Renesansowe epitafium Piotra Dohny i Katarzyny Czemówny

Wróblewska, Kamila

Renesansowe epitafium Piotra Dohny

i Katarzyny Czemówny

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 491-506

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

K A M ILA W RÓBLEW SKA

RENESANSOWE EPITAFIUM PIOTRA DOHNY

I KATARZYNY CZEMÓWNY

1. D Z IE JE E PIT A FIU M , JE G O TRESC

W zbiorach Muzeum Mazurskiego w Olsztynie znajduje się późnorene- sansow e epitafium P iotra D ohny i K atarzyny C zem ów ny1. Nie jest to jedyny przekaz ikonograficzny na tem at owych dwóch szesnastowiecznych postaci. W kościele farnym w M orągu zachował się rzeźbiony nagrobek z w yobrażeniem tej p a ry m ałże ń sk ie j2, a we w spom nianym M uzeum dwa dalsze p o rtre ty pędzla królewieckiego m alarza Daniela Rosego z XVII stu le c ia 3. Dohnowie m ieli ośmiu synów i jedną córkę. Obok fortuny, po­ kaźna liczba dzieci zapew niała w zrost i powagę rodu. W istocie, już u schyłku XVI w ieku znaczenie Dohnów wybiegało poza lokalne granice P ru s Książęcych.

E pitafium P iotra Dohny i K atarzyny C zem ów ny4, m alowane olejno na desce, o w ym iarach 232 cm X178 cm w ypełnia u góry kom pozycja za­ czerpnięta z grafiki A lbrechta D ürera — znana i datowana na rok 1511 scena Trójcy Świętej. Bóg Ojciec podtrzym ujący C hrystusa w asyście aniołów dzierżących narzędzia m ęki pańskiej zajm uje połowę tablicy. Ko­ lorystyczna w ersja sceny T ronu Ł a s k i5 prezentuje Boga Ojca odzianego w zielony podbity czerw ienią płaszcz. Ciało C hrystusa o białoszarej k a r­ nacji i podobnym perizonium. Postacie aniołów umieszczone w perspekty­

1 E p itafiu m p rz e k a z a ł do zbiorów M uzeum M azurskiego w O lsztynie społeczny o p iek u n zabytków T adeusz B a l i c k i z M łynar. M gr B ogusław ie C h o r o s t i a n o - w e j z F ro m b o rk a i m gr. R om anow i M a r c h w i ń s k i e m u dzięk u ją za pomoc w od czy tan iu łacińskiego te k s tu n a tablicy. A rty k u ł n in iejszy by ł refe ro w an y w S łu p sk u w dniach 5—7 w rz e śn ia 1972 r. n a Zjeździe S to w arzy szen ia H istoryków S ztuki, pośw ięconym sztuce P om orza.

-2 A. B o e t t i c h e r , Die B a ń - u n d K u n s td e n k m ä le r der P ro vin z O stpreussen, Ed. 3, K önigsberg 1893, s. 90.

3 K. W r ó b l e w s k a , D aw ny p o rtret w zbiorach M u zeu m M azurskiego. K a ta ­

log w y sta w y , O lsztyn 1965, ss. 12— 13, il. 56.

1 A. B o e t t i c h e r , op. cit., s. 90: P eter z u D ohna u n d seine zw e ite G em ahlin,

in g u ter R enaissance a u f d er sü d lich e n E m pore.

5 T. D o b r z y n i e c k i , U źródeł p rze d sta w ie ń T ro n u Ł a sk i i P ietas D om ini, Rocznik M uzeum N arodow ego w W arszaw ie, 1971, t. 15/1, ss. 221—318.

492 K A M T L A W R Ó B L E W S K A

wicznym szeregu w szatach złocistych, czerwonych i zielonkawych wielo­ barw nie uskrzydlone. Na tle czerwono-białej szachownicowej posadzki, którą zam yka z praw ej panoram a Morąga, w otoczeniu drzew klęczy ro­ dzina Dohnów. Dwa szeregi postaci męskich z lewej po cztery i pięć w rzę­ dzie i z praw ej kobiety, m atka i córka. Wszyscy k ieru ją spojrzenie do góry, gdzie znajduje się nad nim i i nad ich siedzibą m orąską scena z No­ wego Testam entu. Pierw szy w rzędzie mężczyzn, w yróżniony wzrostem, na czerwonej poduszce z hełm em obok klęczy P iotr Dohna. D alej n a j­ starszy syn A chacy 6, potem H enryk, F ryderyk, A lbrecht, K rzysztof, A bra­ ham , Jan, Fabian 7. Ciemne jednakow e pancerze, m ałe k ryzy pod szyją, jedynie A lbrecht zm arły za życia obojga rodziców w białej żałobnej szacie. N ad głow am i synów litery stanowiące o ich imionach. Ž praw ej, m atka i żona K atarzyna Czemówna klęczy na poduszce, podobnie jak m ałżonek wyróżnia się większą postacią, nieco dalej jedyna córka Zofia. Stroje identyczne, czarne suknie, płaszcze ciemne o białym podbiciu, białe kryzy, na głowach białe naczółki. U dołu epitafium w trzech kolum nach wiersz łaciński następującej tr e ś c i8:

6 C. K r o l l m a n n , Dohna A ch a tiu s, w : A ltp reu ssisch e Biographie, Bd. 1, K önigs­ berg 1941, s. 140.

7 H. G. S c h m i d , F a b ia n vo n D ohna, H alle 1897.

8 S erdecznie d zięk u ję za n iniejszy p rz e k ła d m gr. S tefan o w i K azikow skiem u z W arszaw y. T e k st łaciń sk i opub lik o w ał C. K r o l l m a n n , D ie W ied erh erstellu n g

des E pita p h s P eters B urg g ra fe n z u Dohna aus d er evangelischen K irche in M ohrun- gen, O b erlän d isch e G esch ich tsb lätter, Jg. 6, 1904, ss. 81—94. N apis łaciń sk i z a ­

m ieszczony je s t n a stro n ach 88— 89.

E p itap h iu m g enerosi et nobilis dom ini P e tr i B urggr. e t B aro n is a D ohna ca- p ita n e i M orungensis qui o b iit XVI. J a n u a rii A nno C h risti M D LIII. AET. LX X . E t eiusdem coniugis D om inae C a th a rin a e a C zem a n o b ilita te g eneris p ie ta te e t p u d icitia p ra e sta n tis q u ae placide in C hristo o b d o rm iv it X X S ept. anno C h ristii M D LVHI an n o AET. X L V cum v ix isse t in coniugio X X I.

Q uid p ro p era s? cu rsu m q u i tra n sis siste v iato r. H ac v ir e t u x o r hum o p o st su a fa ta cubant. H ic P e tru s a D honen celebri de g e n te b aro n u m E t C a th a rin a Z em en de p a tre n a ta iacent. Ille sub A lb erto M a v o rtia b ella se q u u tu s

P rin c ip e m ilitia e clarus h o n o re fuit. B rau n sb erg a m v irtu te su a d e fe n d it ab hoste

O fficium sub ien s m ilitis a tq u e ducis. H unc co n tra validis p a la tin u s A ch atiu s arm is

S a rm a tic i regis nom ine b ella tulit. P o st u b i p a r ta quies p a x a u re a re d d ita te rris

H o rrid u s e t M a rtis cessit u trin q u e fu ro r: Res m ira est, hostes anim is concordibus am bo

C onveninut, fiu n t hic socer, ille gener. P ace etiam fe lix grav iu m m o d eram in a re ru m

G essit e t h in c claru s M a rte togaque fu it. Consiliis arm isq u e potens qu i p ublica c u ra t

P ru d e n te m e t fo rte m quis n e g a t esse v iru m ? Illa fu it speculum casti in te m e ra ta p udoris

S eu v id u a a u t virgo sive m a rita fuit. A uxilio grav id is e ra t et m edicam ine p raesto

P a u p e rib u s la rg a c o n tu lit a e ra m anu. C oniugium his felix n u m ero sa prole beatum

R E N E S A N S O W E E P I T A F I U M D O H N Y 1 C Z E M Û W N Y ₄₉₃

E pitafium Jaśnie Wielmożnego P ana Burgrabiego i Barona P iotra Dohny, S tarosty Morąskiego, zm arłego dnia 16 stycznia Roku Pańskiego 1553 w w ieku lat 70 oraz tegoż m ałżonki P an i K atarzyny Czerna, wyróż­ niającej się szlachetnością rcdu, pobożnością i skromnością; zasnęła ona spokojnie w C hrystusie P anu dnia 20 w rześnia Roku Pańskiego 1558 prze­ żywszy la t 45, z czego w m ałżeństw ie lat 21.

