Anna Dalkowska
Prawne następstwa braku zgody pacjenta
na leczenie
Legal consequences of patient’s consent lack to treatment
} Katedra Prawa i Postępowania Cywilnego, Szkoła Wyższa Prawa i Dyplomacji, ul. Śląska 35/37, 81-310 Gdynia, Tel.: (58) 661 83 91, Fax: (58) 661 83 93, e-mail: adalkowska@wp.pl
Wpłynęło: 26.09.2011 Zaakceptowano: 15.11.2011
Streszczenie: Problem zgody pacjenta na leczenie stanowi
klu-czowy element w procesie leczenia i świadczy o jego zgodności z prawem. W szczególnie uzasadnionych przypadkach dopusz-czalne jest działanie lekarza bez zgody pacjenta. Wymaga to jed-nak spełnienia określonych prawem przesłanek i odnotowania tego faktu w dokumentacji medycznej.
Słowa kluczowe: brak zgody na leczenie a obowiązek ratowania
życia i zdrowia | zgoda na leczenie
Abstract: The issue of patient´s consent to treatment constitutes
a key element of the treatment process and demonstrates its com-pliance with the law. In particularly justified cases, the physician΄s action is permitted without the patient΄s consent. However, this requires compliance with premises specified by the law and re-cording that fact in medical documentation.
Key words: consent to treatment | lack of consent to treatment
and the obligation to save life and health
Zagadnienie zgody pacjenta, a w tym także jej braku, od-grywa ważną rolę w relacjach pomiędzy lekarzem a pacjentem i wpływa bezpośrednio na ocenę prawną działania lekarza.
Z punktu widzenia przepisów prawa zachowania osób fi-zycznych można podzielić na działania i zaniechania. Pra-wo przypisuje określone konsekwencje nie tylko czynnemu zachowaniu, ale także bierności, tzn. zaniechaniu. Sytuacja prawna, która powstaje w następstwie braku zgody pacjenta, zależy od tego, czy w danych okolicznościach istniał praw-ny obowiązek uzyskania zgody, czy też przepisy dopuszczały możliwość wykonywania czynności leczniczych w warun-kach braku świadomej zgody pacjenta.
Brak świadomej zgody pacjenta – przy obowiązku jej uzyskania – poprzedzonej dostępną informacją, świadczy zawsze o bezprawnym wykonywaniu świadczeń zdrowot-nych i może stanowić źródło odpowiedzialności karnej, cywilnej, a także dyscyplinarnej. Działania lekarza w
wa-runkach braku zgody pacjenta są zawsze działaniami nie-zgodnymi z prawem. Z drugiej strony, z prawnego punktu widzenia zgoda pacjenta legalizuje działania osób wykonu-jących działalność medyczną [1].
Brak legalności działań lekarza w sytuacji braku zgody pacjenta wynika z zasady autonomii pacjenta w zakresie stanowienia o jednym z podstawowych dóbr osobistych człowieka, jakim jest prawo do decydowania o swoim życiu i zdrowiu [2]. Każde ograniczenie powyższej zasady wyni-kać musi ze szczególnych regulacji prawnych.
Zgodnie z ustawą o zawodzie lekarza, lekarz może prze-prowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowot-nych, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, po wyrażeniu zgody pacjenta (art. 32 ust. 1) [3]. Udzielanie zgody przez pacjenta jest unormowane również przez usta-wę z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicz-nego [4] oraz ustawę z dnia 26 października 1995 r. o pobie-raniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów [5]. Za-bieg leczniczy wykonany bez zgody pacjenta stanowi wystę-pek ścigany na wniosek pokrzywdzonego. Zgoda pacjenta określona została również jako element oceny moralnej dla postępowania diagnostycznego, leczniczego i zapobiegaw-czego w Kodeksie Etyki Lekarskiej (art. 15 ust. 1) [6].
