Geologia Gór Świętokrzyskich oczami Rodericka Murchisona – wizyta w czerwcu 1843 roku i jej echa

Geologia Gór Œwiêtokrzyskich oczami Rodericka Murchisona –

wizyta w czerwcu 1843 roku i jej echa

Marek Narkiewicz

, Piotr Krzywiec

, John Diemer

Geology of the Holy Cross Mts. in the eyes of Roderick Murchison – visit in June of 1843 and its echoes. Prz. Geol. 60: 220–225.

A b s t r a c t. In June of 1843 Roderick Murchison visited Poland to overview local geology in order to fill the gap between the results of his Russian cam-paign (1840–1841) and the familiar geology of Western Europe. Recent examination of Murchison’s hand-written "Journal" and field notebooks in the archive of the Geological Society of London allows a detailed reconstruction of his visit in the Polish territories. During the five-days "charge" across the Holy Cross Mountains the famous British geologist, accompanied by the out-standing Polish colleague Ludwik Zejszner, had collected plenty of observa-tions that were later partly quoted in Murchison’s monumental treatise about the geology of Russia (1845). Among the most important new findings is the identification of the Devonian sediments earlier included by Jerzy Bogumi³ Pusch (1833–1836) in the Formation of Übergangs Kalkstein und Breccie (Transitional Limestone and Breccia). Murchison’s visit and its results are echoed in later papers by domestic scientists, particularly those by Zejszner. The latter was the first Polish student of the Holy Cross Mountains geology who extensively introduced chronostratigraphic units established by Murchison, including the Silurian and Devonian in particular. Keywords: Roderick Murchison, Ludwik Zejszner, field trip, Holy Cross Mountains, Devonian

Wizyta Rodericka Murchisona (ryc. 1A) w Polsce jest faktem znanym, choæ s³abo spopularyzowanym. O tym, ¿e ten brytyjski badacz – jeden z gigantów œwiatowej geologii XIX w. – podró¿owa³ w celach naukowych po polskich ziemiach, wiemy z jego dzie³a o geologii Rosji (Murchison i in., 1845). Wzmianki o tej podró¿y znajduje-my w pracach m.in. Zejsznera (1856), Roemera (1866), a ostatnio Kowalczewskiego (2006). Do niedawna jednak szczegó³y pobytu Murchisona w Polsce by³y nieznane, nie wiedzieliœmy ani o jego przebiegu, ani te¿ o wynikach obserwacji terenowych i reperkusjach spotkañ z polskimi badaczami.

Sytuacja zmieni³a siê z chwil¹ odkrycia przez Piotra Krzywca w archiwum londyñskiego Geological Society opracowanego w latach 70. XIX w. rêkopisu „Dziennika” Murchisona, w którym pobyt w Polsce jest obszernie, dzieñ po dniu opisany. Okaza³o siê równie¿, ¿e œlad po obserwa-cjach terenowych zosta³ niezale¿nie utrwalony w rêkopiœ-miennych notatkach terenowych Murchisona, zawieraj¹cych m.in. rysowane na gor¹co szkice ods³oniêæ i przekroje geo-logiczne. Dziêki uprzejmoœci Geological Society mogliœ-my wykorzystaæ te materia³y, konfrontuj¹c je z innymi œwiadectwami z po³owy XIX w., w tym z publikacjami Puscha (1833–1836, 1836, 1881, 1882), von Bloedego (1846), Zejsznera (1856), a tak¿e z terenowymi notatkami tego ostatniego (Czarniecki, 1961). W przygotowaniu jest obszerna publikacja omawiaj¹ca t³o, przebieg i wyniki ca³ego pobytu Murchisona na ziemiach polskich w czerwcu 1843 r., obejmuj¹cego poza Górami Œwiêtokrzyskimi jeszcze Karpaty, a tak¿e okolice Krakowa i Zag³êbie D¹browskie. Tutaj skupimy siê jedynie na œwiêtokrzyskim epizodzie tej wizyty.

Co sprowadzi³o Murchisona do Polski i w Góry Œwiêto-krzyskie? W latach 1840–1841 na zaproszenie cara

Miko³aja I badacz zorganizowa³ geologiczne ekspedycje w europejskiej czêœci Rosji, których efektem sta³a siê monumentalna monografia (Murchison i in., 1845; por. Collie & Diemer, 2004). W 1843 r. trwa³y prace nad tym dzie³em, Murchison analizowa³ zebrane materia³y, a tak¿e korygowa³ mapê geologiczn¹, obejmuj¹c¹ europejsk¹ czêœæ Rosji, w tym niemal ca³y obszar dzisiejszej Polski. Obserwacje z ziem polskich i odwiedzonej w 1844 r. Skan-dynawii mia³y wype³niæ lukê miêdzy Rosj¹ a Europ¹ Zachodni¹, a zw³aszcza Prusami, których geologiê pozna³ w latach wczeœniejszych.

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; marek.narkiewicz@pgi.gov.pl.

2

Obecny adres: Instytut Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa; piotr.krzywiec@ twarda.pan.pl.

