860 r. swój maj Latek okres´laQ na 100 dolarów (wieLkszos´c´ z jego s Lasiadów „warta byQa” od 700 do 2700 dolarów). DekadeL póz´niej szacowaQ swój maj Latek na 500 dolarów.
23Nazwisko Karczewskiego udaQo sieL odnalez´c´ w arkuszach z 1860, 1870 i 1880 r.,
podczas których okres´laQ swój wiek odpowiednio na 40, 52 i 61 lat. W przypadku danych pochodz Lacych ze spisu ludnos´ci nalez@y jednak pamieLtac´, z@e s La to deklaracje samego zaintereso-wanego. Nie moz@na wykluczyc´ celowego wprowadzenia ankietera w bQ Lad. S La udowodnione przykQady podawania nieprawidQowych danych, m.in. podawanie wczes´niejszej daty urodzenia w przypadku meLz@ów maj Lacych za z@ony kobiety od nich starsze, co mogQo byc´ podyktowane cheLci La uniknieLcia napieLtnowania w maQomiasteczkowym s´rodowisku, w którym zwi Lazki takie nie byQy dobrze postrzegane. Innym powodem „dodawania” sobie lat przez meLz@czyzn mogQa byc´ cheLc´ uniknieLcia powoQania do sQuz@by wojskowej.
III. NARODZINY MITU
Niezwykle interesuj Laco (jes´li nie symptomatycznie) wygl Lada ewolucja opisu dokonan´ poszczególnych wynalazców, jak La moz@na zaobserwowac´ do-gQeLbnie analizuj Lac wspomniane na wsteLpie publikacje historyków Polonii. Ewolucja ta polega jednak nie na wzbogacaniu opisu zdarzen´ o informacje zaczerpnieLte z nowo pozyskanych z´ródeQ, ale na modyfikowaniu tegoz@ opisu li tylko na podstawie erudycji pisarskiej kolejnych autorów. PrzykQadowo, wychodz Lac od lakonicznego okres´lenia „ceramika” jako dziedziny, w której Joseph Smolinski miaQ w 1864 r. uzyskac´ patent24 (Kowalczyk 1954), u 6a-wrowskiego (1976) czytamy, iz@ wynalazca ten „[...] odniósQ sukcesy w rozwo-ju przemysQu ceramicznego”. Natomiast John Kulinski, który opatentowaQ aparat zapobiegaj Lacy kolizjom poci Lagów, u 6awrowskiego urasta do rangi „specjalisty w dziedzinie kolejnictwa”25. Trudno uznac´ fakt otrzymania jed-nego patentu jako dowód odniesienia „sukcesu w rozwoju” danej gaQeLzi prze-mysQu. Wydaje sieL tez@ w Latpliwe, by uprawniaQ do miana „specjalisty”, zwQa-szcza z@e w obu przypadkach brak jest odniesien´ do tych patentów przez póz´niejszych wynalazców, co istotnie moz@na byQoby uznac´ za dowód wywar-cia pewnego wpQywu na dalszy rozwój techniki w danej dziedzinie.
*
W s´wietle przytoczonych wyników badan´ wydaje sieL, z@e dorobek historio-grafii polskiej w zakresie rozpoznania dziejów wynalazczos´ci ws´ród Polonii amerykan´skiej nalez@y ocenic´ bardzo krytycznie. Ws´ród pozycji bibliograficz-nych przywoQywabibliograficz-nych w takich opracowaniach, uderza niemal kompletny brak tych z´ródeQ, które w badaniach nad dziejami techniki moz@na okres´lic´
24W rzeczywistos´ci patent przyznany zostaQ ponad c´wierc´ wieku wczes´niej. Por. Joseph
Smolinski, Porcelaine or earthenware stone. Patent amerykan´ski nr 659, wydany 28.03.1838. W 1852 r. wynalazca uzyskaQ kolejny patent, dotyczyQ on jednak konstrukcji pieca kuchennego.
25 Z dzisiejszego punktu widzenia wynalazek ten nie wydaje sieL pomysQem zupeQnie
niepraktycznym. Kulinski zaprojektowaQ wagon, który miaQ za zadanie chronic´ poci Lag przed zderzeniem z innym skQadem. PosiadaQ konstrukcjeL umoz@liwiaj Lac La zQoz@enie sieL jak harmonijka. Poszczególne segmenty byQy wyposaz@one w spreLz@yny. Brak jednak odniesien´ w literaturze przedmiotu s´wiadcz Lacych o tym, z@e podobny wynalazek zostaQ kiedykolwiek wdroz@ony. Do patentu Kulinskiego nie odnosz La sieL równiez@ autorzy póz´niejszych innowacji w dziedzinie kolejnictwa. Por. John Kulinski, Collision Apparatus for Railroad-cars. Patent amerykan´ski nr 15699, wydany 9.09.1856.
mianem podstawowych (primary sources), by wymienic´ tu memoriaQy paten-towe i czasopis´miennictwo techniczne z epoki. Nie wykorzystuje sieL takz@e amerykan´skich opracowan´ tematycznych dotycz Lacych dziejów konkretnej dziedziny techniki, reprezentuj Lacych zwykle punkt widzenia wolny od etnicz-nych konotacji.
HOW MANY POLISH INVENTORS WORKED IN AMERICA?
S u m m a r y
Polish historiography concerning Polish inventiveness in the United States most often quotes the accomplishments of eight Poles who worked there during the Civi War. They were as follows: Antoni Glomicki, Gustaw A. Blitkowski, Jan Kulin´ski, Kacper Zwicki, Józef Smo-lin´ski, Seidel de Mackiewicz, BartQomiej Beniowski, and Ksawery Karczewski.
This paper seeks to verify the hitherto facts that were earlier accepted without any critical approach, all of them concern the aforementioned figures. It has been shown that in the sour-ces commonly quoted what strikes one is an almost complete lack of those soursour-ces that in the studies on the the history of technique can be defined as „primary sources.” It has been proved the historians of Polonia, in writing about particular inventors, did not enrich the description of events by information drawn from the newly found sources, but modified the earie findings only on the basis of the literary invention of successive authors.
Translated by Jan K"os
SFowa kluczowe: Stany Zjednoczone, Polonia w Ameryce, wynalazcy, technika. Key words: the United States, Polonia in America, inventors, technique.
