R O C ZN . PZ H , 2000, 51, N R 4, 393-401
R A F AŁ N A ZA RE W IC Z, EW A BABIC Z-ZIELIŃ SK A
W Y B R A N E W S K A Ź N IK I S T A N U O D Ż Y W IE N IA O R A Z U P O D O B A N IA Ż Y W I E N I O W E M Ł O D Z IE Ż Y S Z K O Ł Y B A L E T O W E J
SELECTED IND EX ES O F T H E N U TR ITIO N A L STATUS AND F O O D HABITS A M O N G Y O UNG BALLET D ANCERS
Zakład Technologii i Organizacji Żywienia, K atedra Towaroznawstwa i Ładunkoznawstwa, Wyższa Szkoła Morska
81-225 Gdynia, ul. M orska 83 Kierownik: prof, dr hab. inż. P. Przybyłowski
W grupie młodzieży szkoły baletowej przeprowadzono badania dotyczące oceny stanu odżywienia i jakości żywienia. Stwierdzono duże niedobory masy ciała i tkanki tłuszczowej. Ponadto stwierdzono nieprawidłowości w sposobie odżywia nia i związane z tym zagrożenie dla zdrowia.
WSTĘP
P ra w id ło w e żyw ienie w a ru n k u je praw idłow y w zro st i rozw ój m ło d e g o o rg a n iz m u człow ieka. D otyczy to z a ró w n o rozw oju fizycznego ja k i um ysłow ego. R o zw ó j te n w zn a cz n ej części je s t fu n k c ją ilości i ja k o ści d o sta rc z a n y c h sk ła d n ik ó w pożyw ienia. D zie ci go rzej o d żyw ione w y kazują m iędzy innym i m n ie jsz ą sp raw n o ść in te le k tu a ln ą , m n ie jsz e zd o ln o ści k o n c e n tra c ji i rozw iązyw ania p ro b lem ó w . B a d a n ia B en to n a i P arke- ra [5] w ykazały, że o soby p o z b a w io n e śn ia d a n ia m a ją m n ie jsz e z d o ln o ści z a p a m ię ty w a n ia i p rz y p o m in a n ia so b ie in fo rm ac ji, a co z a tym idzie g o rsze m ożliw ości w z d o b y w a n iu i za p a m ię ty w a n iu now ych w iadom ości. P o zb aw ia ją c dzieci re g u la rn ie spożyw anych p osiłków o g ran ic za m y ich m ożliw ości ro zw oju in te le k tu a ln e g o [16, 18]. B a d a n ia p r o w a d z o n e m iędzy innym i w S ta n a c h Z je d n o czo n y c h p o k a z u ją że re g u la rn o ś ć sp o ży w an ia śn ia d a ń n a p rz e strz e n i ok. 30 la t zn a cz n ie sp a d ła [17]. P o d o b n e b a d a n ia p o w in n o p rz e p ro w a d z a ć się ró w n ież w Polsce. N a te re n ie w o jew ództw a p o m o rsk ie g o ta k ie b a d a n ia d o ty c h cz as n ie były p ro w a d z o n e . N in iejsza p ra c a sta n o w i fra g m e n t ro z p o czętych b a d a ń m łodzieży [2].
M a ło u ro z m a ic o n a d ie ta , n ie za p ew n ia ją ca o d p o w ie d n ie j ilości n ie zb ę d n y c h sk ła d ników , sp o w aln ia rozw ój fizyczny n a ru sz a ją c p ro p o rc je m iędzy p oszczególnym i tk a n k a m i co m o ż e p o w o d o w ać np. zm iany w g o s p o d a rc e h o rm o n a ln e j o rg a n iz m u . M a to ró w n ież o d z w ie rc ie d le n ie w w ielu w sk aźn ik ach an tro p o m e try c z n y c h i b io ch em icz n y ch . W sze lk ie n iep raw id ło w o ści w sp o so b ie żyw ienia w o k re sie ro zw oju m o g ą p o w o d o w ać n ie o d w ra c a ln e zm ian y [3, 4, 9].
