O splataniu siê codziennoœci z wielkoœci¹ na przyk³adzie ¿ycia i dzia³alnoœci
Œp. Profesora Józefa Zwierzyckiego
Micha³ Pawe³ Mierzejewski
1The glory and everyday activity in the lifetime of Late Prof. Józef Zwierzycki. Prz. Geol, 60: 593–595.
A b s t r a c t. The life of Profesor Józef Zwierzycki was extremely interesting. He was born in Krobia, Western Poland, under the Prussian Partition. He completed his geological study in Berlin, at Humbolt University. Then, he worked in Netherland India (presently Indonesia), where he described metallic ores (Zn, Ag), discovered crude oil, constructed geological maps, and finally he was the chief of the Geological Survey. Jósef Zwierzycki was decorated by the Netherland Government with the Oranje - Nassau Order, the highest civil order of the Netherlands. When he came back to Poland, he was arrested by the German occupant and sent to Auschwitz. After the Second World War, he organised the geology faculty at Wroc³aw University, where he gave lectures on stratigraphy and economic geol-ogy. Józef Zwierzycki supplied instruction to the Government on where to search the Cu ores in Lower Silesia. Together with eng. Wy¿ykowski, Prof. Zwierzycki is considered as the discoverer of this famous Cu deposit.
Keywords: Prof. J. Zwierzycki, Netherland India, Cu deposit
W 2011 r. minê³a 50. rocznica œmierci prof. Józefa Zwierzyckiego, jednego z najwybitniejszych geologów polskich, o którego dokonaniach winniœmy wiedzieæ.
Józef Zwierzycki urodzi³ siê w 1888 r. w Krobi w Wiel-kopolsce, w ówczesnym zaborze pruskim, w rodzinie w³aœciciela m³yna – wiatraku. By³a to rodzina patriotycz-na, w której czyta³o siê polsk¹ literaturê piêkn¹ i prasê katolick¹. Józef nauczy³ siê w domu gry na pianinie i do póŸnych lat grywa³ utwory Chopina. Naukê podstawow¹ pobiera³ w szkole powszechnej w Krobi (1894–1902), nastêpnie uczêszcza³ do progimnazjum, z³o¿onego z czte-rech klas, w Trzemesznie. Tam wst¹pi³ do Towarzystwa im. Tomasza Zana (TTZ), gdzie kultywowano wartoœci patriotyczne. Do tej organizacji wprowadzi³ Go Józef Kostrzewski, póŸniejszy profesor, odkrywca grodu w Biskupinie. Nadmieniam, ¿e blisko 50 lat wczeœniej uczniowie tego gimnazjum z klas wy¿szych gremialnie brali udzia³ w powstaniu styczniowym. Zawdziêczamy to dyrektorowi tej szko³y, panu Meisnerowi, który zosta³ oddelegowany na to stanowisko przez Komisjê Edukacji Narodowej, aby przeciwstawia³ siê germanizacji. Gim-nazjum Józef Zwierzycki ukoñczy³ w GnieŸnie. Oceny na œwiadectwach mia³ znakomite.
Dziêki temu dosta³ stypendium od Towarzystwa Pomo-cy Naukowej imienia Karola Marcinkowskiego z Pozna-nia. Umo¿liwi³o Mu to studia w Berliñskiej Akademii Gór-niczej (1909–1913), gdzie uzyska³ tytu³ in¿yniera. W cza-sie praktyki w kopalni rudy ¿elaza w Kirunie, w Szwecji za ko³em podbiegunowym, nauczy³ siê jêzyka norweskiego od zatrudnionych tam robotników norweskich. Mia³o Mu siê to bardzo przydaæ w przysz³oœci. Jednoczeœnie z górnic-twem studiowa³ geologiê na Uniwersytecie im. Aleksandra von Humboldta w Berlinie. Has³em tej szko³y by³o Teoria
cum Praxis, co zawa¿y³o na dzia³alnoœci J. Zwierzyckiego.