Po cóż się spieszysz? Przechodniu, przystań na chwilę!

W ziemi tej mąż w raz z m ałżonką spoczywają po losu kolejach. Z sławnego tu rodu P io tr Dohna

i K atarzyna, córka Czerny leżą oboje w tym grobie. On pod księciem A lbertem

w Marsowe rzucił się boje w ojennej honorem skrył sławy. Braniewo dzielnością obronił

przed wrogiem

żołnierza spełniając powinność i wodza.

Na niego Achacjusz z siłą uderzył potężną: w im ieniu króla polskiego

w ojnę m u w ydał okrutną. Gdy potem już ucichł zgiełk walki

i pokój złocisty powrócił w tych ziemiach, okrutne ostygły stron obu zapały.

Rzecz to przedziw na — wrogowie zgodnie obaj się schodzą, by stać się dla siebie naw zajem ten teściem — ów zięciem.

U nam T ruchsesio, g n atam q u ae n u p ta baro n i. Sed n ato s re ru m conditor octo dedit. E u ro p ae tra c tu s v a ria s e t A ch atiu s u rb es

Cognoscens p a tria e v iv it honore suae.

D an ia C h risto p h o ru m et F rid e ric u m te r ra Jo h a n n em C im brica a t H ein ricu m L ivonis o ra tu lit, A lb ertů m p a tria ast A b rah am ů m G allia condit,

Sed F a b ia n e tu u m v iv it in o rbe decus. Felices celebri n ato ru m la u d e p a re n te s

In v irtu te p a re s qu i g en u ere sibi.

Sed q u icu n q u e sui m o rien s in sangvine C h risti N ititu r is dem pto fin e b eatu s erit.

Sic genus [et] m orum g ra v ita s sic g ra tia fo rm ae D ivitiae candor sic socialis am or.

Sic p ietas sic v e ra fid es quos iu n x it u tro sq u e Hi quoque p o st m o rte m caelica re g n a ten en t.

P o ra z pierw szy te k s t łaciń sk i n a ep itafiu m odczytał i opublikow ał G o 1 i t z,

M e rc k w ü rd ig k e ite n d er S ta d t M ohrungen, E rle u te rte s P re u ssen , t. 2, K önigsberg

1725, ss. 283—285. A u to r opisu w n ę trz a kościoła w M orągu re la c jo n u je rów nież o k a ­ tastro fa ln y m sta n ie tego epitafium .

494 K A M I L A W R Ó B L E W S K A

Równie szczęśliwy w pokoju, ważkich spraw rządy piastował i stąd obok w ojennej, cywilnej doczekał się chwały.

Radą, orężem państw a

kto broni — zaprzeczyć — że można, iż dzielny i m ądry to mąż?

Ona — czystości w ierne zwierciadło, czy wdowa, czy dziewczę, czy żona. Z pomocą spieszyła brzem iennym ,

lekam i służyła biedakom hojne sypała jałmużny. Szczęśliwe ich było małżeństwo,

licznym zakwitło potomstwem, w miłości i zgodzie spokojnie pędziło swe dni.

Darował im stw órca córę jedyną

— Truchsses za żonę wziął ją pan baron — lecz synów aż ośmiu im dał.

Różne krainy Europy Achatius i m iasta poznając,

czci w swej ojczyźnie zażywał niezm iernej po kres swoich dni. Dania zabrała Krzysztofa wraz

z Fryderykiem , Ja n a cym bryjskie dziedziny, In flan ty H enryka, A lberta ojczysta, zaś A braham a

francuska ziemia ukryw a; lecz tw oja, Fabianie, żyje na świecie ozdoba.

Szczęśliwi chw ałą swych synów w sław ieni rodzice,

rów nych sobie zasługą i męstwem zrodzili.

Ale kto tylko we krw i Chrystusa źródła m a siły,

ten bezgraniczne szczęście po wieków mieć będzie wiek. Tak i ci, których ród, obyczajów dostojność, wdzięk i uroda, bogactwa wspaniałość i miłość w zajem na,

Pobożność i w iara prawdziwa złączyła na ziemi,

również po śm ierci niebieskie dzierżą królestw o i tron.

R E N E S A N S O W E E P I T A F I U M D O H N Y I C Z E M Ó W N Y 495

Epitafium otacza listw a zdobiona ornam entem okuciowym. Całość pierw otnie posiadała jeszcze architektoniczne rzeźbione obram ienie, po bokach którego znajdow ały się pionowo rzędem umieszczone h erby przodków rodziny Dohnów i Czemów po osiem z każdej strony. Z boga­ tej opraw y architektonicznej epitafium opisanej przez C hristiana K roll- m anna 9, zachował się w M uzeum frag m en t listw y z m alow anym i h erb a­ mi Czemów i Bażyńskich.

Obraz przez kilkaset la t znajdujący się w kościele w M orągu posta­ nowiono dla większego bezpieczeństw a przenieść w 1903 r. do Słobit. W trakcie przenosin epitafium poddane zostało zabiegom konserw ator­ skim, które przyniosły nieoczekiwane rezultaty. Nie istniała bowiem w tym czasie cała górna część obrazu w dzisiejszej w ersji ikonograficz­ nej. Obraz p o kryty był do połowy ciem ną w arstw ą m alarską, n a k tó rej w ypisano złotym i literam i w języku niem ieckim w ersety z Biblii. P rzy próbie czyszczenia obrazu odpadła w arstw a nałożonej farby odsłaniając główkę putta. Powoli odsłonięto resztę kom pozycji przenosząc uprzednio napisany na niej tekst na papier.

K iedy zam alowano scenę T rójcy Ś w iętej? Na pytanie to odpowiedział historyk i archiw ista C hristian K rollm ann. Odnalazł on w archiw um ro­ dowym w Słobitach dokum enty, które ilu stru ją to w ydarzenie. Oto K rzysztof Dohna w swoim im ieniu i im ieniu jeszcze dwóch braci napisał w 1624 r. m em oriał do swoich kuzynów pt. Co brat A braham podczas

podróży z bratem F ryderykiem ma do omówienia. Pisał tam : „Ponieważ

m alarz w M orągu zajęty jest pracą przy epitafium pana ojca, należy koniecznie zarządzić, jak odnowić epitafium pana dziada, aby obaj pa­ nowie bracia zdecydowali, co wstaw ić do epitafium w miejsce zatartych obrazów, czy pozostać przy łacińskiej koncepcji, czy wpisać raczej nie­ które w ersety z Pism a Świętego. My trzej bracia uw ażam y i służym y radą, aby umieścić na epitafium nazw iska genealogiczne, i to, co dotyczy pana dziada w łacińskich w ierszach na tym sam ym epitafium . Ja k uczy­ nić, pozostawia się b ra tu Fryderykow i do przedłożenia i zatw ierdzenia.” 10 Tak więc w 1624 r. przeprowadzono pierw szą zasadniczą renow ację epitafium . Scena T rójcy Św iętej prezentująca katolicki obszar w yznanio­ w y została zamalowana. W takim stanie obraz przetrw ał do 1903 r. Mnie­ mać należy, iż istniejąca pierw otnie bogata ram a z herbam i doczekała się tylko przem alow ania, pod herbam i umieszczono, ja k proponował K rzysztof Dohna, nazw iska rodowe przodków. Łaciński napis w swojej zasadniczej koncepcji pochodzi zapew ne z czasów, kiedy malow ano całe epitafium , jednakże został powiększony i od nowa popraw iony w 1624 r., o czym świadczy fakt, iż wybiega poza zasadniczy obraz i zachodzi na pierwszą ram ę obrazu. Być może, pierw otnie nie znajdow ał się w tym miejscu, lecz na osobnej tablicy pod epitafium .