3

Department of Geography & Earth Sciences, University of North Carolina at Charlotte, 9201 University City Boulevard, Charlotte, NC 28223, USA; jadiemer@uncc.edu.

Ryc. 1. Roderick Murchison w 1836 r. (A) (z: Secord, 1986) i Ludwik Zejszner w 1850 r. (B). Portret Zejsznera jest rysunkiem Maksymiliana Fajansa ze Zbiorów Gabinetu Rycin Uniwersytetu Warszawskiego (Czarniecki, 1961)

Fig. 1. Roderick Murchison in 1836 (A) (from: Secord, 1986) and Ludwik Zejszner in 1850 (B). Portrait of Zejszner was drawn by Maksymilian Fajans and is housed in the Collection of Drawings Cabinet of the University of Warsaw (Czarniecki, 1961) M. Narkiewicz P. Krzywiec J. Diemer

Wiemy, ¿e brytyjski geolog by³ do wizyty w Polsce dobrze przygotowany, zna³ np. dzie³a Puscha (1833–1836; 1836), do których wielokrotnie odwo³ywa³ siê w swoim „Dzienniku”. Sam Jerzy Bogumi³ Pusch, ówczesny naczelnik w Wydziale Górnictwa Komisji Rz¹dowej Przychodów i Skarbu Królestwa Polskiego, nie towarzyszy³ jednak brytyj-skiemu goœciowi, przebywa³ bowiem s³u¿bowo w Zag³êbiu D¹browskim (Kleczkowski, 1974). Przewodnikiem Murchi-sona w terenie zosta³ inny wybitny polski geolog, Ludwik Zejszner (ryc. 1B), mieszkaj¹cy wówczas w Warszawie i pozostaj¹cy przejœciowo bez sta³ego zatrudnienia (Czarniec-ki, 1964). W omawianym okresie by³ ju¿ uznanym badaczem o znacznym dorobku dotycz¹cym Karpat, a zw³aszcza Tatr i Podhala. Góry Œwiêtokrzyskie dopiero póŸniej mia³y staæ siê g³ównym obszarem jego zainteresowania.

PRZEBIEG PODRÓ¯Y I OBSERWACJE TERENOWE

W dniu 13 czerwca 1843 r. Murchison i Zejszner opusz-czaj¹ wynajêtym powozem Warszawê, kieruj¹c siê do Drze-wicy. Goœciny udzielaj¹ im bracia Evansowie, w³aœciciele tamtejszej huty i zak³adów metalowych, których sukce-sorem jest dzisiejszy Gerlach S.A. W rejonie Drzewicy obserwuje Murchison ni¿sze partie profilu jury, piaskowce z cienkimi pok³adami wêgli w³¹czane dzisiaj do liasu. Odnotowuje przynale¿noœæ tych warstw do formacji bia³ego piaskowca Puscha (ryc. 2), ale jest sk³onny zaliczaæ je nie do kajpru lub liasu, a do odpowiedników dzisiejszej jury œrodkowej. Na marginesie obserwacji profilu jury œwiêtokrzyskiej brytyjski geolog podkreœla wyraŸne ró¿nice

Ryc. 2. Punkty obserwacyjne w Górach Œwiêtokrzyskich (czerwone kropki) opisane w „Dzienniku” Murchisona i w notatkach terenowych. Podk³ad: fragment mapy Gór Œwiêtokrzyskich z atlasu Puscha z 1836 r. (II Specialkarte des Sandomirer Mittelgebirgs). Wybrane wydzielenia: 1 (niebieski) – wapienie i brekcje przechodowe; 2 (jasnozielony) – formacja szarog³azowa; 5 (ró¿owy) – czerwony piaskowiec; 6 (zielony) – pó³nocny wapieñ muszlowy; 9 (¿ó³ty, poziome kreski) – bia³y piaskowiec

Fig. 2. Observation points in the Holy Cross Mts. (red circles) described in the Murchison’s "Journal" and field notes, shown against the geological map by Pusch (1836) (II Specialkarte des Sandomirer Mittelgebirgs). Selected subdivisions: 1 (blue) – Transitional Limestone and Breccia; 2 (pale green) – Greywacke Formation; 5 (pale pink) – Red Sandstone; 6 (green) – Northern Muschelkalk; 9 (yellow, horizontal dashes) – White Sandstone

dziel¹ce je od wiekowych odpowiedników z Rosji. Jak pisze, „mamy tu typ zachodnioeuropejski, tj. pó³nocnej Europy”. Odnosi siê te¿ do w³asnej, bêd¹cej jeszcze w trakcie modyfikacji mapy geo-logicznej, potwierdzaj¹c zaznaczon¹ tam szero-koœæ wychodni jury.