Praktyki studenckie odbywa³ miêdzy innymi w kopalniach soli potasowych i kamiennych w Riedel, w Stassfurcie i innych, gdzie zetkn¹³ siê z problematyk¹ formacji cechsz-tyñskiej, co odbi³o siê na Jego dzia³alnoœci. W Berlinie
obroni³ doktorat na temat „Fauna g³owonogów w pok³adach Tendaguru w Niemieckiej Afryce Wschodniej”. By³ to zbiór skamienia³oœci przywiezionych z Afryki przez Ekspedycjê Tendagur2 (1911–1913), która dzia³a³a nad jeziorem Tanganika. Opracowa³ te¿ skamienia³oœci kopal-nych gadów z Afryki Wschodniej. Zwierzycki musia³ byæ uwa¿any przez prze³o¿onych za wybitnie zdolnego, skoro powierzono Mu do opracowania tak cenne zbiory, cieszy³ siê te¿ du¿ym zaufaniem. Dnia 14 paŸdziernika 1913 r. Józef Zwierzycki uzyska³ doktorat z geologii, a promotor, profe-sor W. Branc, uwzglêdniwszy Jego polskie pochodzenie, poradzi³ Mu, aby poszuka³ pracy za granic¹. Józef skorzysta³ z jego rad.
W 1914 r. Zwierzycki wygra³ konkurs rz¹du Holandii na stanowisko geologa eksploratora i pojecha³ na wiele lat do Holenderskich Indii Wschodnich (obecna Indonezja). Przed wyjazdem dosta³ od Holendrów ogromn¹ zaliczkê i odda³ do Towarzystwa im. Marcinkowskiego nale¿noœci za stypendium oraz wyprawi³ bal dla wszystkich studentów ostatniego roku geologii (67 osób) i profesorów. W Indone-zji odkry³ z³o¿a ropy naftowej, ocenia³ z³o¿a cyny, platyny, z³ota i srebra. Robi³ te¿ mapy geologiczne, zajmowa³ siê skamienia³oœciami krêgowców, sztuk¹ indonezyjsk¹ [mo¿e w³aœciwiej by³oby – malajsk¹] (okazy przywiezione przez Zwierzyckiego znajduj¹ siê w obecnie w muzeum w Poznaniu). Interesowa³ siê tak¿e prehistorycznymi typami ludzkimi, bada³ zjawiska wulkaniczne, o czym opowiada³ barwnie studentom po wojnie we Wroc³awiu, by³ redakto-rem czasopisma górniczo-geologicznego Mijningenieur, bra³ udzia³ w miêdzynarodowych kongresach geologicz-nych, na których wyg³asza³ referaty. Warto tutaj zauwa¿yæ, ¿e mapy geologiczne wykonywa³ w d¿ungli, w terenie dziewiczym [bez jakiegokolwiek GPS-u!], a wyniki uzy-skiwa³ znakomite. W 1933 r. Józef Zwierzycki awansowa³ na stanowisko dyrektora s³u¿by geologicznej w Holender-skich Indiach Wschodnich i pe³ni³ to stanowisko 5 lat, a¿ do swej emerytury. Kierowa³ tam zespo³em geologów nale-¿¹cych do siedmiu narodowoœci. Jego podw³adnym by³
593
Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 11, 2012
1
Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc³aw; jmier@wp.pl.
2
miêdzy innymi Reinout Willem van Bemmelen3, s³awny twórca hipotezy undacji. W 1938 r. Zwierzycki zosta³ odznaczony przez rz¹d holenderski najwy¿szym cywilnym odznaczeniem – Krzy¿em Oficerskim Orderu Oranje--Nassau.
Józef Zwierzycki pos³ugiwa³ siê jêzykami: polskim, niemieckim, norweskim, holenderskim i angielskim. Zna³ te¿ jêzyk francuski i malajski. W gimnazjum uczono w tamtych czasach jeszcze greki i ³aciny. Zaoferowano Mu pozycjê profesora geologii w Batawii, w Indiach Holender-skich, kaperowali Go te¿ Amerykanie z przemys³u nafto-wego. Podobno prace J. Zwierzyckiego s¹ nadal wysoko cenione, o czym opowiada³ mi geolog angielski, który nie-dawno pracowa³ w Indonezji.
