Tadeusz Smakowski (1950–2019)
Tadeusz Smakowski urodzi³ siê 25 paŸdziernika 1950 r. w Kluczborku. Jego mama i babcia po wojnie zosta³y prze-siedlone z Drohobycza, a ojciec pochodzi³ z Zag³êbia. Rodzice spotkali siê w Kluczborku, a Tadeusz by³ ich jedy-nym dzieckiem.
Po ukoñczeniu Liceum Ogólnokszta³c¹cego w Klucz-borku w 1968 r. Tadeusz rozpocz¹³ studia na ówczesnym Wydziale Geologiczno-Poszukiwawczym Akademii Gór-niczo-Hutniczej w Krakowie, które ukoñczy³ w 1973 r., uzyskuj¹c tytu³ magistra in¿yniera geologa górniczego o specjalnoœci geologia z³ó¿ rud. To w³aœnie Kraków – przez niemal 35 lat – by³ najd³u¿ej domem Tadeusza.
Tadeusz Smakowski by³ zawodowo zwi¹zany z kilkoma instytucjami, przy czym niew¹tpliwie najd³u¿ej z Pañstwo-wym Instytutem Geologicznym (1974–1985, 2002–2017), a zapewne najintensywniej – z Instytutem Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN (1989–2002, 2007–2019). Pracê zawodow¹ rozpocz¹³ w 1974 r. w ów-czesnym Instytucie Geologicznym, gdzie w latach 1975– 1985, asystuj¹c dwóm mistrzom geologii gospodarczej i z³o¿owej – profesorom Andrzejowi Bolewskiemu i Hu-bertowi Gruszczykowi – jako wspó³autor, a zarazem redak-tor koordynaredak-tor, przyczyni³ siê do przygotowania i wyda-nia 16 tomów serii monograficznej Surowce mineralne
œwiata. By³y one publikowane w latach 1976–1987.
Zaj-mowa³ siê wtedy tak¿e licznymi pracami z zakresu gospo-darki surowcami mineralnymi w Polsce i na œwiecie oraz ocen wartoœci zasobów z³ó¿ i ekonomiki górnictwa. Wa¿n¹ prac¹, przygotowan¹ w 1979 r. wspólnie z profesorami Bolewskim i Gruszczykiem, by³o pierwsze Studium
bilan-su gospodarki bilan-surowcami mineralnymi Polski w latach 1971–1976 (1979).
W 1981 r. Tadeusz Smakowski by³ konsultantem UNIDO w Mauretanii w projekcie koncentruj¹cym siê na poszukiwaniu i rozpoznawaniu czarnych piasków na wyb-rze¿u Atlantyku pomiêdzy Nouakchott a Nouadhibou, przy granicy z dawn¹ Sahar¹ Hiszpañsk¹. Tadeusz – ze wspó³-autorem tego wspomnienia [RS] – bra³ udzia³ we wszyst-kich etapach prac poszukiwawczych, poczynaj¹c od zdjê-cia geofizycznego (magnetyka i radiometria) poprzez etap wierceñ i opróbowañ po wstêpne analizy mineralogiczne. Po powrocie do Polski prowadzi³ badania laboratoryjne i wspó³uczestniczy³ w przygotowaniu raportu koñcowego, który przyjêty zosta³ przez UNIDO w 1983 r. Ale wyprawa mauretañska by³a dla Tadeusza, wychowanego w siermiê-¿nym œwiecie Polski lat 50. i 60., okazj¹ do zetkniêcia siê z bogatym Pary¿em, a równoczeœnie doœwiadczeniem czegoœ zupe³nie innego: Afryki – Senegalu i Mauretanii, z wspa-nia³¹ przyrod¹ i przyjaznymi ludŸmi. Ta podró¿ by³a spe³-nieniem ch³opiêcych, skrytych marzeñ, w których Czarny L¹d wydawa³ siê oaz¹ szczêœcia. Praca z ró¿nej narodowoœci ekspertami ONZ mia³a wp³yw na korektê jego podejœcia do uprawiania zawodu geologa prospektora. Tam w Afryce musia³ podj¹æ po 13 grudnia 1981 r. wa¿n¹ decyzjê. Na pro-pozycjê emigracji do Kanady lub Francji odpowiedzia³, podobnie jak pozostali: dziêkujê, brzmi fascynuj¹co, ale moje miejsce jest nad Wis³¹. Drugi i ostatni raz Tadeusz zetkn¹³ siê z Afryk¹ w 2011 r., kiedy razem z innym wspó³autorem tego wspomnienia [SW] uczestniczy³ w misji