Z Drzewicy trasa prowadzi 14 czerwca dalej na po³udnie, przez Koñskie do Sielpi, a nastêp-nie do Mniowa (ryc. 2), gdzie Murchison ogl¹da ods³oniêcie wapieni triasu œrodkowego. Zalicza je do najni¿szych warstw wapienia muszlowego Niemiec, przytaczaj¹c okreœlenie Puscha „die

nördlische partie des Muschelkalksteins” (Pusch,

1833–1836, t. 1, str. 268). Na szkicowanym w terenie przekroju NNW–SSE Murchison za-znacza monoklinalnie, pod niedu¿ym k¹tem zapadaj¹ce na pó³noc warstwy jury Drzewicy i Rozwadowa, ni¿ej le¿¹cy wapieñ muszlowy Mniowa, a pod nimi – ciemnoczerwone piaskowce pstrego piaskowca. Te ostatnie Murchison zaliczy³ w swoim dziele z 1845 r. jeszcze do permu.

Kolejne dwa noclegi, w dniach 15 i 16 czerwca, wypadaj¹ w Kielcach. Punkty terenowe w pobli¿u tego miasta koncentrowa³y siê wzd³u¿ niedawno zbudowanego traktu warszawsko-krakowskiego – obecnej krajowej drogi nr 7. Okolice drogi prawdopodobnie obfitowa³y w sztuczne od-s³oniêcia – przekopy i kamienio³omy eksploato-wane na potrzeby budowy. W D¹browie, dzisiaj znajduj¹cej siê na pó³nocnych peryferiach Kielc, Murchison obserwuje w takich ³omach jasne

piaskowce z ramienionogami i poziomami ¿elazistymi. Ska³y te, zaliczane obecnie do najwy¿szego dewonu dolnego, porównuje pod wzglêdem petrologicznym i paleonto-logicznym do kwarcytów, które widzia³ wczeœniej na obszarze reñskim, m.in. w rejonie miasta Ems. W wystêpuj¹cych w pobli¿u ciemnych szarog³azach Murchison znajduje pojedynczy okaz korala sylurskiego, figuruj¹cego w notat-kach Zejsznera jako „piêkny egzemplarz Calomopora

Gotlandica”. Prawdopodobnie wiêc chodzi tu o wystêpuj¹ce

w tym rejonie szarog³azy niewachlowskie syluru górnego. Niemal ca³y deszczowy dzieñ 15 czerwca up³ywa na daremnym poszukiwaniu ods³oniêæ cechsztynu, odkrytego przez geologa i wiertnika Augusta Rosta w Kajetanowie w czasie budowy traktu z Warszawy do Kielc (G¹gol, 2008). Wiadomoœæ o tym odkryciu dotar³a do geologów niemieckich (Pusch, 1882), którzy byæ mo¿e nastêpnie przekazali j¹ Murchisonowi w czasie jego pobytu w Berli-nie bezpoœrednio przed podró¿¹ do Polski. Niezale¿nym Ÿród³em informacji móg³ byæ Zejszner, poinformowany o wystêpowaniu cechsztynu przez Puscha (Zejszner, 1856). Wiadomoœæ musia³a ¿ywo zainteresowaæ brytyjskiego goœcia, któremu niedawne obserwacje z obszaru na zachód od Uralu pos³u¿y³y do ustanowienia w 1841 r. systemu permskiego.

Szukaj¹c permu, Murchison trafia w okolice Zagnañ-ska, gdzie uwiecznia w swoim notatniku terenowym przekrój przez Górê Che³m (ryc. 3). Murchison podzieli³ seriê wêglanow¹ (okreœlan¹ mylnie jako wapienna) na kilka jednostek, które zwiêŸle opisa³, ale bez podania pozycji stratygraficznej ska³. Dewoñski wiek tych osadów ustali³ znacznie póŸniej Roemer (1866). Niedawne badania biostratygraficzne w kamienio³omie Zache³mie pozwoli³y na zaliczenie ich do eiflu (Narkiewicz & Narkiewicz, 2010). Na szkicu terenowym brytyjski geolog zaznaczy³ te¿

schema-tycznie niezgodnoœæ miêdzy tymi warstwami a czerwonym piaskowcem, w³¹czanym obecnie do dolnego triasu.

Po wyjeŸdzie z Kielc w dniu 16 czerwca Murchison i Zejszner udaj¹ siê przez Bia³ogon i Chêciny do Jêdrzejowa. Brytyjski goœæ dzieli czas miêdzy obserwacje geologiczne i górnicze a zwiedzanie zak³adów metalowych (Fabryka Machin) w Bia³ogonie. W tym czasie œwiêtokrzyskie gór-nictwo kruszcowe mia³o ju¿ za sob¹ okres rozkwitu, a z³o¿a uleg³y w znacznym stopniu wyczerpaniu (Wrób-lewski, 1962). Murchison odwiedza Jaworzniê, nale¿¹c¹ do najwiêkszych wci¹¿ czynnych kopalñ rud o³owiu, a tak¿e Karczówkê, gdzie eksploatacja by³a ju¿ w tym czasie likwidowana.