W 1938 r. nasz Bohater wróci³ do Polski i zosta³ naczel-nikiem Wydzia³u Nafty i Soli w Pañstwowym Instytucie Geologicznym. [Po wybuchu wojny dyrektor Karol Boh-danowicz przekaza³ Zwierzyckiemu swoje uprawnienia, a ten w pocz¹tkowym okresie okupacji dziêki energicznej posta-wie (i berliñskiemu akcentowi) uchroni³ instytut przed roz-grabieniem (Maœlankiewicz, 1973)]. W 1941 r. zosta³ are-sztowany przez Gestapo i wywieziony do Auschwitz. Na szczêœcie dziêki znajomoœci obcych jêzyków zosta³ przy-dzielony jako t³umacz do grupy Norwegów, co uwolni³o Go czêœciowo od ciê¿kich robót. Inne Ÿród³a podaj¹, ¿e w Auschwitz by³ t³umaczem jêzyka angielskiego.
Józef Zwierzycki w czasie studiów w Berlinie, dziêki swej wysokiej postawie etycznej, kole¿eñskoœci i empatii musia³ byæ lubiany przez kolegów Niemców, co w sytuacji uwiêzienia w obozie zaowocowa³o. Po interwencji ¿ony Profesora Zwierzyckiego u profesora Bentza, specjalisty od spraw naftowych, on i paru innych geologów niemiec-kich wydobyli Go z Auschwitz. Zosta³ przewieziony do Berlina, aby tam pracowaæ na potrzeby geologii. Józef Zwierzycki z profesorem Bentzem dali sobie s³owo hono-ru, ¿e Bentz bêdzie Zwierzyckiego broni³ w czasie wojny, zaœ Zwierzycki bêdzie broni³ Bentza po wojnie. W Berlinie zosta³ zakwaterowany w hotelu, gdzie ju¿ przebywa³ Leon Koz³owski4– dawny premier Polski. Obaj Polacy zaprzyjaŸ-nili siê ze sob¹, nabrali do siebie zaufania i premier Koz³owski opowiedzia³ Zwierzyckiemu, ¿e w 1943 r. Niemcy przewieŸli go samolotem wraz z kilkoma innymi Polakami do Smoleñska, a stamt¹d do Katynia, by byli œwiadkami ekshumacji polskich oficerów zamordowanych przez Sowietów. Leon Koz³owski, znaj¹cy dobrze jêzyk rosyjski, wda³ siê w rozmowy z okolicznymi ch³opami. Poinformowali oni premiera, ¿e w czasie rozstrzeliwania w 1940 r. polskich oficerów przez NKWD, w pobliskiej willi przebywali oficerowie niemieccy, widocznie jako obser-watorzy zbrodni. By³o to w czasie trwania sojuszu miêdzy Hitlerem a Stalinem, a wiêc przed napaœci¹ Niemiec na
Rosjê, która nast¹pi³a 22 czerwca 1941 r. (Wiadomoœæ: tygodnik Polityka, Nr. 16, z dnia 23.IV. 2005, str. 84 lub has³o w serwisie Google: „Koz³owski Leon, premier, œwiadek”).
Józef Zwierzycki, choæ sam prawy, ale na pewno nie naiwny (co siê niestety prawym ludziom czêsto zdarza), poradzi³ premierowi Koz³owskiemu, aby ten jak najprê-dzej znikn¹³, bo jego wiedza, gdyby siê wyda³a, zagra¿a jego ¿yciu zarówno z r¹k Gestapo, jak i NKWD. Niemców Zwierzycki poinformowa³, ¿e Koz³owski zgin¹³ w czasie bombardowania Berlina, jednak on przedosta³ siê szczêœli-wie na Zachód, gdzie umar³ w 1974 r. w Londynie. W ser-wisie Google jest b³¹d – podano, ¿e Koz³owski zgin¹³ w niewyjaœnionych okolicznoœciach w 1944 r. w Berlinie. Epi-zod o premierze Koz³owskim Profesor Zwierzycki opowia-da³ po wojnie, w 1948 r., studentom w czasie praktyki terenowej w Sudetach. Miêdzy innymi s³ysza³ tê historiê Leszek Sawicki, póŸniejszy dyrektor Pañstwowego Instytu-tu Geologicznego we Wroc³awiu. [Bratanek premiera, histo-ryk i dyplomata Maciej Koz³owski, autor ksi¹¿ki o stryju („Sprawa premiera Leona Koz³owskiego. Zdrajca czy ofia-ra”. Iskry, Warszawa 2005) zna tê historiê dziêki dr. Sawic-kiemu (Polityka.pl, historia, 6.04.2010), ale wg Wikipedii sprowadzenie szcz¹tków premiera na Cmentarz Pow¹z-kowski w Warszawie w 1974 r. nast¹pi³o z cmentarza parafii œw. Jadwigi w Berlinie.]