Każde odstępstwa od zasady uzyskania zgody na leczenie określone zostały wyczerpująco w przepisach prawa. Zgod-nie z treścią art. 32 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawo-dach lekarza i lekarza dentysty [3], lekarz może przeprowa-dzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, po wyrażeniu zgody przez pacjenta.
Wyjątkowo ze względu na konieczność ratowania życia i zdrowia ludzkiego ustawodawca dopuszcza możliwość le-czenia bez zgody pacjenta w warunkach określanych stanem wyższej konieczności. W myśl art. 33 powołanej ustawy o za-wodach lekarza i lekarza dentysty badanie lub udzielenie pa-cjentowi innego świadczenia zdrowotnego bez jego zgody jest dopuszczalne, jeżeli wymaga on niezwłocznej pomocy lekar-skiej, a ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.
wicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym [3]. Każdorazowo okoliczności usprawiedliwiające działania lekarza bez zgody pacjenta muszą być przez lekarza udo-wodnione przed sądem poprzez stosowne zapisy w doku-mentacji medycznej. W miarę możliwości decyzja o lecze-niu powinna być skonsultowana z innym specjalistą, najle-piej z tej samej dziedziny medycyny.
Zgoda pacjenta może być wyrażona w dowolnej formie: pisemnej, ustnej lub poprzez takie zachowanie, które w spo-sób dorozumiany wskazuje jednoznacznie na wolę pacjen-ta poddania się leczeniu. Obowiązek uzyskania zgody na pi-śmie dotyczy jedynie tylko przypadków wyraźnie określo-nych w przepisach. Brak formy pisemnej nie wskazuje na bezprawne działanie lekarza. Forma pisemna zgody zastrze-żona została jedynie dla celów dowodowych, co oznacza, że zgoda wyrażona w formie ustnej, w przypadku gdy istnieje obowiązek uzyskania zgody na piśmie, jest ważna. Skutkiem niedochowania obowiązku pisemnej zgody jest ograniczenie możliwości w postępowaniu dowodowym przed sądem. Po-lega ono na tym, że bez zgody obu stron w procesie lekarz nie może wnioskować o przeprowadzenie dowodu ze świadków i przesłuchania stron na okoliczność faktu uzyskania zgody. W praktyce udowodnienie tej okoliczności jest bardzo utrud-nione lub w ogóle niemożliwe. Wyjątkiem jest przypadek, gdy zgoda na piśmie została prawidłowo wyrażona przez pacjen-ta, jednakże dokument ten został zniszczony, zgubiony lub za-brany przez osobę trzecią. Wobec braku dowodu na piśmie dopuszczalne są wszelkie możliwe środki dowodowe celem wykazania, że zgoda została w sposób ważny wyrażona.
Znajomość przypadków, kiedy istnieje obowiązek pisem-nej formy zgody, jest konieczna ze względu na ryzyko odpo-wiedzialności, jakie wiąże się z faktem braku zgody. Nieudo-wodnienie tej okoliczności powoduje, że działania lekarza są niezgodne z przepisami, nawet jeśli w rzeczywistości pacjent zgodę wyraził ustnie, a potem zaprzecza temu faktowi. Wo-bec braku dowodów sądy przyjmują, że zgoda pacjenta nie została w ogóle wyrażona.
Prawne konsekwencje braku zgody pacjenta na leczenie mogą być dwojakiego rodzaju, w zależności od okoliczności faktycznych. Trzeba wyróżnić dwie możliwe sytuacje, gdy lekarz podejmuje czynności lecznicze bez zgody pacjenta: pierwsza, gdy istnieje obowiązek prawny uzyskania zgody pacjenta i druga, w której dopuszczalne jest działanie leka-rza w warunkach braku tej zgody.