Obserwacje geologiczne brytyjski geolog zebra³ w posta-ci przekroju wzd³u¿ linii Kielce–Chêposta-ciny (ryc. 4). Przekrój zaczyna siê w rejonie Kielc, gdzie Murchison, opuszczaj¹c miasto, odnotowuje „niski grzbiet ska³ przechodowych (...) po lewej stronie”. Niew¹tpliwie mowa tu o Paœmie Kadzielni, z czynnym podówczas kamienio³omem na tym wzgórzu oraz wyrobiskami górniczymi na Karczówce. Po raz pierw-szy w „Dzienniku” znalaz³o siê ustalenie stratygrafii tych ska³ przez zaliczenie ich do dewonu. Natomiast w notatniku terenowym (ryc. 4) pojawia siê przy Karczówce uwaga: „wapienie dewoñskie z licznymi koralami(...)”. Wynika st¹d, ¿e ju¿ w terenie Murchison by³ pewny dewoñskiego wieku tych ska³, przez Puscha (1833–1836) okreœlanych jako Übergangskalk („wapieñ przechodowy” – ryc. 2). Kluczem do ustalenia wieku by³ zespó³ charakterystycz-nych skamienia³oœci, jak równie¿ analogie do dewonu reñskiego z rejonu doliny rzeki Lahn i miasta Dillenburg.

W „Dzienniku” mowa jest o dobrze ods³oniêtym profilu miêdzy Kielcami a Biesakiem (Pasmo Dymiñskie), wyka-zuj¹cym „nastêpstwo od prawdziwego wapienia dewoñ-skiego do podœcielaj¹cych ska³ kwarcowych i ilastych wieku

Ryc. 3. Reprodukcja z notatnika terenowego Murchisona przedstawiaj¹ca rejon Zagnañska z nachylonymi ku pó³nocy dolomitami dewoñskimi na Górze Che³m. Schematyczny odrys, wykonany z oryginalnego szkicu, opatrzono transkryp-cjami z notatek Murchisona, podaj¹c wspó³czesne brzmienie nazw geograficz-nych. Inne objaœnienia – por. tekst

Fig. 3. Reproduction from the Murchison’s field notebook showing the area of Zagnañsk village with the Devonian dolostones dipping northwards in the Che³m Hill. Schematic drawing based on original sketch is explained using transcription from the Murchison’s notes but with a modern spelling of geo-graphic names. Other explanations – see the text

sylurskiego”. Pod dewonem wêglanowym wystêpuj¹ wiêc piaskowce, lokalnie z zielonymi ziarnami, przechodz¹ce ku do³owi w ilaste szarog³azy. Te pierwsze mog¹ nale¿eæ do ordowiku zalegaj¹cego tu niezgodnie i z du¿¹ luk¹ na drobnoklastycznych ska³ach kambru dolnego tworz¹cych Pasmo Dymiñskie (ryc. 4).

Po³udniowa czêœæ przekroju, od Biesaka przez Zgórsko do Chêcin, nie zosta³a skomentowana w „Dzienniku”, zaœ odrêczne zapiski w notatniku terenowym s¹ trudne do odcyfrowania. Na przekroju Murchison trafnie pokazuje stromo stoj¹ce warstwy po³udniowego skrzyd³a antykliny chêciñskiej ze schematycznie zaznaczonym zamkiem w Chêcinach (ryc. 4). WyraŸnie widoczne jest te¿ niezgodne zaleganie zlepieñca zygmuntowskiego („Dol. Conglom.”) na starszym pod³o¿u. Pod pewnymi wzglêdami ten poœpiesz-nie naszkicowany przekrój jest wierpoœpiesz-niejszym odwzorowa-niem budowy geologicznej ni¿ przekrój z atlasu Puscha (1836; ryc. 5). Ten ostatni pomija istnienie jednostki anty-klinalnej w miejscu obecnej antykliny dymiñskiej, a co wiêcej nie uwzglêdnia niezgodnoœci pod zlepieñcem zyg-muntowskim, w³¹czaj¹c go razem z wapieniami dewoñskimi do tej samej jednostki wapieni i brekcji przechodowych (Pusch, 1833–1836; por. ryc. 2).

W ostatnim etapie podró¿y do Krakowa Murchison jedynie marginesowo odnotowuje warstwy mezozoicz-nego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich oraz kredy niecki Nidy. Ca³y dzieñ 17 czerwca i sporo miejsca w „Dzien-niku” poœwiêca natomiast miocenowi Korytnicy i jego faunie muszlowej. O niezwyk³ym bogactwie i œwietnym zachowaniu tych skamienia³oœci móg³ siê wczeœniej dowiedzieæ zarówno z pracy Puscha (1833–1836), jak i od swego towarzysza podró¿y Zejsznera, który ju¿ dawniej zebra³ tu w³asn¹ kolekcjê (por. Pusch, 1833–1836, t. 2, str. 528). Skamienia³oœci okreœla jako „Sub Apennine Tertiary

shells”. Stwierdza, ¿e wystêpuj¹ one w gruboziarnistych

piaszczystych wapieniach na szczytach wzgórz (wapienie piñczowskie) oraz w marglach i i³ach u ich podnó¿y (i³y korytnickie). Zauwa¿a te¿, ¿e osady te le¿¹ na warstwach jury („the Oolites”) wieku kimerydzkiego. W dniu 18 czerwca Murchison i Zejszner opuszczaj¹ Jêdrzejów i udaj¹ siê przez Wodzis³aw, Miechów i Micha³owice do Krakowa. Ca³a œwiêtokrzyska czêœæ eskapady trwa³a wiêc zaledwie piêæ dni.