Renow ację obrazu z ram ienia rodziny Dohnów słobickich przeprow a­ dził w 1903 r. m alarz K arl Bublitz z Królewca n . On też zauważył, w tra k ­ cie zdejm ow ania w arstw y zakryw ającej scenę z D ürera, mianowicie że

9 Ibidem , ss. 82 , 84. 10 Ibidem , s. 93.

496 K A M I L A W R Ó B L E W S K A

pod tą kompozycją znajduje się inna, jeszcze średniowieczna. Widoczne były na brzegu szarfy z w ersetam i i herby. Odkrycie gotyckiej w ersji obrazu było wówczas niemożliwe bez zniszczenia T rójcy Świętej. Zrezy­ gnowano tedy z dalszych poszukiwań, uzasadniając w mało przekonyw a­ jący sposób, iż obraz gotycki nie posiada żadnej rangi artystycznej, i że nic z Dohnam i nie ma w spólnego12.

Je st przeto wiele m otywów skłaniających do podjęcia niniejszego te ­ m atu. A więc biografie w ielu urodzonych i w ychow anych na Pom orzu i w P rusach Książęcych postaci związanych nierozerw alnie z historią tego lenna. N astępnie działalność P iotra Dohny, która powodowała, iż w jego spraw ie pisał także Mikołaj K opernik 13. W reszcie szerokie koli­ gacje Dohnów i znaczne koligacje polsko-pruskiej rodziny Czemów, by w ymienić tylko Bażyńskich i Radziwiłłów. I powód artystyczny — sam m alarski rodowód epitafium , obrazujący znakomicie tradycje P rus K sią­ żęcych w dziedzinie sztuki.

2. SY LW ETK I I K O L IG A C JE PO RTRETOW ANYCH

P io tr Dohna 14 i K atarzyna Czemówna, ich teść i ojciec, Achacy Cze­ rna 15, licznie rozgałęziona ta rodzina tw orzy interesującą panoram ę po­ staci znanych nie tylko w Prusach Książęcych, ale .n a całym szeroko po­ jętym polskim Pomorzu. W dziejach tych rodzin nie brak ważkich histo­ rycznych postaci świadczących o silnych powiązaniach z Koroną. P osta­ w y polityczne niektórych jej przedstaw icieli nie były jednoznaczne, ja k ­ kolwiek nie brakowało tu ta j m omentów zdecydowanych, gdzie lojalność pieczętowano krw ią na polach bitew.

Sam P iotr Dohna wywodzi się z rodu znanego również na Śląsku i z nim spokrewnionego. Ojciec Stanisław, urodzony w Sztumie, miał dwie wsie — K arw iny i Wilczęta. M ajątek ten powiększał stale i system atycznie P iotr, k tóry u schyłku życia był posiadaczem poważnej m agnackiej for­ tuny. W ierny doradca, przyjaciel, żołnierz wielkiego m istrza A lbrechta, czerpał dochody z tych miejscowości, które nigdy do wielkiego m istrza nie należały. W ten sposób uzyskał Dohna w 1522 r. praw a do dochodów płynących z B raniew a i Tolkmicka 16. W latach 1521— 1525 w czasie ro­ zejm u polsko-krzyżackiego, Dohna był dowódcą w ojsk krzyżackich oku­ pujących Braniewo. Agresywność jego poczynań, grabieże i najazdy na sąsiadujące z B raniew em wioski kom ornictw w arm ińskich stały się w tym okresie przedm iotem szczególnej troski kanclerza k apituły w ar­ mińskiej M ikołaja Kopernika. S praw a Dohny omawiana była na sejm iku grudziądzkim w 1524 r. W tej kw estii zabrał głos także w Krakowie Zygm unt I, zalecając kapitule nieustępliw ość wobec poczynań dowódcy

12 C. K r o l l m a n n , Die W ied erh erstellu n g , s. 86.

13 M. B i s k u p , D ziałalność publiczna M ikołaja K opernika, T o ru ń 1971, ss. 60—63. 14 K. N i e s i e c k i , H erbarz P olski, t. 3, L ip sk 1839, W yd. 2, ss. 373—374. 15 W. D w o r z a c z e k , Genealogia, W arszaw a 1951; Bażyński — 120, Czerno­ w ie — 121 ; K . N i e s i e c k i , op. cit., ss. 4—5.

16 S. R ó ż a ń s k i , A rc h iw u m a k t podw orskich D ohnów. W stęp do in w en trza. M aszynopis. W ojew ódzkie A rchiw um P ań stw o w e w O lsztynie, s. 5.

Rye. 1. E p itafiu m P io tra D ohny i K atarzy n y Czemówny. K oniec XVI w ieku. Fot. A. K u r a c z y k

Μ ί» N Ο 3 U

з

tí

tí

о

є

ВД

о

tí

tí

s

uo

tí

s

a

tí

Rye. 3. E pitafium . F rag m en t. P o rtre t K a ta rz y n y Czem ów ny i jej córki Zofii. Fot. A. K u r a c z y k

Rye. 4. A lb rech t D ürer, Bóg O jciec p o d trzy m u ją cy C hrystusa. 1511 W edług E. P anow skiego. R epr. A. K u r a c z y k

x >> ы и З З M < о

tí

ε

tí

tí

Rye. 6. J. H en neberger, P o rtre t F ry d e ry k a T ruchsess zu W aldburg, w n u k a P io tra D ohny i K a tarzy n y Czem ówny. K oniec XVI w ieku. Fot. A. K u r a c z y k

Ryc. 7. J. H en n eb e rg er, P o rtr e t K a tarzy n y K itlitz, sio stry F ry d e ry k a , w nuczki P io tra i K atarzy n y Dohnów. Fot. A. K u r a c z y k

Rye. 8. J. H en neberger, P o rtre t D oroty Boreck, córki Ju sty n y Czem ów ny, siostry K a ta rz y n y D ohna. Fot. A. K u r a c z y k

Rye. 11. D aniel Rose, P o rtre t P io tra D ohny. P oczątek X V II w ieku. Fot. A. K u r a c z y k

Rye. 12. D aniel Rose, P o rtre t K a tarzy n y Czem ówny. P oczątek X V II w ieku. F ot. A. K u r a c z y k

Ryc. 13. E p itafiu m F ry d e ry k a D ohny z kościoła w St. K n u d sk w O dense (Dania), Fot. S. B e n g t s e n

R E N E S A N S O W E E P I T A F I U M D O H N Y I C Z E M Ö W N V 497

krzyżackiego. K onflikt zażegnany został dopiero układem krakow skim w 1525 r. Spraw ę tę dokładnie opisał M arian Biskup 17.

W 1532 r. antagonista W arm ii i Polski poprzez związek m ałżeński z K atarzyną Czemówną skoligacił się z najw ybitniejszym i przedstaw icie­ lam i polskiej szlachty pom orskiej ls. Jeden z najw iększych w rogów Za­ konu, wódz i w ierny poddany Zygm unta I, walczący orężem z Piotrem Dohną pod Braniew em , został jego teściem. W ten sposób w erset epita- fijny, w którym mowa o pokojowym zjednaniu obu stron jest ze wszech m iar prawdziwy.

Zasługi Achacego Czerny, syna M ikołaja i Doroty z Bażyńskich, ojca — przedstaw ionej na epitafium K atarzyny, zostały mocno uw ypuklone w Polskim słow niku biograficznym : „Umiał godzić troskę o bliższą oj­ czyznę P ru sy z obowiązkami w iernego poddanego i urzędnika polskiego 19. Był on rzeczywiście postacią w ybitną na Pom orzu w czasach ostatnich Jagiellonów. S tarosta dzierzgoński, sztum ski, gniewkowski, kanclerz gdański, wojewoda pomorski. M ajątek i zaszczyty zawdzięczał głównie Zygm untow i I. D ysponując olbrzym ią fortuną, stał się wierzycielem Zygm unta I i A lbrechta Hohenzollerna. Należał do wyznawców protestan­ tyzm u, a tolerancja królów polskich umożliwiła m u w yjednanie w 1557/1558 r. przyw ileju religijnego dla Gdańska, Elbląga i Torunia. P oparł czynnie dążenia Zygm unta A ugusta do podporządkowania Inflant Koronie. Ożeniony z Heleną M erklichenrade miał trzech synów i sześć córek, z których, ja k wiemy, K atarzyna została małżonką P iotra Dohny, zaś Ju sty n a Czemówna w stąpiła w związki małżeńskie z pomorskim szlachcicem A ntonim Borkiem, h erbu w łasnego20. Je j epitafium malo­ w ane w 1591 r. znajduje się również w zbiorach M uzeum Mazurskiego. W tym że M uzeum zachował się także p o rtre t jej córki Doroty, m ylnie identyfikow any przeze mnie jako podobizna K atarzyny p o rtu g a lsk ie j21. Obraz datow any na rok 1592. B arbara Czemówna została żoną najpierw Lehndorfa (Lehendorfa), później P lem ięckiego22. Mężem Eufrozyny był Ja n P reuck, podkomorzy braniew ski, h erbu Borek, którego ojciec w cza­ sie w ojny krzyżackiej w Lidzbarku W arm ińskim staw iał opór w ojskom wielkiego m istrza. Helena wyszła za mąż za Łukasza Konopackiego. Achacy Czerna, syn Achacego, ożenił się dość późno odrzucając uprzednio propozycję księcia A lbrechta znalezienia m u dobrej partii. Poślubił zresz­ tą w 1562 r. przedstaw icielkę znakomitego rodu, córkę M ikołaja Radziwiłła

17 M. B i s k u p , op. cit., ss. 26, 28, 43—50, 66; por. rów nież H. Z i n s , P o czą tki

re fo rm á cii na W arm ii, O drodzenie i R efo rm acja w Polsce, t. 2, 1957, ss. 77—78.