eksploracyjnej na zlecenie KGHM w Angoli. Penetruj¹c wyst¹pienia miedzi w dolnokredowym atlantyckim basenie osadowym, by³ przekonany, ¿e jest to œwietny teren do eks-ploracji. Podczas pobierania próbek na masywie karbona-tytowym Catanda, wobec powszechnoœci pirochloru, mia³ pewnoœæ, ¿e mo¿liwe jest tam udokumentowanie z³o¿a pier-wiastków ziem rzadkich i niobu. To by³a zupe³nie inna Afryka ni¿ w Mauretanii: zielona, z trawami siêgaj¹cymi 3 m, z niebywale bujnymi gajami palmowymi i bananowy-mi w kalderach Catandy. Wieczorabananowy-mi, siedz¹c w restauracji na brzegu Atlantyku, zajadaliœmy siê lokalnym smako³ykiem zamawianym przez nas biegle po portugalsku: garoupa
grelhada com batata frita. Te same znakomite ryby Tadeusz
jada³ 30 lat wczeœniej w Mauretanii. 642
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 8, 2019
W 1985 r. T. Smakowski rozpocz¹³ pracê dydaktyczn¹ na swoim macierzystym Wydziale Geologiczno-Poszuki-wawczym Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Do 1991 r. prowadzi³ tam wyk³ady i seminaria z przedmiotów: gospodarka surowcami mineralnymi, surowce mineralne œwiata, ekonomika zasobów kopalin. Równolegle by³ zaan-ga¿owany w realizacjê dwóch du¿ych projektów badaw-czych: Centralnego Programu Badañ Podstawowych 04.10.
Ochrona i kszta³towanie œrodowiska przyrodniczego pod
kierunkiem profesora Stefana Koz³owskiego oraz Central-nego Programu Badawczo-Rozwojowego 1.7. Zwiêkszenie
efektywnoœci pozyskiwania i w wykorzystania surowców mineralnych, którego liderem by³ profesor Roman Ney.
Intensywna realizacja zadañ w ramach drugiego z wy-mienionych programów przyczyni³a siê do jego zatrudnie-nia w 1989 r. w ówczesnym Centrum Podstawowych Pro-blemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN (od 1998 r. Instytut Gospodarki Surowcami Mineral-nymi i Energi¹ PAN). Tadeusz utworzy³ zespó³, który roz-rasta³ siê w kolejnych latach, zajmuj¹cy siê analiz¹ gospo-darki surowcami mineralnymi oraz szeroko rozumian¹ polityk¹ surowcow¹. W latach 1989–2002 by³ tam kierow-nikiem Pracowni Polityki Surowcowej, a w okresie 1992– 1999 dodatkowo kierownikiem Zak³adu Polityki Surowco-wej i Energetycznej.
W ramach dzia³alnoœci Pracowni Polityki Surowcowej IGSMiE PAN, z inicjatywy profesorów Andrzeja Bolew-skiego i Romana Neya, zespó³ pod kierunkiem Tadeusza Smakowskiego opracowa³ metodykê bilansowania gospo-darki surowcami mineralnymi, a nastêpnie rozpocz¹³ wy-dawanie roczników: Bilans gospodarki surowcami
mineral-nymi Polski i œwiata (od 1993 r.) oraz Minerals Yearbook of Poland (od 1997 r.), których Tadeusz by³ wspó³redaktorem
i wspó³autorem. Od roku 1996 by³ on tak¿e wspó³autorem 6 tomów serii monograficznej Surowce mineralne Polski wydawanej przez ten instytut.