WYNIKI I ECHA PODRÓ¯Y MURCHISONA

Treœæ „Dziennika” oraz notatek i szkiców terenowych Murchisona stanowi fascynuj¹ce œwiadectwo stanu œwiêto-krzyskiego górnictwa i geologii po³owy XIX w. Ten pisany przez wnikliwego obserwatora tekst jest te¿ ¿ywym zapisem realiów spo³ecznych, gospodarczych i politycz-nych ziem polskich, a tak¿e wiele mówi o samym autorze jako o cz³owieku i geologu. Materia³y te pozwalaj¹ na wiary-godne i dok³adne ustalenie Ÿród³a i charakteru nielicznych, choæ cennych danych o geologii regionu œwiêtokrzyskiego, które znajdujemy w póŸniejszych publikacjach Murchiso-na i Murchiso-na mapie z 1845 r. Mo¿emy te¿ pokusiæ siê o ocenê ich wp³ywu na badaczy polskich, którzy zetknêli siê z Murchi-sonem i poznali wyniki jego obserwacji.

W „The geology of Russia...” znajdujemy mocne po-twierdzenie dewoñskiego wieku ska³ obserwowanych przez Murchisona w rejonie Kielc, a przez Puscha (1833–1836) opisywanych wczeœniej jako wapieñ przechodowy (Murchi-son i in., 1845, str. 3*). W 1846 r. zosta³a opublikowana przez von Bloedego rozprawa systematyzuj¹ca podzia³

stratygra-ficzny na obszarze Polski i krajów przyleg³ych. Autor, nie cytuj¹c wprost dzie³a Murchisona i in. (1845), przeprowa-dzi³ gruntown¹ polemikê z zaliczeniem do dewonu czêœci formacji przechodowej z Gór Œwiêtokrzyskich. W kon-kluzji uzna³, ¿e utwory te odpowiadaj¹ pograniczu dewonu (Old Red Sandstone) i syluru (Grauwackenformation), ale s¹ bli¿sze temu drugiemu. Myli³ siê wiêc Siemiradzki (1887, str. 13), przypisuj¹c von Bloedemu (1846) priorytet w ustaleniu obecnoœci dewonu w Górach Œwiêtokrzyskich.

Znamienny jest brak w „The geology of Russia...” wzmianki o szarog³azach z regionu ³ysogórskiego i z Pasma Dymiñskiego, okreœlanych w „Dzienniku” jako sylurskie i to po czêœci na podstawie dowodów paleontologicznych. Za „oficjaln¹” datê odkrycia syluru w Górach Œwiêto-krzyskich wypada wobec tego uznaæ 1868 r., kiedy zosta³ opublikowany przez Zejsznera list do Gustawa Rose, zawieraj¹cy krótki komunikat o znalezieniu graptolitów w ³upkach z rejonu Zbrzy i Sandomierza. Warto jednak w tym kontekœcie pamiêtaæ o terenowych obserwacjach poczynionych przez Murchisona równo æwieræ wieku wczeœniej.

Pewien k³opot mamy natomiast z ustaleniem pierw-szego opublikowanego œwiadectwa znalezienia w Górach Œwiêtokrzyskich permu. Odkrycie Rosta znamy jedynie z poœrednich przekazów przytaczanych w poœmiertnej publikacji Puscha (G¹gol, 2008). Chronologicznie pierwsz¹ publikacj¹ tekstow¹ informuj¹c¹ o udokumentowanym wy-stêpowaniu permu w Górach Œwiêtokrzyskich jest prawdo-podobnie praca von Bloedego (1846, str. 14), który jako podstawê identyfikacji cechsztynu przytacza ramienio-noga Productus aculeatus. Murchison i in. (1845) nie wspominaj¹ ani s³owem o permie œwiêtokrzyskim, którego, jak teraz wiemy, nie uda³o siê znaleŸæ w terenie. Mimo to perm jest zaznaczony w rejonie Kielc na mapie z 1845 r., aczkolwiek zaskakuj¹co szeroki zasiêg jego wychodni wynika z zaliczenia do tego systemu równie¿ czerwonych osadów triasu dolnego.

Sporo miejsca poœwiêcili Murchison i in. (1845) bia³emu piaskowcowi z pó³nocnego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich, zaliczanemu przez Puscha (1833–1836) do liasu lub kajpru. Ska³y tego wieku nie zosta³y odkryte w Rosji, zatem ich wystêpowanie w Polsce wyda³o siê brytyjskiemu geologowi podejrzane. W d³u¿szym wywodzie stara³ siê on wykazaæ (jak teraz wiemy – nietrafnie), ¿e œwiêtokrzyskie piaskowce s¹ m³odsze i nale¿¹ do jury œrodkowej.