Powracaj¹c do g³ównego Bohatera opowiadania, to Zwierzycki mia³ zostaæ przewieziony przez Niemców pod eskort¹ w Karpaty, by poszukiwa³ tam ropy naftowej. Pod-czas podró¿y uciek³ i ukry³ siê w Krakowie w mieszkaniu profesora Maœlankiewicza. Po zakoñczeniu wojny uzyska³ habilitacjê na Akademii Górniczo-Hutniczej, na podstawie pracy „Geologia z³otonoœnej kopalni z³ota i srebra w Indo-nezji”.
Z Krakowa Józef Zwierzycki przeniós³ siê do Wroc-³awia, gdzie organizowa³ szkolnictwo wy¿sze, kierowa³ Katedr¹ Stratygrafii na Uniwersytecie Wroc³awskim. Pro-wadzi³ te¿ zajêcia na Politechnice Wroc³awskiej i w Aka-demii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Publikowa³ wiele prac, g³ównie na temat surowców mineralnych.
Profesor Zwierzycki by³ œwietnym i wszechstronnym wyk³adowc¹. Wyk³ada³ geologiê stratygraficzn¹, geologiê œwiata, geologiê z³ó¿, a nawet hydrogeologiê. Wyk³ady mia³ interesuj¹ce, ubarwione znakomitymi anegdotami. Niektóre pamiêtam do dzisiejszego dnia. Wielkie wra¿enie na mnie wywar³a opowieœæ o badaniu terenów wulkanicz-nych, na których w zag³êbieniach mo¿e gromadziæ siê CO2,
gaz truj¹cy, ciê¿szy od powietrza. Ekipa badaczy zabez-piecza³a siê w ten sposób, ¿e ka¿dy z jej cz³onków trzyma³ za kark pieska. Dopóki piesek szczeka³, teren by³ bezpieczny. Gdy piesek przesta³ szczekaæ i mdla³, nale¿a³o natychmiast przenieœæ siê w wy¿sze miejsce. Zwierzycki by³
cz³owie-594
Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 11, 2012
3
Reinout Willem van Bemmelen – ur. 1904 w Batawii, zmar³ w 1983 r. w Austrii. Zajmowa³ siê geologi¹ strukturaln¹, gospodarcz¹ i wulkanologi¹. Bada³ Kordylierê Betyck¹. Jako geolog pracowa³ w Indiach Holenderskich pod dyrekcj¹ J. Zwierzyckiego. Wykonywa³ mapy Jawy i Sumetry. W 1949 r. opublikowa³ 2 tomy "Geology of Indonesia". Od 1950 r. profesor Uniwesytetu w Utrechcie. W 1972 r. opu-blikowa³ hipotezê undacji. Omówienie tej hipotezy zamieszczono na str. 242 w: Hohl Rudolf 1981 Die Entwicklungsgeschichte der Erde. Brockhaus Verlag.
4
Leon Koz³owski – ur. 1892 r., zmar³ 1944? 1974? Archeolog, polityk, premier rz¹du II R.P. w latach 1934-1935. S³u¿y³ w 1. Pu³ku U³anów Legionów Polskich, w POW, w 1920 r. walczy³ ochotniczo z bolszewikami. Profesor archeologii Uniwersytetu we Lwowie. Pose³ na sejm w latach 1928-1935, senator 1935-1939. W 1939 r. zagarniêty przez Sowietów do Moskwy i skazany na œmieræ. Uwol-niony w ramach uk³adu Sikorski – Majski trafi³ do Armii Andersa. W 1941 r. przeszed³ na stronê niemieck¹. W Berlinie rokowa³ z Niemcami i wypowiada³ siê o sytuacji w ZSSR. Wiadomoœci o jego œmierci w Berlinie s¹ niepewne.
kiem odwa¿nym. Przypominam sobie incydent w czasie odczytu na posiedzeniu PTGeol. w 1953 r. Prelekcjê o neo-tektonice mia³ prof. Niko³ajew, Rosjanin, który w czasie tego posiedzenia wyra¿a³ siê obraŸliwie o publikacjach polskich geologów. Profesor Zwierzycki twardo i stanow-czo przywo³a³ Niko³ajewa do porz¹dku. A by³y to czasy stalinowskie.