Tak¿e w tym okresie Tadeusz by³ kierownikiem licz-nych opracowañ i ekspertyz dla Ministerstwa Œrodowiska, dotycz¹cych m.in. gospodarki surowcami mineralnymi, rozwi¹zañ prawnych i ekonomicznych zwi¹zanych z kon-cesjonowaniem poszukiwañ i eksploatacji z³ó¿ kopalin, gospodarki z³o¿ami kopalin, op³at eksploatacyjnych, op³at za ustanowienie u¿ytkowania górniczego. Przez wiele lat by³ cz³onkiem Rady Geologicznej przy Ministrze Œrodowi-ska, niejednokrotnie s³u¿¹c tak¿e jako ekspert tematyczny w Ministerstwach: Œrodowiska, Gospodarki oraz Skarbu Pañstwa.
Od 1992 r. wraz z zespo³em Pracowni Polityki Surow-cowej IGSMiE PAN rozwija³ prace w zakresie studiów wykonalnoœci (prefeasibility lub feasibility study) oraz analiz due dilligence m.in. dla KGHM Polska MiedŸ S.A., kopalni Bogdanka i innych kopalñ wêglowych, PGNiG S.A., a tak¿e – a mo¿e przede wszystkim – dla bardzo licz-nych firm górnictwa skalnego. Bardzo czêsto by³y one zwi¹-zane z prowadzonymi procesami przekszta³ceñ w³asnoœcio-wych tych firm. Zaanga¿owany by³ te¿ w prace z zakresu wyceny wartoœci z³ó¿ kopalin, wyceny wartoœci firm surowcowych, prognoz surowcowych, a tak¿e geologii œrodowiskowej (mapy geologiczno-gospodarcze i geoœro-dowiskowe). Tu w sposób szczególny zosta³a wykorzystana jego ugruntowana wiedza geologiczna, skonfrontowana w ujêciu praktycznym z wielorakimi uwarunkowaniami praw-nymi, techniczpraw-nymi, ekonomicznymi i œrodowiskowymi.
Tadeusz Smakowski by³ twórc¹ i przez wiele lat g³ówn¹ twarz¹ cyklicznych konferencji Aktualia i
perspek-tywy gospodarki surowcami mineralnymi. Pierwsza z tych
konferencji odby³a siê w grudniu 1990 r. Niestety, Tadeusz nie doczeka³ jubileuszu 30-lecia konferencji, który bêdzie mia³ miejsce w 2020 r.
Rok 2002 przyniós³ powa¿ne zmiany w ¿yciu Tadeusza. Wtedy rozpoczê³a siê warszawska czêœæ jego ¿ycia. Staj¹c siê ponownie pracownikiem Pañstwowego Instytutu Geo-logicznego, w dniu 1 lipca tego roku obj¹³ w nim funkcjê kierownika Zak³adu Geologii Gospodarczej, któr¹ pe³ni³ do 2005 r. W latach 2003–2012 by³ przedstawicielem Polski w Raw Materials Supply Group UE w Brukseli.
Równolegle, w latach 2002–2006 Tadeusz Smakowski by³ pracownikiem ówczesnego Ministerstwa Skarbu Pañ-stwa, gdzie by³ koordynatorem zespo³u ds. udostêpniania informacji geologicznej (w tym czasie by³a to kompetencja tego resortu). Pomys³ wykorzystania Tadeusza do tej pracy wyszed³ od jednego ze wspó³autorów tych s³ów [KSz], któ-ry wiedzia³ jak bardzo kompetentny i zaanga¿owany by³ on w tematach zwi¹zanych z wycen¹ wartoœci aktywów geo-logicznych, a w MSP chodzi³o g³ównie o wycenê infor-macji geologicznej pozyskanej z wykorzystaniem œrodków Skarbu Pañstwa.
Od 2007 r., pozostaj¹c pracownikiem Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Tadeusz Smakowski wróci³ tak¿e do pracy w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralny-mi i Energi¹ PAN, zajmowa³ siê ponownie przygotowy-waniem roczników Bilans gospodarki surowcami... oraz
Minerals Yearbook of Poland. W znacz¹cym stopniu
zaan-ga¿owa³ siê tak¿e w realizacjê projektu Strategie i
scena-riusze technologiczne zagospodarowania i wykorzystania z³ó¿ surowców skalnych pod kierunkiem profesora Jerzego
Bednarczyka. W tym samym okresie Tadeusz zosta³ cz³on-kiem za³o¿ycielem Polskiego Stowarzyszenia Wyceny Z³ó¿ Kopalin, wspó³autorem Kodeksu Wyceny Z³ó¿ Kopalin
POLVAL przygotowanego przez to stowarzyszenie,
wresz-cie – uzyska³ w nim tytu³ Taksatora Z³ó¿ Kopalin. Pracê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym zakoñ-czy³ w 2017 r., przechodz¹c na emeryturê. Do œmierci pra-cowa³ w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, w gronie swoich wychowanków.