Doœæ obszernie potraktowali Murchison i in. (1845, str. 292–293) faunê zebran¹ w Korytnicy, okreœlanej jako „wartoœciowa i szeroko znana lokalizacja z faun¹ muszlow¹ (...) nad Nid¹, dop³ywem Wis³y”. Powo³ali siê przy tym na publikowane oznaczenia Puscha (1837), ale przytoczyli te¿ listê 33 zebranych w 1843 r. form miêczaków, oznaczonych z pomoc¹ Deshayesa i Morrisa. Na ich podstawie opowie-dzieli siê za mioceñskim wiekiem osadów obszaru przed-karpackiego (Murchison i in., 1845, str. 293).

Zapiski w „Dzienniku” wskazuj¹, ¿e Murchison spotka³ siê osobiœcie tylko z dwoma, ale za to bez w¹tpienia naj-wybitniejszymi ówczesnymi polskimi geologami – Puschem i Zejsznerem. O niewielkim lub wrêcz ¿adnym wp³ywie brytyjskiego geologa na dalsze prace Puscha, który zmar³ trzy lata po opisywanej wizycie, œwiadczy poœmiertnie opublikowana mapa geologiczna (Pusch, 1881), nieuwzglêd-niaj¹ca obserwacji dokonanych przez Murchisona, w tym odkrytego przez niego dewonu.

W rêkopiœmiennych notatkach terenowych Zejsznera (Czarniecki, 1961) znalaz³y siê w tomie 6 (str. 261–266)

zapiski dotycz¹ce pobytu w Górach Œwiêtokrzyskich w dniach 14–16 czerwca. S¹ one znacznie bardziej skrótowe ni¿ notatki Murchisona i uzupe³niaj¹ je w niewielkim stop-niu. W kilku miejscach odwo³a³ siê Zejszner do obserwacji Murchisona, ale, co ciekawe, nie przytoczy³ jego oznaczeñ wiekowych odnosz¹cych siê do syluru i dewonu. Zejszner zaj¹³ siê wprawdzie szerzej geologi¹ Gór Œwiêtokrzyskich znacznie póŸniej, bo od 1857 r. (Czarniecki, 1961), ale region ten jest ju¿ wspomniany w jego podrêczniku z 1856 r.

Omawiaj¹c rozprzestrzenienie dewonu, pisa³ tam Zejszner, ¿e „wed³ug Murchisona góry Kieleckie nale¿¹ do formacyi dewoñskiéj, i sk³adaj¹ siê z brunatnych wapieni i bia³éj ska³y kwarcowéj” (str. 149). Powo³a³ siê te¿ na Puscha, wspominaj¹c o wystêpowaniu „formacyi permskiej” ko³o Zagnañska. Z kolei o „najni¿szym ogniwie formacyi triaso-wej” pisa³, ¿e „(...) w Polsce otaczaj¹ pstre piaskowce wapienie dewoñskiéj formacyi gór Kieleckich” (str. 154). Te sk¹pe informacje s¹, jak siê wydaje, pierwszym

Ryc. 5. Przekrój przez Góry Œwiêtokrzyskie z atlasu Puscha z 1836 r. Lokalizacja – linia A–B na ryc. 2. Kolory i numery wydzieleñ – jak na ryc. 2

Fig. 5. The geological cross-section from the atlas by Pusch (1836) localized along the A–B line in Fig. 2. Colour patterns and numbering of subdivisions – as in Fig. 2

A

B

C

Ryc. 4. Reprodukcja przekroju Kielce–Chêciny (A) na podstawie rysunku z notatnika terenowego Murchisona (B). Dla porównania pokazano wspó³czesny przekrój geologiczny (C) wg Radwañskiego (z: Mizerski, 1995, fig. 12). Inne objaœnienia – por. ryc. 3 i tekst

Fig. 4. Reproduction of the geological cross-section Kielce–Chêciny (A) on the basis of drawing from the Murchison’s field notebook (B). The modern cross-section (C) by Radwañski (from: Mizerski, 1995, fig. 12) is shown for a comparison. Other explanations – see the Fig. 3 and the text

w polskiej literaturze geologicznej jednoznacznym œladem przyswojenia obserwacji poczynionych w czasie wizyty Murchisona z 1843 r.

W cytowanym podrêczniku Zejsznera mo¿emy te¿ próbowaæ dostrzec znacznie g³êbszy wp³yw spotkania tego badacza z Murchisonem (a tak¿e ich wieloletnich kontak-tów korespondencyjnych) na zmianê w podejœciu do straty-grafii, jaka dokona³a siê w Polsce w po³owie XIX w. W latach 30. i 40. XIX w. krajowy standard metody straty-graficznej wyznacza³a pomnikowa monografia Puscha (1833– 1836). Wprowadza³a ona podzia³ na formacje – jednostki wydzielane zasadniczo na podstawie kryteriów litologicz-nych. Do czasów Murchisona osady podkarboñskie ³¹cznie okreœlano jako formacjê albo seriê przechodow¹

(Übergangs-formation, Transition Series). Obserwacje geologa

brytyj-skiego zapocz¹tkowa³y dok³adniejszy podzia³ tej formacji na dewon i sylur. (Trzeba pamiêtaæ, ¿e sylur by³ w tym czasie rozumiany szeroko, obejmowa³ bowiem dzisiejszy ordowik, a niektórzy badacze, w tym sam Murchison, w³¹czali doñ równie¿ obecny kambr). Tworzenie zrêbów nowoczesnego, do dziœ stosowanego podzia³u chrono-stratygraficznego otwiera³o nowe perspektywy badaw-cze, umo¿liwiaj¹c w niektórych przypadkach bardziej szczegó³owe rozdzielanie sukcesji osadowych, a tak¿e ich ponadregionalne korelacje.