D zieci o b c ią ż o n e d o d atk o w y m w ysiłkiem fizycznym n a ra ż o n e są z n a c z n ie b a rd z iej n a n ie d o b o ry ze w zględu n a zw iększone z a p o trz e b o w a n ie n a sk ła d n ik i odżyw cze [7].
394 R. Nazarewicz, E. Babicz-Zielińska N r 4
D la te g o gru p y m ło d zieży u p ra w ia ją c e sp o rt, m o ż n a u zn a ć za gru p y sz czeg ó ln eg o ryzyka. P o n a d to n ie d o s ta rc z e n ie o d p o w ie d n ic h ilości poszczególnych sk ła d n ik ó w nie d a je p e ł nych m ożliw ości w y k o rzy stan ia e fe k tu tren in g o w e g o . B rak w d ie c ie b ia łek , w ęg lo w o d an ó w , w ita m in czy sk ła d n ik ó w m in e raln y c h m o że być przyczyną n a d m ie rn y c h u sz k o d z e ń m ię śn ia w n a s tę p stw ie w ysiłku fizycznego ja k ró w n ież n iek o rzy stn y ch zm ian w m e ta b o liz m ie [1, 11]. B a d a n ia p ro w a d z o n e w g ru p ie ta n c e rz y baleto w y ch n a d z m ia n am i o d p o rn o śc i o rg a n iz m u w ynikającym i z diety n isk o e n e rg e ty c z n e j w ykazały sp a d e k o d p o rn o ś c i o rg a n iz m u o ra z niskie poziom y leu k o cy tó w i lim focytów w e krwi [12]. D la te g o też k o n ie c z n e je s t p ro w a d z e n ie system atycznych b a d a ń sp o so b u żyw ienia i sta n u odży w ien ia w tych g ru p ac h .
U cz n io w ie szkół sp o rto w y ch o b ciąż en i są znaczącym w ysiłkiem fizycznym , szkoła b a le to w a je s t w śró d nich szkołą o d m ie n n ą i b a rd z o specyficzną. T ra fia ją d o niej w y selek c jo n o w an e dzieci z całej P olski. S pecyfika za w o d u ta n c e rz a o ra z ryw alizacja m iędzy u cz n ia m i w ym aga o d nich sta łe g o utrzy m y w an ia m asy ciała n a ja k najniższym p o z io m ie . W iele b a d a ń w y kazuje zw iązan e z tym z a g ro ż e n ia d la zd ro w ia . C e le m p o n iższej p rac y była o c e n a w ybranych w skaźników an tro p o m e try c z n y c h o ra z ja k o ści żyw ienia m ło d zieży szkoły b aleto w e j.
M A TERIAŁY I M ETO DY
Badaniami objęto niemal wszystkich uczniów szkoły średniej, 31 dziewcząt i 27 chłopców Państwowej Szkoły Baletowej w Gdańsku w wieku 15-18 lat.
Sposób żywienia badano przy pomocy specjalnie skonstruowanej anonimowej ankiety zawie rającej 28 pytań dotyczących:
• regularności i ilości spożywanych posiłków, • miejsca spożywania poszczególnych posiłków, • stosowanych diet i powodów ich stosowania, • stosowanych odżywek,
• częstości spożycia poszczególnych grup produktów, • własnej oceny sytuacji ekonomicznej
• własnej oceny poziomu wiedzy na tem at żywienia, • własnej oceny sylwetki,
• wpływu żywienia na zdrowie.