Poza wspomnian¹ dzia³alnoœci¹ naukowo-badawcz¹ i dydaktyczn¹, poczynaj¹c od lat 90. Tadeusz by³ niezale¿-nym doradc¹ w wielu firmach zajmuj¹cych siê kruszywami zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Do ka¿dego z³o¿a podchodzi³ indywidualnie, jak do cz³owieka. By³
ojcem chrzestnym kilkunastu zak³adów eksploatacji
kru-szyw mineralnych. Wspó³pracuj¹c z prywatnymi przedsiê-biorcami oraz du¿ymi zak³adami surowców skalnych, doskonale rozumia³ problemy, z jakimi siê borykali. St¹d te¿,pod koniec pierwszej dekady XXI w. by³ inicjatorem powo³ania Polskiej Izby Kruszyw Mineralnych. Niestety, z ró¿nych wzglêdów izba ta ostatecznie jednak nigdy nie powsta³a.
Mimo postêpuj¹cej choroby, która ograniczy³a Jego sprawnoœæ fizyczn¹ i mobilnoœæ, w ostatnich latach Tade-usz by³ ci¹gle aktywny zawodowo. Przez kilka ostatnich lat pracowa³ w systemie telepracy. Mimo tej zmiany wci¹¿ utrzymywaliœmy ¿ywe kontakty towarzyskie i zawodowe. Byliœmy Mu pomocni w wielu potrzebach codziennego ¿ycia od zakupów lekarstw i wizyt u lekarzy, po dostawy ¿ywnoœciowe. Zmieniaj¹ca siê fizycznoœæ nie odebra³a Mu uroku, ci¹gle by³ wspania³ym rozmówc¹ i gawêdziarzem. 643 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 8, 2019
W mieszkaniu zawsze rozbrzmiewa³a muzyka, dobry blues, którego by³ znawc¹ i wielbicielem. Wszystkie œciany w mieszkaniu by³y obstawione regalikami ze starannie po-uk³adanymi p³ytami CD z tym gatunkiem muzyki. Tam, gdzie jeszcze by³o miejsce, sta³y ksi¹¿ki o tematyce histo-rycznej, gdy¿ historia Polski by³a kolejn¹ pasj¹ Tadeusza. W prywatnych rozmowach u¿ywa³ On swojego specjalne-go klucza dla okreœlenia osób z nim wspó³pracuj¹cych lub znanych w bran¿y geologicznej. Wszyscy podpisani pod tym tekstem mieli swoje przydomki, nie zawsze pocz¹tko-wo wiedz¹c jak brzmi¹. Z czasem sami je przejmowaliœmy od Tadeusza i stosowaliœmy jako skróty oraz wyró¿niki.