18 S. B o d n i а к, C em a A chacy, w : P olski sło w n ik biograficzny, t. 4, K rak ó w 1937, ss. 325—326.

13 M. B i s k u p , N ow e m a teria ły do działalności K o p e rn ika z lat 1512—1537, W arszaw a 1971, ss. 43—44, 46.

19 Ibidem , s. 326.

29 E. O e 1 s n i t z, Das D en km a l der F rau J u s ty n a B orek, geb. von Z eh m en , in

der evangelischen P fa rrk irch e z u M ohrungen, A ltp reu ssisch e G eschlechterkunde,

2, 1928, ss. 1—7.

21 K. W r ó b l e w s k a , D aw ny po rtret, il. 1.

22 W. D w o r z a c z e k , op. cit., tab lica 121. W ym ieniony rodow ód Czem ów i k o ­ ligacje w szystkich dzieci A chacego Czerny.

498 K A M I L A W R Ó B L E W S K A

C zarnego23, siostrę M ikołaja K rzysztofa „Sierotki” wsławionego podróżą i opisem do Ziemi Świętej. Śląski Dohna, A braham , kuzyn Dohnów p rus­ kich, uczestniczył w tej podróży 2i.

N ajstarszy syn P iotra i K atarzyny Dohnów Achacy urodził się 17 m aja 1533 r. w Sztumie, um arł w Słobitach w 1601 r. H um anista interesujący się m uzyką i literatu rą , należał do reprezentantów Złotego Wieku. Podró­ żował po Italii. Studiow ał w K rólew cu i W ittenberdze, gdzie mieszkał u w dowy M arcina L u tra 25. Nie należał do protestantów w ojujących. W je ­ go rodzinie ze strony m atki było w ielu katolików. Ojciec jego w spraw ach religijnych w ykazywał także wiele tolerancji. A chacy Dohna był jedynym pośród synów Piotra, który pozostawił męskich potomków. Jako poddany pruskiego księcia uczestniczył w sejm ach warszawskich. Podobnie jak Achacy urodził się w Sztum ie w 1534 r. drugi syn Dohnów H enryk, a zm arł 30 października 1563 r. w bitw ie pod P arnaw ą w Inflantach. F ry ­ deryk (1536— 1564) zm arł w Szwecji. K rzysztof (1539— 1584) i Ja n (1545— 1565) zm arli w Danii, A braham (1542— 1569) w Tarascon (Francja), F a­ bian (1550— 1621) 26 po śm ierci m atki w ychow ywał się w Toruniu u swo­ jej ciotki B arbary Plem ięckiej. Mówił po polsku „jak m ały P olak” — napisze jego biograf. Zm arł w K arw inach koło Morąga w 1621 r. w wieku 71 lat. Bywał na sejm ach w arszaw skich i pełnił również z ram ienia pol­ skiego funkcje dyplomatyczne. Przeszedł na kalwinizm , co nie było do­ brze widziane w luterańskich Prusach. Synom duchow nych protestanc­ kich, którzy m ieli korzystać ze stypendium Dohnów nakazyw ał studiować wyłącznie w N iderlandach 27. Tam też doszło do licznych koligacji w I po­ łowie XVII w ieku 28.

3. ŚRODOW ISKO, W A RSZTAT, D ATA PO W STA N IA E PIT A FIU M

Epitafium P iotra D ohny i K atarzyny Czemówny w swoim program ie ikonograficznym i artystycznym kształcie reje stru je te w szystkie proble­ my, które n u rtow ały i przenikały m alarstw o P ru s Krzyżackich, a następ ­ nie Książęcych od schyłku średniowiecza po praw ie cały w iek szesnasty oraz początki w ieku siedemnastego.

Tablica epitafijna z Morąga posiada dosyć powszechne dla tego rodzaju przedstaw ień rozwiązanie. P o rtre ty donatorów umieszczone w kontekście sceny religijnej. Do tego wprowadzony został obszerny panegiryczny tekst,

23 S. B o d n i a k, op. cit., ss. 325—326.

24 M. R a d z i w i ł ł „ S i e r o t k a ”, Podróż do Z ie m i Ś w ię te j, S y r ii i E giptu

1582—1584. O pracow ał L. K u k u l s k i , W arszaw a 1962.

25 C. K r o l l m a n n , D ohna A ch a tiu s, s. 140.

26 C. K r o l l m a n n , Die W ied erh erstellu n g , s. 89, p o d aje w przy p isach daty śm ierci oraz m iejsce spoczynku w szystkich dzieci K a ta rz y n y i P io tra D ohny. O K rzysztofie i F ry d e ry k u por. M o l l e r u p , D ansk biografisk L e k sik o n , K

oben-h av n , t. 6, 1935, ss. 42—43.

27 H. S c h m i d , op. cit., s. 184; C. K r o l l m a n n , Die W ied erh erstellu n g , s. 91. 28 K. W r ó b l e w s k a , N ieznane p o rtre ty Caspra N etschera i Pietera Nasona w zbiorach M u zeu m M azurskiego, B iuletyn H isto rii S ztuki, 1963, n r 4, ss. 270—281.

R E N E S A N S O W E E P I T A F I U M D O H N Y I C Z E M O W N Y 499

k tóry na ogół w epitafiach zarówno renesansow ych, jak i wczesnego ba­ roku na om awianym obszarze umieszczano pod epitafium na osobnej tablicy 29. Całość w komponowano w rzeźbioną architektoniczną ram ę. Na­ pisy panegiryczne znajdow ały się również pod epitafium Hansa N im tscha z 1557 r . 30 i Ju sty n y Borek z 1591 r., dziś nie zachowane. C harak tery ­ stycznym dla P ru s Książęcych elem entem tow arzyszącym scenom epita- fijnym było okolenie tablicy z dwóch stron rzędem herbów — po osiem z każdej strony. J a k to wyglądało, ilu stru je w spom niane epitafium siostry K atarzyny, Ju sty n y Borek z Morąga. T rafnie tę modę na p o rtre ty i herby scharakteryzow ał Rudolph Philippi: „Tu w k ra ju chciano widzieć tylko p o rtre ty i h erby wszędzie, jeśli tylko na to pozw alała pow ierzchnia na gzymsach, drzw iach i sufitach, na w szystkich m eblach, przy łożach, na misach i kanach, na rękojeści szabli itp. Głównym zadaniem całej kom­ pozycji artystycznej było w ykonyw anie obram ow ań do obrazów, herbów , co pobudzało i rozw ijało jedynie sty l heraldyczny” 31.