Działania w przypadku braku zgody, pomimo
prawnego obowiązku jej uzyskania
Brak świadomej zgody pacjenta, pomimo prawnego obo-wiązku jej uzyskania, czyni zawsze zabiegi medyczne bez-prawnymi i rodzi odpowiedzialność cywilną, karną,
a tak-czej należy brać pod uwagę okoliczność, czy została ona wy-konana przez osobę uprawnioną oraz poprzedzona świado-mą zgodą pacjenta [7]. Świadoma zgoda oznacza złożenie przez pacjenta oświadczenia woli po udzieleniu mu przez lekarza przystępnej informacji do wskazanej metody le-czenia oraz o możliwości wystąpienia następstw typowych i nietypowych, a także ryzyku zastosowanej metody lecze-nia. Brak wskazanej informacji może rodzić odpowiedzial-ność za szkodę powstałą wskutek leczenia, nawet wówczas, gdy czynności podjęte w wyniku leczenia były z punktu wi-dzenia medycznego całkowicie prawidłowe [8]. Oświadcze-nie w przedmiocie zgody powinno być złożone przed roz-poczęciem badania, leczenia lub innego zabiegu lecznicze-go. Udzielenie zgody post factum nie sanuje procesu lecze-nia, który jest nadal niezgodny z prawem. O bezprawności decyduje brak zgody w momencie poprzedzającym rozpo-częcie procesu leczniczego. Zgoda pacjenta dotyczy zawsze konkretnej metody leczenia lub konkretnego zabiegu. Słusz-nie Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27 październi-ka 2005 r. wspaździerni-kazał, że „Zgoda pacjenta na zabieg operacyjny nie obejmuje możliwości uszkodzenia innego organu” [9]. Brak zgody pacjenta na określony zabieg (rodzaj zabiegów) jest dla lekarza wiążący. Oznacza to, że obowiązkiem lekarza jest odstąpienie od czynności leczniczych, jeśli nie zachodzą okoliczności uzasadniające kontynuowanie ich ze względu na konieczność ratowania życia lub zdrowia ludzkiego.
Cofnięcie zgody przez pacjenta
Zgoda pacjenta może być przez niego w każdej chwili cof-nięta. Cofnięcie zgody następuje w formie oświadczenia woli i dla swojej ważności nie wymaga żadnej szczególnej formy. Wystarczy każde zachowanie się pacjenta, które w sposób do-rozumiany wyraża jego wolę wycofania uprzedniego zezwo-lenia na leczenie. W przypadkach jednak, gdy wymagana jest pisemna zgoda pacjenta, należałoby uznać, że także jej cof-nięcie powinno być wyrażone w formie pisemnej. Brak formy pisemnej nie przesądza o nieważności takiego oświadczenia woli. Od momentu cofnięcia zgody, lekarz, który kontynuuje proces leczenia, działa bez wymaganej zgody. Jest to działanie niezgodne z prawem, jeśli nie zachodzą okoliczności zezwala-jące na leczenie bez zgody pacjenta.
Działanie lekarza w warunkach braku
obowiązku uzyskania zgody pacjenta
– wyjątki od zasady obowiązkowej
i świadomej zgody pacjenta
Autonomiczne prawo pacjenta do zgody lub odmowy jej wyrażenia na interwencję medyczną doznaje
ogranicze-W myśl art. 33 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty badanie lub udzielenie pacjen-towi innego świadczenia zdrowotnego bez jego zgody jest dopuszczalne, jeżeli wymaga on niezwłocznej pomocy le-karskiej, a ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić zgody i nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycz-nym [3]. Podkreślenia wymaga, że zgodnie z art. 30 wy-mienionej ustawy lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udziele-niu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki [3]. Po-równanie obu powyższych dyspozycji prawnych prowadzi do wniosku, że w razie zaistnienia sytuacji wymagającej nie-zwłocznej interwencji medycznej na lekarzu spoczywa obo-wiązek podjęcia czynności medycznych nawet wówczas, gdy pacjent nie złożył wyraźnego oświadczenia woli w zakresie zgody. Zaniechanie podjęcia interwencji powoduje odpo-wiedzialność karną lekarza [10].