Ocenę stanu odżywienia przeprowadzono dokonując pomiarów cech antropometrycznych, takich jak wzrost, masa ciała, zawartość tkanki tłuszczowej. Na ich podstawie obliczono wskaźnik wagowo - wzrostowy oraz porównano wyniki z siatkami centylowymi dla populacji dzieci i mło dzieży z Poznania i Kielc [6, 10]. Pomiarów wzrostu i masy ciała dokonano przy użyciu wagi lekarskiej. Badania wzrostu przeprowadzono z dokładnością do 0,5 cm, a masy ciała do 0,1 kg. Badania tkanki tłuszczowej przeprowadzono metodą bioimpedancji elektrycznej zgodnie z zale ceniami producenta aparatury. Wszystkie badania wykonywane były w godzinach porannych, uczniowie byli na czczo, ubrani w lekką odzież bez obuwia.
Wskaźnik BMI został wykorzystany dla określenia proporcji wzrostu i masy ciała. Z powodu trudności jednoznacznego określenia norm wskaźnika BMI dla młodzieży, nie można na jego podstawie ocenić stanu odżywienia, wskazując na stan niedożywienia czy też prawidłowej masy ciała.
Ocena żywienia młodzieży 395
WYNIKI I DYSKUSJA
W iek b a d a n e j g ru p y o ra z w zm o ż o n a aktyw ność fizyczna w iąże się ze zw iększonym z a p o trz e b o w a n ie m n a e n e rg ię , b iałko, w itam iny i sk ład n ik i m in e ra ln e . B łędy w zw ycza ja c h żyw ieniow ych w tym o k re sie m o g ą rzu to w a ć n a praw idłow y p rz e b ie g fazy d o jrz e w an ia o ra z dalszy rozw ój o rg a n iz m u . P rz e p ro w a d z o n e b a d a n ia w sk azu ją n a w iele n ie p ra w id ło w o ści w zw yczajach żyw ieniow ych b a d a n e j grupy.
S ta n o dżyw ienia o c e n io n y n a p o d sta w ie cech a n tro p o m e try c z n y c h z n a cz ąc o o d b ie g a o d w yników uzyskanych w b a d a n ia c h n ad p o p u la c ją dzieci p o zn a ń sk ic h i kieleck ich . M a sa ciała w sto su n k u d o w zro stu w y ra żo n a w sk aźn ik iem B M I w ynosiła ś re d n io dla d ziew cząt 18,3 (s = 1,5) i d la chło p có w 19,6 (s = 1,9).
Ś re d n ia z a w arto ść tk a n k i tłuszczow ej w ynosiła ś re d n io 11,9 (s = 8,3) i są to w arto śc i, k tó re m o g ą b u d zić n ie p o k ó j. P o n a d to istn ieje d u ż a g ru p a m łodzieży, u k tó re j stw ie r d z o n o z a w a rto ść tk a n k i tłuszczow ej p oniżej 5% . R o z k ła d tej cechy w g ru p ie p r z e d s ta w io n o n a rycinie 1.
Ryc. 1. Zawartość tkanki tłuszczowej w ciele w grupie uczniów szkoły baletowej Percentage of fatty tissue in body mass among ballet dancers
W sk aź n ik B M I p o n iżej 18 stw ie rd z o n o aż u 35 % b a d a n y ch , a je d y n ie u 23 % w sk aź n ik te n w a h a ł się m iędzy 2 0 -2 5 . Jeśli ocenim y u zy sk an e w yniki n a p o d sta w ie sia te k centylow ych o p rac o w a n y ch d la dzieci z P o z n a n ia , to o k a z u je się, że 4 0 % b ad a n y c h m ieści się p o n iż ej 25-go ce n ty la . Przy ta k niskich w arto śc iac h m o ż e d o c h o d z ić d o p ow ażnych z a b u rz e ń w fu n k cja ch o rg an iz m u . O c e n ę m asy ciała w sto su n k u d o dzieci z P o z n a n ia n a p o d sta w ie sia te k centylow ych p rz e d sta w io n o n a rycinie 2.