Tadeusz Smakowski by³ cz³owiekiem o intryguj¹cej osobowoœci i szerokich horyzontach myœlowych, ¿yczli-wym i pomocnym innym, obdarzonym du¿ym poczuciem humoru. By³ tak¿e znakomitym Koleg¹ i Przyjacielem. Wielokrotnie s³u¿y³ swoj¹ ogromn¹ wiedz¹ i doœwiadcze-niem w realizacji prac naukowych czy zlecanych przez przemys³. Nigdy nie skoncentrowa³ siê na sformalizowa-niu swojej wiedzy w postaci uzyskiwania stopni i tytu³ów naukowych. Choæ nie dba³ o tytu³y i honory, to by³ jednym z niekwestionowanych krajowych autorytetów z zakresu geologii gospodarczej i z³o¿owej oraz gospodarki surow-cami mineralnymi. Mimo ¿e umar³ jako magister in¿ynier geologii, to jego dorobek bez w¹tpienia œwiadczy o klasie profesorskiej. Nie œciga³ siê w tytu³omanii, mia³ za du¿o spraw zawodowych, osobistych i rodzinnych na g³owie. Tym niemniej dwa razy podj¹³ próby przygotowania pracy doktorskiej. Pierwszy raz na pocz¹tku lat 80. u profesora Gruszczyka z tematyki dotycz¹cej z³ó¿ rud Zn-Pb w za-chodniej czêœci monokliny œl¹sko-krakowskiej, ale przed-wczesna œmieræ profesora przyczyni³a siê do tego, ¿e doktorat Tadeusza, napisany w 80%, nigdy nie zosta³ dokoñ-czony. G³êboka wiedza Tadeusza na temat krajowej bran¿y kruszyw mia³a staæ siê ju¿ w latach dwutysiêcznych asump-tem do napisania rozprawy doktorskiej z tej asump-tematyki u jed-nego z autorów tego wspomnienia [KSz], ale ostatecznie Tadeusz pozosta³ tward¹ sztuk¹ i nie da³ siê zagoniæ do pra-cy nad doktoratem. By³ niezale¿ny i samorz¹dny w maksy-malnym wywalczonym dla siebie zakresie, mia³ wyraziste pogl¹dy. Wychowany przez dawnych mistrzów – profe-sorów Bolewskiego i Gruszczyka, posiada³ niezwykle sze-rok¹ i zarazem g³êbok¹ wiedzê geologiczn¹, sam by³ wa¿nym nauczycielem i wychowawc¹ wielu osób, w tym jednego ze wspó³autorów tego tekstu [KG]. Gdy pe³ni³ funkcje kierownicze zawsze wykazywa³ siê du¿¹ inicja-tyw¹ i operatywnoœci¹, wielkimi zdolnoœciami organiza-cyjnymi, szerokim spojrzeniem na podejmowane tematy merytoryczne. By³ œwietnym szefem i nauczycielem – ¿ycz-liwym, weso³ym, szczodrym, sprawied¿ycz-liwym, ale i bardzo wymagaj¹cym.
Tadeusz by³ bezwarunkowo oddany swojej rodzinie, swoim dzieciom i wnukom. Bardzo silnie emocjonalnie by³ zwi¹zany ze swoj¹ babci¹. Zawsze znalaz³ pretekst, by w trakcie rozmowy przy stole wspomnieæ o tym, jakie to wspania³oœci kuchni wschodniogalicyjskiej babcia goto-wa³a i wypieka³a dla swojego wnuczka.
Tadeusz Smakowski zmar³ 23 stycznia 2019 r. w War-szawie po d³ugiej i ciê¿kiej chorobie. Zosta³ pochowany 1 lutego 2019 r. w rodzinnym Kluczborku, obok rodziców i swojej ukochanej babci.
Czeœæ Jego pamiêci!
Wybrane pozycje autorstwa Tadeusza Smakowskiego
SMAKOWSKI T. 1975 – Kopaliny u¿yteczne Egiptu. Prz. Geol., 23 (8): 408–412.
BOLEWSKI A., GRUSZCZYK H., SMAKOWSKI T. 1979 – Studium bilansu gospodarki surowcami mineralnymi Polski w latach 1971–1976. Wyd. Geol. Warszawa.
SMAKOWSKI T. 1992 – Geological prognosis of potential zinc and lead resources for Triassic formations in the Silesian-Cracow region in southern Poland. Mathemat. Geol., 24 (6): 693–703.
JAKUBIAK Z., SMAKOWSKI T. 1994 – Classification of mineral rese-rves in the former Comecon countries. Geol. Soc. Spec. Publ., 79: 17–28. GALOS K., SMAKOWSKI T. 1997 – Mineral building materials indu-stry in Poland – current position and future trends. Gosp. Sur. Min., 12 (4): 509–528.
SMAKOWSKI T., GALOS K. 2001 – Evolution of mineral aggregates market in Poland. Gosp. Sur. Min., 17 (4): 19–38.
GALOS K., SMAKOWSKI T. SZLUGAJ J. 2003 – Flue-gas desulphuri-sation products from Polish coal-fired power-plants. Appl. Energ., 75 (3–4): 257–265.