Na lekarzu spoczywa podstawowy obowiązek lecze-nia. W orzecznictwie sądowym trafnie wskazuje się, że ma on charakter bezwzględny [11]. Jego naruszenie rodzi od-powiedzialność karną, cywilną i zawodową. Lekarz może odstąpić od leczenia jedynie wtedy, gdy nie zachodzą bez-względne przesłanki leczenia, co powinien udokumentować w dokumentacji medycznej. Świadoma zgoda pacjenta wy-raża jego suwerenne prawo do podjęcia decyzji w sferze jego dóbr osobistych. Zamiar podjęcia czynności medycznych bez zgody pacjenta powinien być w miarę możliwości skon-sultowany z innym lekarzem i odnotowany w dokumenta-cji medycznej pacjenta. Dla wyłączenia bezprawności dzia-łania konieczne jest spełnienie wszystkich wskazanych wy-żej przesłanek kumulatywnie, tj. konieczność niezwłocznej pomocy oraz brak możliwości wyrażenia zgody przez pa-cjenta lub jego przedstawiciela. Ocena, czy zaistniały wska-zane przesłanki, powinna być dokonywana z medycznego punktu widzenia, a ciężar udowodnienia w procesie cywil-nym spoczywać będzie zawsze na lekarzu zgodnie z rozkła-dem ciężaru dowodu wynikającym z art. 6 Kodeksu cywil-nego [12]. Brak którejkolwiek z nich rodzi poza odpowie-dzialnością cywilną, także odpowiedzialność karną określo-ną w art. 192 Kodeksu karnego [13].
Wykonanie świadczeń medycznych bez zgody pacjenta narusza jego dobro osobiste w postaci prawa do samosta-nowienia. Ustawodawca stawia jednak inne dobro osobiste, tj. prawo do życia i zdrowia człowieka, ponad prawem do samostanowienia, co wyłącza bezprawność działania leka-rza w warunkach wynikających z dyspozycji art. 33 wska-zanej ustawy [14]. Jeżeli pacjent nie jest w stanie wyrazić zgody w momencie rozpoczęcia procesu leczenia, a istnie-je konieczność ratowania a istnie-jego życia lub zdrowia, to
działa-czas, gdy pacjent wcześniej, kiedy mógł świadomie wyra-zić zgodę, sprzeciwiał się określonej metodzie leczenia (np. transfuzji krwi) [15]. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy pa-cjent jest przytomny i sprzeciwia się określonej metodzie, ponieważ lekarz jest związany wolą pacjenta, jeśli nie zacho-dzą okoliczności uzasadniające leczenie bez jego zgody [16]. Dopuszczalność działania zgodnego z prawem w przypad-ku braw przypad-ku zgody pacjenta dotyczy sytuacji, gdy ten ze wzglę-du na stan zdrowia nie jest w stanie złożyć samodzielnie oświadczenia woli. Inną kwestią jest okoliczność, w której pacjent wcześniej, zanim znalazł się w stanie wyłączającym możliwość wyrażenia zgody, sprzeciwiał się leczeniu lub za-stosowaniu konkretnej metody leczenia. Uznając, że nad-rzędnym zadaniem lekarza jest obowiązek ratowania życia i zdrowia ludzkiego, należy przyznać mu prawo do podjęcia decyzji o leczeniu bez zgody pacjenta. Takie działanie zgod-nie z art. 33 i art. 30 ustawy o zawodzie lekarza jest działa-niem zgodny z prawem [16].
Zakres zgody wyrażonej przez pacjenta jest dla lekarza bezwzględnie wiążący. Nie jest dopuszczalne rozszerzanie zakresu tej zgody poza wypadkami wyraźnie wskazanymi w przepisach prawa. W treści art. 35 ustawy o zawodzie le-karza określono warunki działania wykraczającego poza za-kres oświadczenia woli pacjenta.