W b a d a n e j g ru p ie w ystąpiły d u że ró żn ice w e w zroście i m asie ciała w sto s u n k u d o p o p u la c ji dzieci z K ielc. D la różnych g ru p w iekow ych ró ż n ic e kształto w ały się o d 1 d o
N r 4 Ocena żywienia młodzieży 397
7 kg m asy c ia ła i o d 1 d o 5,5 cm w z ro stu . W a rto ś c i te z o s ta ły p r z e d s ta w io n e n a ry c in ie 3. Z a w a rto ść „0 ” p rz y ję to w arto ści śre d n ie uzy sk an e w b a d a n ia c h w 1996 ro k u n a p o p u la c ji dzieci z K ielc. S zczególnie d u że ró żn ic e w y stę p u ją u d ziew cząt i ch ło p có w w w ieku 15 lat o ra z 18 lat. W tych g ru p ac h o b se rw o w an e są w ięk sze w arto śc i w zro stu i z n a cz n ie n iższe w arto śc i d la m asy ciała b ad a n y ch dzieci ze szkół b aleto w y c h w sto su n k u d o dzieci z K ielc. W yniki te m a ją swe o d z w ie rc ie d le n ie w obliczo n y m w sk a ź n ik u B M I (ryc. 4). R ó ż n ic e w B M I szczególnie u w y d atn iają ró ż n ic e w p ro p o rc ja c h w zro stu i m asy ciała o ra z w w yglądzie sylw etki dzieci z e szkoły b aleto w e j. D zieci te są w yższe, ale m a ją z d e cy d o w a n ie m n iejszą m a sę ciała.
Z p iśm ie n n ic tw a w ynika, iż niskie po zio m y tk a n k i tłuszczow ej o ra z niskie w arto śc i B M I p ro w a d z ą d o z a b u rz e ń w w ydzielaniu leptyny. L e p ty n a w y d zie la n a je s t p rz e z adipocyty i o d p o w ia d a za re g u la c ję zach o w ań żyw ieniow ych. B a d a n ia w ykazują, że p o zio m leptyny sk o relo w a n y je s t z za w arto ścią tk a n k i tłuszczow ej ja k ró w n ież z B M I. Z a b u rz e n ia w przy jm o w an iu p o k a rm u sp o w o d o w an e w ysiłkiem fizycznym m o g ą zo sta ć u trw a lo n e w fizjologii człow ieka i pro w ad zić d o anorexii nervosy [8, 13].
Ilo ść posiłk ó w w spożyw anych w ciągu d n ia nie je s t z a d o w a la ją c a , 3 3 % z ja d a 2 lub 3 posiłki d z ie n n ie , 4 0 % z ja d a 4 posiłki i tylko 17% w ięcej niż 4 posiłk i w ciąg u d n ia . D o d a tk o w o w iększość p o siłk ó w n ie je s t z ja d a n a re g u la rn ie i im p ó źn iejszy je s t to p o siłek , tym re g u la rn o ś ć spożycia m niejsza (ryc. 5). J e s t to sp o w o d o w a n e d u ż ą ilością za ję ć w szk o le (w iększość za ję ć kończy się p o godz. 17), p rz e z co dzieci n ie m a ją czasu n a z je d z e n ie o d p o w ie d n ie j ilości posiłków o sta łe j p o rz e . R e g u la rn o ś ć sp o ży w an ia o b ia d ó w i kolacji je s t z n a c z n ie m n ie jsz a w sto su n k u d o b a d a n y c h g ru p m ło d z ie ży z innych tró jm iejsk ich szkół [2].