Ksi¹¿ka Zejsznera (1856) jest zapewne pierwszym polskim œwiadectwem nowego podejœcia do stratygrafii, uwzglêdniaj¹cego uniwersalne jednostki wiekowe. Jednost-ki te ujête zosta³y w trzy wydzielenia najwy¿szego rzêdu: „formacyje palezoiczne, warstwowe [=obecny mezozoik] i trzeciorzêdowe” [=obecny kenozoik, z w³¹czeniem czwar-torzêdu, tj. „gliny i g³azów naniesionych”]. Ponadto d³ugi spis skamienia³oœci, opatrzony danymi bibliograficznymi i wykazami miejsc wystêpowania, podzieli³ Zejszner stratygraficznie, stosuj¹c ju¿ nowo wprowadzone jednostki o randze obecnych systemów. Wœród skamienia³oœci brak jest jednak ci¹gle form starszych od dewoñskich, a dla dewonu zacytowano tylko jedn¹ nazwê (g³owonoga Gomphoceras

Kielcensis), przytoczon¹ w „The geology of Russia...”

z rejonu Kielc. Rolê ksi¹¿ki Zejsznera (1856) dla rozwoju polskiej geologii, a zw³aszcza stratygrafii, podkreœli³ w swoim zarysie historycznym Babicz (1977).

UWAGI KOÑCOWE

„Dziennik” i notatniki terenowe Rodericka Murchisona zawieraj¹ imponuj¹c¹ iloœæ obserwacji geologicznych, zw³aszcza gdy weŸmiemy pod uwagê b³yskawiczny, nawet w dzisiejszych kategoriach, przebieg „szar¿y” by³ego brytyj-skiego oficera przez region œwiêtokrzyski. Uderza trafnoœæ licznych spostrze¿eñ, w tym m.in. przedstawionych w formie szkiców terenowych, choæ w wielu przypadkach nie wnosz¹ one nowych informacji ponad obszerny i bardzo szczegó³owy materia³ zebrany w monografii Puscha (1833–1836).

W porównaniu z Puschem Murchison stosowa³ natomiast nowoczeœniejsze metody do ponadregionalnej korelacji sukcesji skalnych, opieraj¹c siê na wprowadzanych m.in. przez siebie samego systemach. Nie jest raczej przypad-kiem, ¿e tego rodzaju podejœcie jako pierwszy z polskich autorów wykorzysta³ szeroko Ludwik Zejszner – towarzysz podró¿y Murchisona, z którym ponadto prowadzi³ wielo-letni¹ korespondencjê naukow¹. Pierwsze tego œlady znaj-dujemy w podrêczniku z 1856 r., a liczne praktyczne zastosowania – w trakcie prowadzonych od koñca lat 50. XIX w. badañ terenowych w Górach Œwiêtokrzyskich.

Spoœród obserwacji i interpretacji chronostratygraficznych brytyjskiego geologa najwiêksz¹ wartoœæ mia³o odkrycie dewonu w³¹czanego wczeœniej przez Puscha do formacji przechodowej. Odkrycie to, potwierdzone w druku w „The

geology of Russia…” zosta³o kilkanaœcie lat póŸniej

przy-pomniane przez Zejsznera (1856), a nastêpnie obszerniej udokumentowane przez Roemera (1866).

Artyku³ niniejszy zosta³ przygotowany w ramach prac statu-towych PIG-PIB, temat nr 62.9711.0701.00.2, przy wsparciu finansowym firm Aurelian Oil & Gas PLC, LOTOS Petrobaltic S.A. oraz BG Group plc. Za okazan¹ pomoc wszystkim tym firmom autorzy serdecznie dziêkuj¹. Reprodukcje dziennika terenowego Rodericka Murchisona wykorzystano dziêki uprzejmoœci The Geological Society of London.

LITERATURA

BABICZ J. 1977 – Nauki o Ziemi. Geologia. [W:] Suchodolski B. (red.) Historia nauki polskiej, t. 3 (1795–1862). Zak³. Narod. im. Ossoliñskich, Wyd. Pol. Akad. Nauk, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–Gdañsk: 548–573. BLOEDE G., VON 1846 – Die Formations-Systeme von Polen und dem angranzenden Länderstrich als Fortsetzung der versuchsweisen Darstellung der Formations-Systeme vom europäischen Russland. Verh. d. Russ.-kais. min. Gesell. St. Petersburg: 1–75.

COLLIE M. & DIEMER J. 2004 – Murchison’s wanderings in Russia. His geological exploration of Russia in Europe and the Ural Mountains, 1840 and 1841. Brit. Geol. Surv. Occ. Pub., 2: 474.