„Jeżeli w trakcie wykonywania zabiegu operacyjnego albo stosowania metody leczniczej lub diagnostycznej wy-stąpią okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pa-cjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszko-dzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowia, a nie ma możliwości niezwłocznego uzyskania zgody pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego, lekarz ma prawo, bez uzy-skania tej zgody, zmienić zakres zabiegu bądź metody lecze-nia lub diagnostyki w sposób umożliwiający uwzględnienie tych okoliczności. W takim przypadku lekarz ma obowią-zek, o ile jest to możliwe, zasięgnąć opinii drugiego lekarza, w miarę możliwości tej samej specjalności” [3] oraz odnoto-wać ten fakt w dokumentacji medycznej.
Należy zgodzić się z R. Kubiakiem, który stwierdził, że: „Podjęcie w trakcie zabiegu działań rozszerzających pole operacyjne, powodujących podwyższone ryzyko, czy go-dzenie w integralność cielesną chorego w inny sposób, niż w ten, na który pacjent się zgodził, co do zasady jest nie-dopuszczalne” [17]. Wyjątki od tej reguły określone zosta-ły ściśle w art. 35 i nie można ich interpretować rozszerza-jąco [3]. Przesłanki stwarzające potencjalność rozszerzenia pola operacyjnego są bardziej rygorystyczne niż te, które dają możliwość podjęcia leczenia bez zgody pacjenta. Ko-nieczność niezwłocznej pomocy lekarskiej nie jest równo-znaczna z niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszko-dzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia. Podkreślenia wyma-ga fakt, że nie każde zagrożenie uszkodzenia ciała lub roz-stroju zdrowia uzasadnia rozszerzenie pola
operacyjne-kich następstw. Ocena, czy zachodzą przesłanki uzasadnia-jące działanie bez zgody należy zawsze do lekarza. Ciężar wykazania okoliczności sanujących bezprawność działania zawsze obciąża również lekarza.
Oświadczenie pacjenta wyrażone
na wypadek utraty przytomności
Obowiązujące w Polsce przepisy nie regulują kwestii oświadczeń woli pacjenta w składach „na przyszłość”, wy-rażających sprzeciw na zastosowanie konkretnej metody le-czenia. Konstrukcje takie występują w innych krajach (np. Patiententestament, testament de vie, living will, advanced directives). Są to oświadczenia potencjalnego pacjenta wy-rażane na przyszłość, określają jego wolę w zakresie zasto-sowania czynności leczniczych. Wobec braku wyraźnej re-gulacji prawnej, praktyka lecznicza w zakresie postępowa-nia w przypadku pacjentów, którzy wyrazili „pro future” sprzeciw wobec konkretnej metody leczenia, jest niejednoli-ta. Różne jest również stanowisko doktryny i orzecznictwa. Problem dotyczy zabiegów transfuzji krwi u Świadków Je-howy.
W piśmiennictwie prezentowany jest pogląd, że autono-miczna wola pacjenta jest dla lekarza nadrzędna i jej uszano-wanie legalizuje odstąpienie od czynności leczniczych [18]. Kwestię sprzeciwu pacjenta rozpoznawał Sąd Najwyższy w postanowieniu 27 października 2005 r., w którym stwier-dził, że „oświadczenie pacjenta wyrażone na wypadek utraty przytomności, określające wolę dotyczącą postępowania le-karza w stosunku do niego w sytuacjach leczniczych, któ-re mogą zaistnieć, jest dla lekarza – jeżeli zostało złożone w sposób wyraźny i jednoznaczny – wiążące” [19]. Zda-niem Sądu Najwyższego „Zasada poszanowania autonomii pacjenta nakazuje respektowanie jego woli, niezależnie od motywów (konfesyjnych, ideologicznych, zdrowotnych, itp.), toteż należy przyjąć, że brak zgody pacjenta na określo-ny zabieg (rodzaj zabiegów) jest dla lekarza wiążący i znosi odpowiedzialność karną lub cywilną, natomiast w wypadku wykonania zabiegu – delegalizuje go”.