Tablica epitafijna K atarzyny Czemówny i P iotra Dohny posiada w a­ lory oryginalności, nie spotykane raczej w innych epitafiach P ru s K sią­ żęcych schyłku XVI i początków XVII stulecia. U góry bowiem m alarz wprow adził i zakomponował scenę Boga Ojca z C hrystusem , wiążącą się bezpośrednio z grupą przedstaw ionych postaci. Scena znana ze sztychu D ürera ułatw ia poszukiwanie szkoły i artysty. Może nim być m alarz, którem u nie obca była twórczość wielkiego norym berczyka, m alarz, który doskonale znał ryciny D ürera i k tó ry mimo upływ u la t i innych w aru n ­ ków, jakim i się charakteryzow ała sztuka epoki późnego renesansu na pro­ testanckim obszarze, respektow ał trad y cję wielkiej sztuki. Zastosowanie u góry sceny ikonograficznej w yjętej z liturgii katolickiej, zaw ierającej syntezę teologii chrześcijańskiej nie stanowi oryginalnego pom ysłu twórcy epitafium . M alarstw o obszarów nadbałtyckich nasycone było tego rodzaju przedstaw ieniam i, o czym świadczy wczesny renesansow y ołtarz z Lubeki z 1525 r. o podobnej kompozycji. Scena Boga Ojca u góry, u dołu posta­ cie, jak na przykład epitafium P iotra Sudy z Zasławia (Czechosłow acja)32. W epitafijnych przedstaw ieniach scenę Boga Ojca w idzim y także na obra­ zie w otyw nym biskupa Weiskopfa znajdującego się w M uzeum Narodo­ wym we W rocław iu 33.

Epitafium Dohnów jest jedynym tego rodzaju przedstaw ieniem iko­ nograficznym , znanym z terenów P ru s Książęcych.

29 A. R. G e b s e i , E. H a g e n, Der D om zu K önigsberg in Pr., K önigsberg 1833— 1835. A u to r p o d aje szczegółową d o k u m en tację opisow ą w szystkich zabytków , a w tym i ep itafió w królew ieckich.

80 A. E. T r o s c h к e, S tu d ien zu C ran ach sch er K u n s t im H erzo g tu m P reu ssen , L eipzig 1938.

31 R. P h i l i p p i , D er B rie fm a le r H ans H enneberger, N eue P re u ssisch e P ro ­ v in z ia lb lä tte r, Bd. З, 1864, ss. 333.

32 O. S r o n k o w a, D ie M ode vo n der R enaissance bis zu m R okoko, P ra g u e 1959, s. 42, E p itafiu m P io tra Sudy z 1535, Żleby. Bóg Ojciec w asyście aniołów trz y ­ m ający ch n arzęd zia m ęki, pod tym ro d zin a fu n d a to ra . Bóg Ojciec trzy m a C h ry stu sa U krzyżow anego.

38 E. S t e i n b o r n , M alarstw o śląskie 1520—1620. K atalog w y sta w y , W rocław 1967, il. 30.

500 K A M I L A W R Ó B L E W S K A

P iotr Dohna był także fundatorem dzieł sztuki. Zachował się przekaz, nie wiadomo o ile wiarogodny, że dla kościoła w M orągu zamówił ołtarz w N orym berdze34. Pokolenie Dohnów wzbogacone w P rusach doceniało znaczenie dzieł sztuki. A probata bogatych przedstaw ieniow ych katolickich w ątków w yznaniowych wiąże się również z w ykształceniem artystów jesz­ cze sprzed reform acji zasilających obszar P ru s Książęcych, a m ieszkają­ cych przede w szystkim w Królewcu. Zespoły m alarskie i rzeźbiarskie całych ołtarzy wzorowano w okresie późnego średniowiecza na W arm ii i M azurach na rycinach D iirera i Cranacha. Po sekularyzacji Prus, po­ zycja nadw ornego m alarza nabrala dla dw oru pierw szorzędnej rangi. Byli nim i uczniowie D ürera i Cranacha, następnie uczniowie ich uczniów, u ta­ lentow ani synowie mieszczan i dworzan książęcych, kształceni bądź na miejscu, bądź w ysyłani do N orym bergi, W eimaru, Lubeki, a naw et do Ni­ derlandów.

Przypatrzm y się bliżej środowisku m alarskiem u P ru s Książęcych XVI w ieku od sekularyzacji P ru s począwszy. W 1529 r. przebyw ał na dworze królew ieckim C ryspin H errant, uczeń A lbrechta D iirera 35. T alentem jego i um iejętnościam i szczycił się książę A lbrecht, w ysyłając m alarza do są­ siednich dworów biskupich w celu m alow ania portretów . W te n sposób H erran t znalazł się także w Lidzbarku, gdzie nam alow ał dwa po rtrety biskupa Maurycego Ferbera. Działał też arty sta w Chełmnie. Polecono go innym polskim m agnatom : Stanisław ow i Kostce, Stanisław ow i Tęczyń- skiemu, Krzysztofow i Szydłowieckiemu i Jarosław ow i Łaskiemu. K onty­ nuator trad y cji diirerowskich w Prusach um arł w 1555 r. Po śmierci H erranta nadw ornym m alarzem królewieckim został Johann Königswie- s e r 36. Syn kapelm istrza królewieckiego urodzony około 1530 r. Jego pro­ gram artystyczny w yw arł najw iększy w pływ na rozwój epitafiów w P ru ­ sach. Uczeń C ranacha Łukasza młodszego studiował w W ittenberdze. Był w ierny wzorom, jaki dostarczał m u w trakcie nauki jego m istrz. Obrazy jego pędzla — epitafium kupca Hansa von Nim tscha oraz epitafium Ja n a P aulinusa, pastora kętrzyńskiego, z widokiem kościoła w K ę trz y n ie 37 z drugiej połowy XVI w ieku zapewne z pracowni Königswiesera, znajdują się również w Muzeum M azurskim. U lubionym m otyw em Königswiesera była w ersja epitafium z C hrystusem Ukrzyżowanym i architektonicznie realistycznym widokiem m iasta, skąd pochodził portretow any. Königswie- ser um arł w 1583 r. Niezależnie od gotowości artystycznej nadw ornych m alarzy, działali i inni nie związani z dw orem artyści. Przyjeżdżali rów­ nież zapraszani przez dwór m alarze spoza Królewca. Przykładem może

34 A. H a r n o c h , C h ro n ik u n d S ta tistik d er evangelischen K irch en in den P ro­

v in ze n O st- u n d W estp reu ssen , N eid en b u rg 1890, s. 175.

35 A. R. G e b s e r , E. A. H a g e n , op. cit., s. 155.

36 E. C e l i ń s k a , H e n r y k K önigsw ieser, m a la rz k ró le w ie c k i 11 p o ło w y X V I

w ie k u , W arm ia i M azury, 1968, n r 9, s. 25.

37 E. C e l i ń s k a , K. W r ó b l e w s k a , S ztu k a d a w n a w zbiorach m u zeó w

w o jew ó d ztw a o lsztyńskiego. K atalog w y s ta w y z o k a zji dw udziestopięciolecia k o n ­ serw acji m u zea lió w w w o je w ó d ztw ie o lszty ń sk im , O lsztyn 1971, il. 11 i 12. A try b u cja

R E N E S A N S O W E E P I T A F I U M D O H N Y I C Z E M O W N Y 501

służyć sylw etka Jak u b a Bincka, urodzonego na przełomie XV/XVI w . 3S. Był to jeszcze jeden uczeń D ürera, znany w Królewcu, a także w Wilnie, pracujący dla dw oru duńskiego, działał także w Lubece i A ntw erpii. Ko­ piował d rze w o ry ty w ielkich m istrzów przede wszystkim zaś swojego n au ­ czyciela, opatrując je swoimi monogram ami. Zm arł około 1569 r. W resz­ cie Grzegorz Pencz 3β, który znalazł zatrudnienie także na dworze króle­ wieckim, należał do twórców, posługujących się wzoram i grafiki D ürera i Cranacha.