M iędzy p o siłk am i d o ja d a 8 0 % badanych, z czego 5 9 % ro b i to kilka razy d zien n ie . S ą to głów nie k an a p k i, słodycze, jo g u rty i ow oce. D o ja d a n ie k sz tałtu je się n a wyższym p o zio m ie w sto su n k u d o p o d o b n y ch b a d a ń p row adzonych w innych szkołach T ró jm ia sta i okolic. M o ż e to być sp o w o d o w an e w iększą aktyw nością fizyczną i k o n ie c z n o śc ią u z u p e łn ia n ia n ie d o b o ró w en e rg ety c zn y c h z tym zw iązanych. Z a s tę p o w a n ie posiłków słodyczam i p rz e z 53 % b ad a n y c h to ko lejn y b łą d w naw ykach żyw ieniow ych n a k ła d ających się n a siebie. S łodycze z a stę p u ją głów nie śn ia d a n ia i ko lacje, k tó ry ch dzieci n ie m o g ą zjeść w d o m u . S łodycze sk u te cz n ie h a m u ją głód, nie d a ją c je d n o c z e ś n ie u cz u cia ciężkości p rz e sz k a d z a ją c e g o w ćw iczeniach fizycznych. O p ró c z b ra k u r e g u la r ności w spożyw anych p o siłk ac h , dużym o b cią ż e n ie m dla u k ła d u p o k a rm o w e g o b a d a n e j m łodzieży je s t z ja d a n ie o s ta tn ie g o p osiłku o zbyt późnych p o ra c h - w 7 1 % p rzy p a d k ó w n a m niej niż 2 godz. p rz e d sn e m , z czego 30% n a m niej niż 1 godz. p rz e d snem . P ro b le m te n b ard z iej dotyczy chło p có w (8 2 % ) niż d ziew cząt (6 2 % ).
P rzy d o b o rz e p ro d u k tó w d o ja d ło sp isu , n a d ich w pływ em n a zd ro w ie n ie z a sta n a w ia się 4 0 % o g ó łu (60% ch ło p có w ) i 43% ro b i to tylko czasam i, ale je d n o c z e ś n ie 80% tw ie rd z i, iż żyw ienie m a duży wpływ na zdrow ie.
B a rd z o n iek o rzy stn y m zjaw iskiem je s t sto so w a n ie p rze z 3 9 % dziew cząt d ie t o d c h u dzających i d e k la ro w a n ie chęci o b n iż e n ia swojej m asy ciała. Ś w iadczy to o tym , że d uży o d s e te k d ziew cząt n ie a k c e p tu je swojej sylwetki, k tó ra i ta k ju ż je s t n a d m ie rn ie o d tłu szc zo n a. Z a c h o w a n ie ta k ie m o ż e pro w ad zić d o anorexii nervosy. J e s t to p o d sta w o w y p ro b le m ja k i w y stę p u je u ta n c e rz y baletow ych, ale p rze z n ich sam ych n a o g ó ł n ie d o strz e g a n y [15].
400 R. Nazarewicz, E. Babicz-Zielińska N r 4
Ryc. 5. O dsetek osób, w badanej grupie, jadających nieregularnie poszczególne posiłki Estim ation o f irregular consumptions of meals
WNIOSKI
1. W b a d a n e j g ru p ie o b se rw o w a n e były n ie k o rz y stn e zm ian y w s ta n ie odżyw ienia. D u ży o d s e te k b ad a n y c h ce ch o w a ła n isk a m a sa ciała i b a rd z o niskie z a w arto śc i tk a n k i tłuszczow ej. B a d a n y w skaźnik B M I w znaczący sp o só b ró ż n ił się w g ru p ie b a d a n e j w sto s u n k u d o p o p u la c ji dzieci z Kielc.
2. W y k a z a n o ró w n ież sz ereg n iep raw id ło w o ści w sp o so b ie żyw ienia. D o n a jp o w a ż niejszych b łę d ó w m o ż n a zaliczyć d o ja d a n ie m iędzy p o siłk am i, z a stę p o w a n ie posiłków sło d y czam i o ra z n ie re g u la rn o ść spożyw anych posiłków i ich m a łą ilość w ciągu d n ia. R . N a z a r e w i c z , E. B a b i c z - Z i e l i ń s k a
SELECT IN D EX ES O F T H E N U TR ITIO N A L STATUS AND FO O D HABITS A M O N G Y O UN G BALLET DANCERS
Summary
The work has been aimed at assessment of nutritional status on the base of some selected anthropom etric factors and at evaluation of food habits among schoolchildren of the ballet dance school at G dańsk. The 58 boys and girls were examined. The height, body mass and body fat were m easured, and the Body Mass Index values calculated. The results were com pared to those obtained among children at Poznań and Kielce. ,The survey of food habits was m ade with the especially prepared questionnaire.