CZARNIECKI S. 1961 – „Notaty” Ludwika Zejsznera i ich znaczenie dla badañ nad histori¹ geologii w Polsce. Stud. Mater. Dziejów Nauki Pol., seria C, 4: 61–88.

CZARNIECKI S. 1964 – Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagielloñskim. Uniw. Jagiell., Wyd. Jubil., 14: 1–145.

G¥GOL J. 2008 – Niemiecki geolog i wiertnik August Rost (?–1856) i jego dzia³alnoœæ w Polsce. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 64: 56–57. KLECZKOWSKI A.S. 1974 – Jerzy Bogumi³ Pusch – ostatni okres ¿ycia i dzia³alnoœci 1830–1846. Pr. Muz. Ziemi, 21: 65–104. KOWALCZEWSKI Z. 2006 – Na marmurowym szlaku im. Sylwestra Kowalczewskiego w okolicach Chêcin. Zesz. Wszechn. Œwiêtokrz., seria Turystyka, 24: 11–56.

MIZERSKI W. 1995 – Geotectonic evolution of the Holy Cross Mts. in central Europe. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 372: 1–47.

MURCHISON R. I., VERNEUIL É. & KEYSERLING A. 1845 – The geology of Russia in Europe and the Ural Mountains. John Murray, London: 700.

NARKIEWICZ K. & NARKIEWICZ M. 2010 – Mid Devonian carbonate platform development in the Holy Cross Mts. area (central Poland): new constraints from the conodont Bipennatus fauna. N. Jb. Geol. Paläont. Abh., 255: 287–300.

PUSCH G.G. 1833–1836 – Geognostische Beschreibung von Polen so wie der übrigen Nordkarpathen-Länder (I + II). Stuttgart, Cotta’schen Buchhandlung, 338 + 695 str. Stuttgart und Tübingen.

PUSCH G.G. 1836 – Geognostischer Atlas von Polen. J.G. Cotta, Stuttgart.

PUSCH G.G. 1837 – Polens Paläontologie: oder Abbildung und Beschreibung der vorzüglichsten und der noch unbeschriebenen Petrefakten aus den Gebirgsformationen in Polen, Volhynien und den Karpathen nebst einigen allgemeinen Beiträgen zur Petrefaktenkunde und einem Versuch zur Vervollständigung der Geschichte des Europäischen Auer-Ochsen. E. Schweizerbart’s Verlagshandlung, Stuttgart: 1–218.

PUSCH J.B. 1881 – Mapa geognostyczna Królestwa Polskiego popra-wiona na zasadzie spostrze¿eñ J.B. Puscha. Pam. Fizyograf., 1. PUSCH J.B. 1882 – Nowe przyczynki do gieognozyi Polski. Pam. Fizyograf., 2: 134–174.

ROEMER C.F. 1866 – Geognostische Beobachtungen im Polnischen Mittelgebirge. Z. Deutsch. Geol. Ges., 18: 667–690.

SECORD J.A. 1986 – Controversy in Victorian geology: the Cambrian-Silurian dispute. Princ. Univ. Press, Princeton. SIEMIRADZKI J. 1887 – Sprawozdanie z badañ gieologicznych w zachodniéj czêœci gór kielecko-sandomierskich. Pam. Fizyjograf., 7: 11–38.

WRÓBLEWSKI T. 1962 – Rys historyczny górnictwa kruszcowego w Górach Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 8: 414–417.

ZEJSZNER L. 1856 – Geologia do ³atwego pojêcia zastósowana. Ksiêgarnia D.E. Friedleina. Kraków: 266.

ZEJSZNER L. 1868 – An Herrn G. Rose. Z. Deutsch. Geol. Ges., 20: 207. Praca wp³ynê³a do redakcji 8.08.2011 r.

GEOLOGICZNY

GEOLOGICZNY

PRZEGLĄD

PRZEGLĄD

Murchison w Polsce

Perspektywy HDR

w Sudetach

Deformacje powierzchniowe

wybrzeży Zatoki Gdańskiej

Jaskinia za Siedmiu Progami

(Tatry Zachodnie)

Mountains conducted under the auspices of the emperor of all The Russias”) ukazuj¹cy obszar Polski i jej otoczenia. W prawym górnym rogu portret Murchisona z pracy A. Geikego (1875, Life of Sir Roderick I. Murchison, based on his journals and letters, with notices of his scientific contemporaries and a sketch of a rise and growth of Palaeozoic geology in Britain. Murray, London) (zob. Narkiewicz i in., str. 220) Cover photo: Fragment of a geological map from 1845 by Roderick I. Murchison ("Russia in Europe and the Ural Mountains conducted under the auspices of the emperor of all The Russias") showing Poland and its surroundings. In the top right Murchison’s portrait from A. Geike (1875, Life of Sir Roderick I. Murchison, based on his journals and letters, with notices of his scientific contemporaries and a sketch of a rise and growth of Palaeozoic geology in Britain. Murray, London) (see Narkiewicz et al., p. 220)