Po śm ierci K önigswiesera m alarzem nadw ornym w K rólew cu został Adam Lange 40, arty sta niewielkiego talentu, w ykształcony na lokalnych tradycjach dürerow skich i cranachowskich. Po śm ierci tegoż następcą zo­ stał uczeń Langego, Ja n H enneberger 41. M alarz urodzony w Miłomłynie, syn pastora, kartografa, tw órcy m apy P rus K aspra H ennebergera. P ierw ­ sze nauki pobierał u swojego ojca, który przede w szystkim sta ra ł się za­ znajomić go ze sztuką m ałych form, liternictw em i ilum inatorstw em . T ra­ dycje rodzinne H ennebergera — m alarza — w ytw orzyły określone przy­ zwyczajenia i zamiłowania. Ojciec arty sty poświęcał czas w ertow aniu i przepisyw aniu starych kronik, potrzebnych m u do pracy naukow ej. Po­ magał m u Ja n w ykazując jednak większe zam iłowanie do koloru. Stąd nie został, jak ojciec uczonym. Rodzina skierow ała go na naukę do m i­ strza Langego. „Nie był najlepszym nauczycielem, był jednak m alarzem nadw ornym i został nauczycielem Jana, aczkolwiek w tych trzech m ia­ stach [tzn. Knipawa, Lipnik i S tare Miasto składające się na obszar K ró­ lewca — K. W.] byli młodzi, zdolni artyści mogący spełniać rolę nauczy­ ciela o wiele lep iej” — stw ierdził jeden z biografów H en n e b erg era42. Pierwszym , na w ielką skalę zajęciem H ennebergera, które rozpoczął w 1593 r. jako uczeń, a ukończył jako m alarz nadw orny, była praca nad dekoracją sali zam ku królewieckiego z okazji zaślubin księżniczki Anny. H enneberger zaprojektow ał całą dekorację m alarską. P rojektow ał także powozy, uprzęże, kostium y. Na stropie wym alował galerię portretów ro­ dziny książęcej. Na tem at dekoracji sali wypowiedział swoje zdanie ojciec, K asper H enneberger, wysoko podnosząc zasługi cieśli, skrom niej nato­ m iast w yrażając się o pracach swojego syna Jana. P o rtre ty te zostały całkowicie zam alowane w 1724 i 1786 r.

W 1598 r. otrzym ał H enneberger zamówienie na trzy p o rtre ty olejne,

38 H. D e g e n , N achrichten von den M alern u n d a n d eren K ü n stle rn , w elche von

Jahre 1529—1835 in K önigsberg gelebt, A ltp reu ssisch e F o rschungen, 1924, H. 2, s. 81;

T. R i i s , Jakob B in c k in L ü b e c k 1552—53, H afnia. C openhagen P a p e rs in th e H i­ sto ry of A rt, 1970, ss. 35—46. P a n u Jo rg en S teen J e n s e n z K openhagi dzięk u ję za w skazanie m i tego a rty k u łu oraz za dostarczenie danych dotyczących F ry d e ry k a i K rzysztofa Dohnów, ja k też za przy słan ie fo to g rafii ep itafiu m F ry d e ry k a Dohny z kościoła St. K n u d sk w O d e n se .,

39 Ibidem , s. 92.

40 T h i e m e - B e c k e r , A llg em ein es L e x ik o n der bildenden K ü n stler, Bd. 22, L eipzig 1928, s. 323.

41 C. K r o l l m a n n , H enneberger H ans, w : A ltp reu ssisch e Biographie, Bd. 1, ss. 265— 266. U rodzony około 1560/1570, zm a rł w K rólew cu 21 X I I 1601 r. Był n a dw o­ rze w A nsbach w la ta c h m łodzieńczych.

502 K A M I L A W R Ó B L E W S K A

A nny A ustriaczki, żony Zygm unta III Wazy, S tefana Batorego i Zygm un­ ta III Wazy. K siążęta królewieccy jako lennicy czuli się w obowiązku umieszczać w galerii zamkowej p o rtre ty w ładców P o ls k i4S. P ara książęca jednak często zam awiała sobie p o rtre ty u m alarzy spoza dworu, W ilhelma Jansena i L azarusa Gajzera.

N ajpełniej, bo w sposób udokum entow any wypowiedział się H enne- berger w sw ych Listach szlacheckich, czyli rodowodach szlachty pruskiej. Był wyszkolonym i znanym ilum inatorem , toteż w ielu możnych, zgru­ pow anych wokół dw oru i poza dw orem zwracało się do niego o sporzą­ dzenie genealogii rodu. P rzedstaw iał herby rodowe szlachcica dołączając w m edalionach w ierne podobizny przodków. K orzystał przy sporządzaniu tego rodzaju L istów ze stary ch zapisów rodzinnych, kopiow ał portrety, poszukiwał podobizn i herbów na epitafiach i nagrobkach. Stworzył w swojej p racy cały ap a rat naukow y. Zachowana genealogia 44 jest cieka­ wym źródłem do poznania jego talentu. Często potem w ycinał m alowane przez siebie p o rtre ty i herby, jeśli potrzebne m u były do innych celów, przypuszczalnie do m alow ania tablic epitafijnych i portretów dworskich.

Ja n H enneberger zaproponował Achacemu Dohnie nam alow anie tab­ licy genealogicznej rodu 4S. A chacy p rzyjął ofertę, udzielając również swo­ jej pomocy. W rezultacie pow stała jedna z pierwszych, jeżeli nie pierwsza, gruntow nie opracowana genealogia rodu pruskiego, stw arzając zaczątek dla szeregu innych tego ty p u prac. H enneberger podpisał tablicę swoim imieniem i nazwiskiem, dodając jednocześnie uwagę, że w ykonał ją „nowo mianow any m alarz nadw orny” 46. Dalsze zamówienia ze strony rodziny Borków, Czemów i Dohnów przynoszą obok rysunków i akw arelow ych malowideł herbów , podobizny portretow e w ykonane również techniką akwarelową. Córka Zofii Truchsess, K atarzyna K itlitz, wnuczka K ata­ rzyny i P iotra Dohny zamówiła u H ennebergera tablicę genealogiczną, u dołu której znajduje się w medalionie jej podobizna. Popiersie prezen­ tu je kobietę starszą o charakterystycznych rysach, w ydatnym nosie, ra ­ czej brzydką. Istnieje tu ta j pewne rodzinne podobieństwo z rodziną Cze­ mów, Borków i Dohnów. H enneberger traktow ał swoje modele z dużą wiernością portretow ą. Nie m alow ał idealizowanych postaci, nie łagodził ostrości i brzydoty ich rysów. P otrafił uchwycić cechy charakterystyczne poszczególnych osób. Zarówno w rysunkow ych szkicach ja k i akw arelach widzimy pew ną śmiałość, która pozwala kw alifikować go jako uzdolnio­ nego portrecistę. Podobnie przedstaw iony został w sposób indyw idualny syn Zofii, a b ra t K atarzyny, F ry d ery k Truchsess zu W aldburg. Córka Antoniego Borka i Ju sty n y Czemówny, rodzonej siostry K atarzyny Dohny, każe obok medalionu ze swoim popiersiem napisać: „Ja Dorota von Fisicht urodzona Borckin potw ierdzam swoich 4 i 8 przodków ” 47. Podobizna jej

13 Ib id em ; C. K r o l l m a n n , H enneberger H ans, ss. 265—266.

44 H. H e n n e b e r g e r , S te m m a ta G enealogica. R ąkopis w zbiorach B iblio­ te k i U n iw ersy tec k ie j w T o ru n iu . P a n u dr. Ja n u szo w i M a l i k o w i dziękuję za w sk azan ie m i tego rękopisu.

45 R. P h i l i p p i , op. cit., s. 339. 46 H. H e n n e b e r g e r , op. c it, k. 4. 47 Ibidem , k. 14.

R E N E S A N S O W E E P I T A F I U M D O H N Y I C Z E M Û W N Y 503

traktow ana w sposób szkicowy, obecnie jest w złym stanie technicznym . N iem niej z całą w yrazistością uwidocznione są tu ta j rysy rodzinne — po­ ciągła tw arz, długi haczykow aty nos, wysokie ukształtow ane łuki brw io­ we, głęboko osadzone oczodoły. Je st to p o rtre t zbieżny, jeśli idzie o rysy tw arzy, ich wymowę, nastrój z po rtretem dw orskim reprezentacyjnym tej sam ej osoby ze zbiorów M uzeum M azurskiego, datow anym na rok 1597, którego nam alow anie w św ietle tej współpracy z rodziną Borków, Czemów i Dohnów przypisać można H ennebergerowi.

Podobne rysy tw arzy do w spomnianego p o rtre tu kobiety z rodziny Borków, posiada podobizna kobiety z rodziny Lehndorfów (Lehendorfów). Dostrzegam y tu ta j identyczny sposób prow adzenia linii tw arzy. Być może, iż to w nuczka B arbary Czemówny, jednej z sióstr K atarzyny, której pierw szym małżonkiem był L ehndorf a drugim Plemięcki.