The substantial deficiency of body fat and relatively low body mass were observed. The BMI value below 18 was found for 35% of subjects, and between 20 and 25 only for 23% o f subjects. The wrong food habits were found, especially low number of meals and their irregular consum ption.
N r 4 Ocena żywienia młodzieży 401 PIŚM IENNICTW O
1. Antosiewicz J.\ Zapobieganie uszkodzeniom mięśnia. Konferencja ’’Problemy badawcze w lekkoatletyce.”A W F Wrocław 1994, 161-170.
2. Babicz-Zielińska E., Borkowska B., Serocka M. : U podobania żywieniowe młodzieży wybranych szkół ponadpodstawowych województwa gdańskiego. Zeszyty Naukowe WSM 1999, 36, 12-19.
3. Barry S.: Ballet dancer-pregnancy outcomes. J. R. Soc. H ealth 1998, 118, 360-362.
4.Bass S., Pearce G., Young N., Seeman E.\ Bone mass during growth: the effects of exercise. Exercise and mineral accrual. Acta Univ. Carol. 1994, 40, 3-6.
5. Benton D.t Parker P.: Breakfast, blood glucose, and cognition. Am. J. Clin. Nutr. 1998, 67 (suppl.), 772S-778S.
6. Cieślik J., Kaczmarek M , Kaliszewska-Drozdowska М.: Dziecko poznańskie ‘90. Wyd. Bogucki, Poznań 1994.
7. Colgan M : O ptim um Sports Nutrition Y our Competitive Edge. Advanced Research Press New Y ork 1993.
8. Grinspoon S., Gulick Т., Askari H.\ Serum leptin levels in women with anorexia nervosa. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1996, 81, 3861-3863.
9. Hirschberg A., Hagenfeldt K.\ Athletic am enorrhea and its consequences. Lakartidningen 1998, 95, 5765-5770.
10. Jopkiewicz A. : Dziecko kieleckie. Normy rozwoju fizycznego.Wyd. ITE, Radom 1996. 11. Lemon P., Mullin J.: Effect o f initial muscle glycogen levels on protein catabolism during
exercise. J. Appl. Physiol. 1980, 48, 624-629.
12. Lopez-Varela S., Montero A., Chandra R., Marcos A.: Effect of the diet on nutritional status of ballerinas: immunologic markers. Nutr. Hosp. 1999, 14, 184-190.
13. Matejek N., Weimann E., Witzel C.: Hypoleptinaemia in patients with anorexia atheletica. Int. J. Sports Med. 1999, 20, 4 5 1 ^ 5 6 .
14. Neumarker K., Bartsch A .: Anorexia nervosa and anorexia athletica. W ien Med. Wochenschr. 1998, 148, 245-250.
15. Pierce E., Daleng М.: Distortion of body image among elite dancers. Percept. Mot. Skills 1998, 87, 769-770.
16. Richter L., Rose C., Griesel R.\ Cognitive and behavioural effects of a school breakfast. S. Afr. Med. J. 1997, 87 (suppl.), 93-100.
17. Siega-Riz A., Popkin B., Carson Т.: Trends in breakfast consumption for children in US from 1965 to 1991. Am. J. Clin. Nutr. 1998, 67 (suppl.), 748S-756S.
18. Simeon D., Grantham-McGregor S.: Efects of missing breakfast on the cognitive function of school children of differing nutritional status. Am. J. Clin. Nutr. 1989, 49, 646-653. Otrzymano: 2000.02.28