W 1954 r. Zwierzyckiemu zaproponowano pracê na Uniwersytecie Indonezyjskim w Bandungu, ale tê ofertê odrzuci³, chcia³ pracowaæ dla Polski. Niedawno Stanis³aw Koœcielniak, by³y student Zwierzyckiego, przypomnia³ jak Profesor ¿artowa³: „w Indonezji by³y dwa samochody, jeŸdzili nimi gubernator i on sam. Zaœ w Polsce w Studium Wojskowym Uniwersytetu jest 16 samochodów. Ja zaœ muszê chodziæ piechot¹”.
Bêd¹c na uniwersytecie Prof. Zwierzycki wykorzysta³ swoj¹ wiedzê wyniesion¹ w czasie studiów geologicznych i praktyk w Niemczech. Skonstruowa³ mapê obrazuj¹c¹ jak pok³ady ska³ cechsztyñskich zawieraj¹cych ³upki miedzio-noœne, sole i ropê naftow¹, znane z Niemiec, powinny siê kontynuowaæ na terenie Polski, na Dolnym Œl¹sku. Mapa ta by³a podstaw¹ poszukiwañ tych surowców, uwieñczo-nych sukcesem. Trzeba nadmieniæ, ¿e Niemcom, przed 1945 r., nie uda³o siê natrafiæ wierceniem na z³o¿a miedzi i sceptycznie oceniali oni mo¿liwoœci ich wystêpowania (Eisentraut, 1939; Rydzewski, 2007). Doktor Jan Wy¿y-kowski w oparciu o tê mapê nawierci³ w Sieroszowicach z³o¿e miedzi w dniu 23 marca 1957 r. i jest uwa¿any wespó³ z Prof. J. Zwierzyckim za odkrywcê tego surowca.
Obecnie Polska jest dziewi¹tym producentem miedzi na œwiecie (1/2 miliona ton rocznie) i drugim – srebra, co daje rocznie 4,5 miliarda z³ zysku, a ten przemys³ wraz z kooperantami daje pracê 100 000 ludzi.
Kr¹¿¹ pog³oski, ¿e Nikita Chruszczow, który w³ada³ Zwi¹zkiem Radzieckim po Stalinie, d¹¿y³ do podpisania traktatu pokojowego z Niemcami za cenê naszych Ziem Zachodnich. W tym czasie odkryto z³o¿a miedzi. Elity polityczne ZSRR nie zgodzi³y siê na pomys³ Chruszczo-wa, by tak ogromne zasoby miedzi przekazaæ w gestiê Niemcom. Tak wiêc mo¿na by powiedzieæ, jeœli te po-g³oski s¹ prawdziwe, ¿e to dziêki Prof. J. Zwierzyckiemu i dr. J. Wy¿ykowskiemu Ziemie Zachodnie, wraz z Wroc-³awiem, pozosta³y przy Polsce.
Na tym nie koñczy siê szczêœliwe oddzia³ywanie œp. Prof. Józefa Zwierzyckiego. Jego asystentem by³ Jan Kra-soñ, póŸniejszy doktor geologii, który osiedli³ siê w USA i jest obecnie znanym œwiatowym ekspertem od z³ó¿. Mia³ on znacz¹cy wp³yw na zainteresowanie koncernów amery-kañskich poszukiwaniem gazu ³upkowego w Polsce. Inny uczeñ Profesora, Tadeusz Gunia, znalaz³ problematyczne œlady mikrofauny w ska³ach metamorficznych uchodz¹cych za archaiczne i zasugerowa³ ich wiek na prze³om protero-zoiku i kambru.