Ja n H enneberger zm arł w pełni sił tw órczych w grudniu 1601 r. Poprzednicy jego, uczniowie D ürera i C ranacha m usieli wyw rzeć nań wpływ, był przecież uczniem jednego z tych uczniów. Jako uczeń lokal­ nych m alarzy królew ieckich był ogniwem w przyjm ow aniu pew nych tr a ­ dycji artystycznych. Swoje prace w w ielu w ypadkach opierał na istnie­ jących wzorach m alarskich, a do kopiowania przyw iązyw ał zasadniczą wagę.

Tablicy epitafijnej P iotra D ohny i K atarzyny Czemówny nie nam a­ lował żaden z pierw szych m alarzy królew ieckich, których zaliczyć mo­ żemy do bezpośrednich uczniów A lbrechta D ürera. Wiele motywów, hi­ storycznych, ikonograficznych, artystycznych zaw artych w tym epitafium pozwala w ysunąć hipotezę, iż epitafium to nam alow ane zostało w ostat­ nim dziesięcioleciu w ieku XVI. Scena z Bogiem Ojcem — to ostatnie echo wpływów D ürera na rodzime środowisko, to dowód istnienia sztuki Dü­ rera głęboko tu zakorzenionej, to dalszy dowód znajomości obszarów nad­ bałtyckich nie tylko z autentycznych przedstaw ień, ale również za po­ mocą rozpowszechnianych rycin.

Opisując m om ent przeniesienia epitafium z M orąga do Słobit, C hri­ stian K rollm ann w ypow iada swoje zdanie na tem at strony artystycznej obrazu, przeciw staw iając nam alow aną scenę z D ürera portretom dona­ torów. A utor ten uważa, iż Trójca Święta góruje artyzm em nad p o rtre­ tam i 4S. S tan konserw atorski epitafium i fakt, że odsłonięta scena oraz cały obraz był konserw ow any przez królewieckiego m alarza w 1903 r. nie pozwala w pełni ustosunkować się do strony artystycznej epitafium . Wy­ daje się jednak, że rycina D ürera zinterpretow ana w stronie kolorystycz­ nej przez m alarza, w takim stanie ja k ją widzim y obecnie na obrazie, zdradza pew ne niedomogi. A utor być może nie bardzo um iał w m alarskiej in terp retacji ogarnąć skom plikowaną scenę z towarzyszącym zespołem aniołów dźwigających sym bęle m ęki pańskiej. Ile w tych niedociągnię­ ciach rysunkow ych jest w iny samego pierwszego autora obrazu, na ile zaś spowodowała to być może nieprecyzyjna konserw acja królewieckiego m alarza portrecisty — trudno w tej chwili bez badań konserw atorskich ustalić. Twarze, dłonie i sylw etki aniołów są m alowane nie najlepiej, samá

504 K A M I L A W R Ó B L E W S K A

zaś postać Boga Ojca podtrzym ującego C hrystusa potraktow ana jest z większym w yczuciem strony rysunkow ej i m alarskiej. Bóg Ojciec pod­ trzym ujący C hrystusa, z m iastem Morągiem u swoich stóp i rodziną fu n ­ datora, jednoczy pod sw oją opieką pierwsze pokolenie Dohnów. Oni to bowiem od 1527 r. rządzili tym m iastem, a w 1561 r. najstarszy syn Piotra, Achacy Dohna, k tó ry po ojcu dziedziczył ty tu ł burgrabiego, rozpoczął bu­ dowę siedziby rodowej, zameczku morąskiego. F akt, kiedy została w y­ budow ana siedziba rodowa Dohnów w M orągu, należy do jednego z ele­ m entów pozwalających na datow anie obrazu. Panoram a m iasta bowiem była od 1624 do 1903 r., podobnie jak Trójca Święta, ukry ta pod w arstw ą czarnej farby. Na epitafium w głębi rozpoznać można usytuow any przy m urze zameczek Dohnów z niebieską (błękitną wieżą) i bram a zamkowa, następnie wieża kościoła farnego oraz wcześniejszy zam ek krzyżacki, przy którym widoczna jest jeszcze zawalona w 1626 r. wieża narożna. W 1561 r. Achacy Dohna zwrócił się do rady m iejskiej m iasta Morąga z propozycją w ybudow ania pom iędzy basztą niebieską a bram ą zamkową, przy znisz­ czonych m urach m iejskich nowej siedziby rodowej. Budowę rezydencji rozpoczęto w 1562 r. W ybudowano zamek, który tw orzył dwa oddzielne bloki usytuow ane przy m urach miejskich. Północne piętrow e z klatką schodową i południowe, parterow e budynki są użytkowane w 1572 г., n a­ tom iast połączenie budynków w jedną całość nastąpiło w 1595 r. sta ra­ niem F abiana Dohny. Tak więc budowanie siedziby rodowej trw ało lat kilkadziesiąt i obejmowało okres od 1562 do 1595 r . 49.

Rodzina Dohnów klęczy w pobliżu swojej rezydencji na tle szachowni­ cowej posadzki, sugerującej w nętrze. Je st to galeria portretów rodzinnych, którym na podstaw ie analizy porównawczej przypisać można autentyczne rysy Dohnów. Autor, tw orzący tę galerię, zadał sobie trud, aby prześle­ dzić ikonografię poszczególnych osób. Mimo podobieństwa rodzinnego, po­ szczególnym osobom nadaje cechy odmienne. Podobieństwo rodzinne, po­ dobieństwo rysów nie przeszkodziło wyeksponować różnic tkwiących w tw arzach poszczególnych braci. P io tr Dohna, to autentyczna postać, starzec z w yeksponow aną łysą czaszą głowy, z nielicznie na niej znajdu­ jącym i się krótkim i siwym i m iękkim i włosami. Podobnie rzadki, falisty zarost i broda, a także wąsy. Lekko rozw arte usta, w ielki nieforem ny kartoflow aty nos. Synowie Dohny m ają podobnie jak ojciec wysokie, ze skłonnościami do łysienia, czoła (u H enryka, F ryderyka, Krzysztofa). N ajbardziej podobny do P iotra jest jego syn F ry d ery k z w ysuniętym jak u ojca wysokim w ypukłym czołem

Porów nując p o rtre t P iotra D ohny z epitafium z p o rtretem tegoż z d ru ­ giego dziesięciolecia XVII wieku, dostrzegam y wierność rysów tw arzy, mimo iż w tym drugim w ypadku pokazano nam P iotra odmłodzonego. W ielki nos niw eluje obram ienie głowy gęstym i włosami i brodą. P o rtret P iotra D ohny z epitafium jest bardziej przekonyw ający, posiada więcej elem entów dosadnej interpretacji, a naw et w ykazuje skłonności do prze­ jaskraw ienia ujem nych cech zaw artych w rysach modela.

19 K. K a l i n o w s k i , Z a m e k D ohnów w M orągu. D o k u m en tacja N aukow a, m a ­ szynopis w zbiorach W KZ w O lsztynie, ss. 5, 7. A u to r nie w iedział o istn ien iu ik o n o ­ g rafii budow y M orąga i zam eczku p rzedstaw ionym n a epitafium .

R E N E S A N S O W E E P I T A F I U M D O H N Y I C Z E M Ó W N Y 505

Podobnie jest z podobizną K atarzyny Czemówny, której rysy na dwóch portretach, epitafijnym i dworskim, zostały w iernie odtworzone. P o rtre t K atarzyny na epitafium nie przedstaw ia kobiety sta re j, jest również zgodny z jej m etryką. Nos raczej prosty, regularny, tw arz pociągła, oczy podcienione, nieznaczne w orki pod oczyma. Młodość córki w odniesieniu do m atki podkreślona. Zofia uśm iecha się lekko, a tw arz m a raczej dziew­ częcą.