SMAKOWSKA-FILIPEK M., SMAKOWSKI T. 2008 – Rozwój konku-rencji na rynku naturalnych kruszyw piaskowo-¿wirowych w Polsce w latach 2000–2006. Gosp. Sur. Min., 24 (4/4): 349–379.
SMAKOWSKI T., SPECZIK S. 2008 – Kierunki polityki surowcowej Polski. Gosp. Sur. Min., 24 (4/4): 381–393.
GALOS K., SMAKOWSKI T. 2008 – Nowa polityka surowcowa Unii Europejskiej w obszarze surowców nieenergetycznych. Gosp. Sur. Min., 24 (4/4): 75–90.
GALOS K., SMAKOWSKI T., LEWICKA E. 2010 – Podstawowe trendy zmian w gospodarowaniu surowcami mineralnymi w Polsce na prze-strzeni ostatnich dwudziestu lat. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN, 79: 7–30. WO£KOWICZ S., SMAKOWSKI T., SPECZIK S. (red.) 2011 – Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31 XII 2009 r. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
GALOS K., NIEÆ M., RADWANEK-B¥K B., SMAKOWSKI T., SZA-MA£EK K. 2012 – Bezpieczeñstwo surowcowe Polski – ocena sytuacji w zakresie kopalin nieenergetycznych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 452: 33–42.
GALOS K., NIEÆ M., RADWANEK-B¥K B., SMAKOWSKI T., SZA-MA£EK K. 2012 – Bezpieczeñstwo surowcowe Polski w Unii Europej-skiej i na œwiecie. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 452: 43–52.
GALOS K., NIEÆ M., RADWANEK-B¥K B., SMAKOWSKI T., SZA-MA£EK K. 2012 – Bezpieczeñstwo surowcowe Polski – bariery pokry-cia krajowych potrzeb surowcowych w zakresie kopalin nieenerge-tycznych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 452: 53–57.
BORCZ A., BURKOWICZ A., CIEPLIÑSKI A., GALOS K., GUZIK K., KOZIO£ W., MACHNIAK £., NOWACKA A., RESAK M., SMA-KOWSKI T., SZLUGAJ J., TOMASZEWSKA H. 2013 – Scenariusze zapotrzebowania na kruszywo naturalne w Polsce i w poszczególnych jej regionach. Wyd. Poltegor-Instytut, Wroc³aw.
SMAKOWSKI T., WO£KOWICZ S., MIECZNIK J.B. 2013 – Mo¿liwe Ÿród³a zaopatrzenia w paliwo potencjalnych elektrowni j¹drowych w Polsce. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN, 85: 295–307.
GALOS K., SMAKOWSKI T. 2014 – Wstêpna propozycja metodyki identyfikacji surowców kluczowych dla polskiej gospodarki. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN, 88: 59–80.
SMAKOWSKI T., SZAMA£EK K. 2016 – Prawno-ekonomiczne uwa-runkowania gospodarki z³o¿ami i surowcami mineralnymi. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN, 96: 265–277.
Udzia³ w publikowanych wa¿nych seriach wydawniczych
SUROWCE MINERALNE ŒWIATA – praca pod redakcj¹ A. Bolewskie-go, 16 tomów wydanych w latach 1976–1987; redaktor koordynator i wspó³autor.
ENCYKLOPEDIA SUROWCÓW MINERALNYCH – praca pod redak-cj¹ A. Bolewskiego, 4 tomy wydane w latach 1991–1994; wspó³autor. BILANS GOSPODARKI SUROWCAMI MINERALNYMI POLSKI I ŒWIATA – 20 roczników, od 1993 r.; wspó³redaktor i wspó³autor. MINERALS YEARBOOK OF POLAND – 17 roczników, od 1997 r.; wspó³redaktor i wspó³autor.
SUROWCE MINERALNE POLSKI – praca pod redakcj¹ R. Neya, 11 tomów wydanych w latach 1996–2009, wspó³autor 6 tomów.
Krzysztof Galos, Ryszard Strzelecki, Krzysztof Szama³ek, Stanis³aw Wo³kowicz
644