Proszê nie s¹dziæ, ¿e kariera zawodowa Józefa Zwie-rzyckiego to tylko d³ugi ci¹g sukcesów. Spotka³ siê te¿ z
pora¿kami. Nie uda³o Mu siê uruchomiæ Wydzia³u Hutnic-twa na Politechnice Wroc³awskiej, choæ by³o na miejscu pe³ne wyposa¿enie dla tej specjalnoœci. Profesor boleœnie odczu³ tragediê swego starszego syna, którego schwytano w czasach PRL-u, gdy siê przedziera³ na Zachód, i ciê¿ko zachorowa³. Emeryturê wyp³acan¹ przez rz¹d Holandii zabrali mu ówczeœni decydenci partyjni i Zwierzycki cier-pia³ niedostatek, a mia³ na utrzymaniu ¿onê i trójkê dzieci. Nie uda³o Mu siê znaleŸæ cechsztyñskich wielkich z³ó¿ soli potasowych, co by³o Jego marzeniem. Obecnie sole pota-sowe sprowadzamy z Bia³orusi.
Profesor Józef Zwierzycki zmar³ w 1961 r. Zosta³ po-chowany na cmentarzu œw. Wawrzyñca przy ul. Bujwida we Wroc³awiu. Piêkny nagrobek powsta³ przy wspó³udzia-le Stowarzyszenia Wychowanków Geologii Uniwersytetu Wroc³awskiego. Spotykamy siê przy nim w Dzieñ Zadusz-ny i przy inZadusz-nych okazjach, bo Profesora szanowaliœmy i podziwialiœmy.
Przygotowuj¹c tekst korzysta³em z znakomitego obszernego opracowania Kazimierza Urbañskiego, przekazanego mi do wykorzystania przez jego brata pana Macieja Urbañskiego, za co mu jestem wdziêczny.
LITERATURA
Pe³na lista publikacji i innych prac Prof. Józefa Zwierzyckiego (70 pozycji) zosta³a opublikowana w Biuletynie PIG nr 264 (1973), w serii „Z badañ Geologicznych na Dolnym Œl¹sku”.
Wybór publikacji:
1921 – De invloed van de tektoniek op het ontstaan van delfstoffen in Nederlandisch -Indie (Wp³yw tektoniki na powstawanie minera³ów w Indiach Holenderskich). Verslag van het Allgem. Ingen. Congr. Batavia 8–15 Mai 1920.
1923 – Kilka uwag o wulkanach Archipelagu Malajskiego. Kosmos, 48. Kraków.
1933 – Enkele nieuwere geologische waarnemingen op de tineilanden en op Sumatra betreffende het tinvraagstuk (Nowe badania geologiczne na wyspach cynowych i na Sumatrze). Mijningenieur, 14. Weltevreden. 1936 – De Geologie van de goudafzetting Redjang Lebong (Sumatra) en de kansen van verdere Exploitatie (Geologia z³otonoœnej kopalni Redjang Lebong). Batavia.
1947 – Zagadnienie soli potasowych w Polsce. Prz. Górn., 3 (34), nr.12. Katowice.
1948 – Lead and Zinc Ores in Poland. (Z³o¿a cynku i o³owiu w Pol-sce). [W]: XVIII. Geol. Congr. London 1948. Prehistoryczne typy ludz-kie na Jawie. Wiadomoœci Muzeum Ziemi, z. 4. Warszawa.
1957 – Mapa geologiczna rejonu wroc³awskiego 1 : 500 000 Cyna. Pr. Wroc. Tow. Nauk. Ser. B. nr 84, Wroc³aw.
Publikacje omawiaj¹ce dzia³alnoœæ Prof. Józefa Zwierzyckiego:
MAŒLANKIEWICZ K. 1973 – Profesor Józef Zwierzycki i Jego dzia³alnoœæ naukowa. Inst.Geol. Biul., 264. Z Badañ Geol. Regionu Dolnoœl¹skiego. T. XXII: 7–56. Foto. 1–10. Tam¿e spis prac J. Zwie-rzyckiego.
PI¥TKOWSKI J. 1973 – Prof. dr in¿. Józef Zwierzycki jako inicjator badañ nad cechsztynem w Polsce. Inst.Geol. Biul., 264. Z Badañ Geol. Regionu Dolnoœl¹skiego. T. XXII: 67–68.
GUNIA T.1960 – Historia odkrycia rud miedzi na obszarze monokliny przedsudeckiej. Rudy i Metale Nie¿elazne, 60 (2).
Praca wp³ynê³a do redakcji 25.04.2012 r. Po recenzji akceptowano do druku 24.07.2012 r.
595