P oszukując artysty, k tó ry mógłby być autorem epitafium , w ydaje się, że można go umieścić w kręgu dw oru królewieckiego. Epitafium praw do­ podobnie powstało pomiędzy 1595 a 1600 rokiem , na co w skazuje nie tylko ikonografia sam ych postaci, ale nam alow ana panoram a Morąga z zameczkiem, siedzibą rodową Dohnów. M alując obraz arty sta sta ra ł się być dobrym dokum entalistą rysów rodziny Dohnów. N ajlepiej w ypadły w jego ujęciu podobizny pary m ałżeńskiej. Je st prawdopodobne, że epi­ tafium P iotra Dohny i K atarzyny Czemówny mógł malować Ja n H enne­ berger. On więc zastosowałby u góry ikonograficzną scenę, kopiując ry ­ cinę A lbrechta D ürera. M alowanie zaś portretów i herbów, które okalały całość, było jego główną domeną. T rudno nie pokusić się o hipotezę, że naw iązany raz k ontakt H ennebergera z Achacym i F abianem Dohną obie strony usiłowały podtrzym ać. Rodzina Dohnów chętnie zatrudniała u sie­ bie nadw ornych m alarzy dw oru królewieckiego, o czym świadczy inny jeszcze fakt, mogący potwierdzić hipotezę o m alowaniu przez H enneber­ gera epitafium . Oto w 1611 r. elektorka A nna z K olna w B randenburgii, urodzona i w ychowana w Królewcu, zwróciła się do najmłodszego syna P iotra i K atarzyny, F abiana Dohny, z listem następującej treści:

„Usilnie prosim y Pana, abyś skłonił starego nadw ornego m alarza Da­ niela Rosego, aby tu przybył jak najspieszniej z Królew ca, zabierając farby potrzebne w celu sporządzenia kilku p ortretów ” 50.

Dwa p o rtre ty dworskie Piotra i K atarzyny ze zbiorów M uzeum Ma­ zurskiego stanow ią dowód w spółpracy królewieckiego m alarza Daniela Rosego z F abianem D o h n ą S1. Daniel Rose objął po H ennebergerze w 1602 r. funkcję nadwornego m alarza królewieckiego. Oba po rtrety kiedyś ukazujące postacie en pieds zostały zmniejszone przypuszczalnie w X IX wieku.

50 A. R o h d e , K önigsberger M aler im Z eita lter des S im o n Dach, K önigsberg 1937, s. 16.

51 K. W r ó b l e w s k a , D aw ny p o rtret, ss. 33—34, il. 5, 6.

DAS E P IT A P H P ET ER S VON DOHNA UND SEIN ER EH EFR A U KATH A RIN A

GEBORENE VON CZEMA

Z u s a m m e n f a s s u n g

Das a u f Holz in ö l g em alte E p itap h , 232 cm X I 78 cm, des P e te r von D ohna und K a th a rin a von Czem a ste llt im oberen T eil die h eilig e D re ifa ltig k e it d a r en tsta n d e n im J a h re 1511, u n d e rin n e rt an die G ra p h ik D ürers. Die ganze F am ilie k n ie t auf einem sc h a c h b re tta rtig e n Fussboden. L in k s P e te r von D ohna (1483— 1553), w e ite r

506 K A M I L A W R Ó B L E W S K A

seine Söhne A ch atiu s (1533—1601), H ein rich (1534—1563), F rie d ric h (1536—1564), A lb re c h t (1537—1551), C h risto p h (1539—1584), A b ra h a m (1542—1569) u n d F a b ia n (1550—1621). H echts k n ie t d ie G a ttin P e te rs K a th a rin a geb. von Czem a (1513—1558) u n d d eren T o ch ter Sophie. D en H in te rg ru n d b ild e t die P a n o ra m a von M orąg (M oh­ rungen). U nten b e fin d e t sich ein e la te in isc h e G ra b in sc h rift u n d ein P an eg y rik u s au f die a u f dem E p ita p h d a rg e ste llte F am ilie.

D en la tein isch e n O rig in a lte x t fin d e n w ir au ch in einem A rtik e l von Ch. K roll- m an n ; u n te r dem T itel: Die W ied erh erstellu n g des E p itap h s des B u rg g rafe n P e te r von D ohna, O b erlän d isch e G esch ich tsb lätter 1903/4 SS. 80—94. Die d er k ath o lisch e n K irch e e n tle h n te ik o n o g rap h isch e D re ifa ltig k eitsszen e w u rd e zu e in er n ic h t n ä h e r b e stim m b a re n Zeit, n ach dem J a h re 1624, ü b erm alt. A nlässlich d er Ü b erfü h ru n g des E p itap h s n ach S łobity (Schlobitten) im J a h re 1903 w u rd e es ren o v iert, u n d b ei dieser G elegenheit entschloss m a n sich, das O riginalgem älde w ied er freizulegen. U n te r d er R en aissan cesch ich t b e fin d e t sich noch eine gotische M alerei.

D as E p itap h ste llt einen in te re ss a n te n B e itrag z u r G eschichte des po m m erelli- schen und preu ssisch en A dels dar.

P e te r von D ohna b esetzte im D ienste des D eutschen O rdens im J a h re 1521 die e rm län d isch e S ta d t B raniew o (B raunsberg) u n d beging eine R eihe von F e in d se lig ­ k e ite n g eg enüber dem erm län d isch en Bischof. A uch N icolaus C opernicus ric h te te m e h re re A n k lag esch riften gegen D ohna. M it diesem T h em a b e fa sst sich au sfü h rlich P ro f. M a rian B iskup in N eue V e rö ffen tlich u n g en ü b er die ö ffen tlich e T ä tig k e it von N icolaus C opernicus, W arszaw a 1971.

N ach d e r S ä k u la risa tio n P re u ssen s u n d n ach A blegung des polnischen L e h n ­ seides d u rch H erzog A lb re c h t v e rä n d e rte sich die S achlage derm assen, dass P e te r von D ohna im J a h re 1532 die T ochter des pom m erellischen W oiw oden A ch atiu s von Czem a, eines tre u e n A n h än g ers d e r polnischen K rone, h e ira te te . An dieses E reignis e rin n e rn die G ed ich tsstro p h en d er G rab in sch rift. T ro tz Ä h n lich k eit des E pitaphs m it an d e re n E p ita p h ie n h a t es f ü r uns ein en beso n d eren E ig e n tü m lich k eitsw ert. D er M aler h a t n äm lich G o ttv a te r d e ra rt d arg estellt, dass er die ganze F am ilie D ohna zu e in e r E in h e it zusam m enschliesst. In d ieser F o rm is t es b ish e r die einzige u n s b e ­ k a n n te D a rstellu n g in d e r W oiw odschaft O lsztyn (A llenstein) u n d eine d e r ganz w enigen in Polen. D er S chöpfer dieses G em äldes is t im K reise d er im H erzogtum P re u sse n sc h affen d en M aler zu suchen, dem die K u n s t D ü rers n ic h t fre m d w ar.

Es scheint, dass d er M a ler dieses E p itap h s d er K ö nigsberger H o fm aler H ans H en n eb e rg er gew esen ist, d er u n te r dem m äch tig en E in flu ss se in er V orgänger, d er S ch ü ler D ü re rs u n d C ranachs, sta n d . H en n eb e rg er schuf o ft in A nleh n u n g a n grosse M eister. E r m a lte P o rträ ts u n d W ap penbilder, vor allem ist er a b e r als S chöpfer p reu ssisch er H e ra ld ik b e rü h m t. E r v e rk e h rte p ersönlich m it dem B u rg g rafe n von D ohna u n d dessen S ohn P e te r, u n d es ist an zu n eh m en , dass zu je n e r Z eit der G ed an k e a u fta u c h te , ein E p ita p h f ü r die ganze F am ilie D ohna zu m alen. D ass die D ohnas H o fm aler des H erzogs an stellten , zeigt noch ein a n d eres B eispiel. Im Ja h re 1611 sc h rieb A n n a die F ra u des K u rfü rste n von K öln an S p re e a n F a b ia n v o n D ohna, den Sohn P e te rs, e r sollte ih r den K ö n ig sb e rg er M aler D an iel Rose schicken, d a m it d ieser P o rtr ä ts ih re r fü rstlic h e n F am ilie an fertig e. D iesem K o n ta k t v e rd a n k e n eb en falls ih re E n tsteh u n g die P o rträ ts K a th a rin a s von Czem a und P e te rs von D ohna, die sich geg en w ä rtig in d e r S am m lung des M uzeum M a zu rsk ie befin d en . S eh r v iele ik o n ographische u n d h isto risch e M otive, so z. B. die P a n o ra m a von M orąg, m it dem in d en J a h re n 1562—1595 von A chatius u n d F a b ia n von D ohna e rb a u te n D ohnaschen Schloss, die g em alten P erso n en u.s.w. zeugen davon, dass d as E p itap h in den J a h re n 1590—1600 e n tsta n d e n ist. D er R a h m e n m it den das E p ita p h u m g e ­ b en d en W appenschilden h a t sich n ic h t erh alten .