Ze stanowiskiem Sądu Najwyższego można polemizo-wać. Przede wszystkim wskazać należy na definicję terminu „pacjent” zawartą w art. 3 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, zgodnie z którą przez pacjenta należy rozumieć „osobę zwracającą się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystającą ze świadczeń zdrowotnych” [20]. Osoba składająca oświad-czenie woli w przedmiocie sprzeciwu „pro future” w świe-tle wskazanej definicji nie jest jeszcze pacjentem. Dlatego też pamiętając o braku możliwości rozszerzającej interpre-tacji art. 35 ustawy o zawodach lekarza i lekarza denty-sty [3], ocena postępowania lekarza powinna być dokonana
zanej ustawy [3].
Domniemana zgoda pacjenta na wypadek
śmierci na pobranie komórek, tkanek
i narządów
Pobrania komórek, tkanek lub narządów ze zwłok ludz-kich w celu ich przeszczepienia można dokonać, jeżeli osoba zmarła wyraziła domniemaną zgodę w postaci braku sprze-ciwu za życia. Sprzeciw może wyrazić także przedstawiciel ustawowy osoby małoletniej lub nieposiadającej pełnej zdolności do czynności prawnych za jej życia. Sprzeciw dla swojej skuteczności nie wymaga szczególnej formy. Może zostać złożony poprzez wpis w centralnym rejestrze sprze-ciwów na pobranie komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich, pisemne oświadczenie zaopatrzone we własno-ręczny podpis lub ustne oświadczenie złożone w obecności co najmniej dwóch świadków i potwierdzone przez nich na piśmie. Sprzeciw może również być w każdym czasie cofnięty.
Podsumowanie
W procesie leczenia obowiązuje zasada świadomej zgo-dy pacjenta. Jej brak powoduje, że działania lekarza są bezprawne. Przepisy prawne dopuszczają wyjątki od niej, stawiając nad autonomicznym prawem człowieka do samo-stanowienia prawo do życia i zdrowia. Należy pamiętać, że przypadków określonych w art. 33 ustawy o zawodach leka-rza i lekaleka-rza dentysty [3] nie można interpretować rozsze-rzająco, a nadrzędnym obowiązkiem lekarza jest ratowanie życia i zdrowia.
Konflikt interesów: nie zgłoszono.
Piśmiennictwo
1. Ignaczewski J. Zgoda Pacjenta na Leczenie. Twoje Zdrowie, Warszawa, 2003, p. 14.
2. Dalkowska A. Prawo pacjenta do zgody a obowiązek leczenia. Forum Za-każeń 2011;2(2):61–65.
3. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857 z późn. zm.
4. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Dz. U. Nr 111, poz. 535 z późn. zm.
5. Ustawa z dnia 26 października 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu ko-mórek, tkanek i narządów. Dz. U. Nr 138, poz. 682 z późn. zm.
6. Kodeks Etyki Lekarskiej. Nadzwyczajny VII Krajowy Zjazd Lekarzy z dnia 20 września 2003 r. z późn. zm.
7. Daniluk P. Czynność lecznicza jako kontratyp. Prawo i Medycyna 2008;2:27. 8. Wyrok z dnia 12 października 2007 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie I ACa
920/2007.
11. Wyrok Sądu Najwyższego V CSK 139/08, 2008-10-08, LEX nr 602330. 12. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Dz. U. Nr 16, poz. 93
z późn. zm.
13. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.
14. Liszewska A. Problem zgody pacjenta jako dylemat aksjologiczny. Prawo i Medycyna 1999;1:85.
15. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie I ACa 973/05 z 31.03.2006 r., Apel-W-wa 2007/2/12.
17. Kubiak R. Przypadki braku wymaganej zgody uprawnionego jako prze-słanki zabiegów leczniczych i nieterapeutycznych. Studia Prawniczo-Eko-nomiczne 2000;62:99.
18. Ignaczewski J. Zgoda pacjenta na leczenie. Twoje Zdrowie, Warszawa, 2003, p. 34.
19. Postanowienie SN z 27.10.2005 r., III CK 155/05, OSNC 2006/7-8/137. 20. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw
