Przeracki, Jerzy
"Das Elbinger Stadtbuch", Bd. 1:
"1330-1360 (1393)", hrsg. von Hans
W. Hoppe, "Zeitschrift für die
Geschichte und Altertumskunde
Ermlands" Beiheft 3, 1976 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 499-503
4 9 9
i m ięd zy in n y m i 8 g rz y w ien co ro czn ej re n ty , p rz y czym o w y ży w ien iu n ie m a w zm ian k i 1. T ego ty p u z astrz eż e ń m ożna b y w y su n ąć jeszcze k ilk a . S zczegóło w e ic h ro z p a try w a n ie n a ty m m ie jsc u n ie je s t — ja k się w y d a je — k o n ieczn e. N ato m ia st p o s tu la t d o ty czący n ieco o b szern iejszeg o in fo rm o w a n ia c zy te ln ik a o tre ś c i n ie k tó ry c h d o k u m en tó w n ie b ęd zie ch y b a je d n a k p rz esad n y . J e s t rz e czą o czy w istą, że teg o ty p u ed y cje n a le ż ą do b a rd zo k o szto w n y ch . S k o ro je d n a k w y d aw ca p o d ją ł tru d p rz y g o to w an ia te j ed y cji, to n iezn aczn e je j ro zsze rz en ie n ie p o w in n o z b y tn io o b ciążać całeg o p rzed sięw zięcia. W y d an y to m tego w y d aw n ictw a w y sta w ia K lau so w i C o n rad o w i ja k n a jle p sz e św iad ectw o . M oż na je d y n ie w y razić ży czen ie, b y w ró w n ie szy b k im czasie i n a ty m poziom ie ed y to rsk im u k a za ł się n a stę p n y tom .
M a k sy m ilia n G rzegorz
D a s E l b i n g e r S t a d t b u c h . B d . l : 1330— 1360 (1393), h r s g . v o n H a n s W . H o p p e , ( O s n a b r ü c k )
1976, V e r l a g A . F r o m m , s s . 275, 1 n l b . ( Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1976, B e i h e f t 3).
O d 1975 ro k u H isto risc h e r V e rein fü r E rm la n d , m ają cy sw o ją sied zib ę w M ü n ste r w R ep u b lice F e d e ra ln e j N iem iec, ro zp o czął w y d aw an ie d o d a tk o w y ch zeszy tó w do czaso p ism a „ Z e its c h rift f ü r d ie G esch ich te u n d A lte r tu m sk u n d e E rm la n d s” . O m aw iane- tu ta j w y d aw n ictw o je s t jed n y m z n ich . Z aw ie ra ono n a js ta rs z ą k sięg ę m ie jsk ą E lb lą g a z la t 1330— 1360 (1393). P rz y g o to w ał ją do d ru k u H an s W . H oppe, k tó ry w sw oim d o ro b k u n au k o w y m m a ju ż k ilk a p ra c , p o św ięco n y ch d ziejo m E lb lą g a i jeg o o k o licy h
K sięg i n a jw ię k sz y ch m ia st p ru sk ic h d o sta rc z a ją dużo ciek aw eg o i różno ro d n e g o m a te ria łu do h is to rii p oszczególnych o śro d k ó w i d late g o od d aw n a b ad acze d ziejó w m ia st p o św ię c ają im w ie le u w ag i. Je d n a k ż e g ro s ty c h cen n y c h źró d eł w d alszy m c ią g u z n a jd u je się w a rch iw a ch , a ty lk o n ielicz n e z n ic h z o stały o p u b lik o w an e 2. Z u zn an iem n a le ż y w ięc p o d k re ślić , że w reszcie ta k ż e i n a js ta rs z a k się g a m ie jsk a E lb lą g a z o stała w y d an a d ru k ie m i w te n sposób u p rz y stę p n io n a szerszy m rzeszo m zain te re so w a n y c h d z ie jam i śre d n io w iecznego E lb lą g a.
E lb lą g , założony w 1237 ro k u , o trzy m a ł w 1246 ro k u lo k ac ję n a p ra w ie lu b eck im . W 1347 ro k u n a to m ia s t K rzy żacy lo k o w a li ob o k n ieg o ta k ż e N ow e M iasto E lb ląg . A k ta ra d y m ia sta E lb lą g a z la t 1260— 1772 n a le ż ą do cen n ie jszy c h źró d eł do o k re su śred n io w iecza i czasów n o w o ży tn y ch . L iczą on e o k oło 3800
1 P r e u s s i s c h e s U r k u n d e n b u c h , B d . 5, X. L i e f e r u n g , M a r b u r g 1969, n r 197, p o r ó w n a j U r k u n d e n b u c h d e s B t s t h u m s C u l m , w y d . C . P . W o e l k y , D a n z i g 1887, n r 301. 1 N p . H a n s W . H o p p e , D e r L a n d k r e i s E l b i n g . B e i t r a g z u r B e g r ü n d u n g v o r 150 J a h r e n , W e s t p r e u s s e n - J a h r b u c h , B d . 18, 1968, s s . 63—69; t e n ż e , E l b i n g u n d d a s L u b l i n e r D e k r e t ( v o n 1569), W e s t p r e u s s e n - J a h r b u c h , B d . 20, 1970, s s . 27— 33; t e n ż e , D e r S t a d t s t a a t E l b i n g . E l b i n g u n d s e i n T e r r i t o r i u m , B r e m e r h a v e n (1970), s s . 60. 2 D a s D a n z i g e r S c h ö f f e n b u c h , h r s g . v o n M . T o e p p e n , D a n z i g 1878. T a k ż e L i b e r s c a b i n o - r u m V e t e r i s C i v i t a t i s T h o r u n i e n s l s 1368— 1428, w y d . K . K a c z m a r c z y k , F o n t e s , t . 29, T o r u ń 1936 o r a z K s i ę g a ł a w n i c z a N o w e g o M i a s t a T o r u n i a (1387— 1450), w y d . K . C i e s i e l s k a , F o n t e s , t . 63, W a r s z a w a —P o z n a ń 1973. Z o b . t a k ż e F . B e n n i n g h o v e n , D a s S t a d t b u c h v o n S c h w e t z 1374— 1454, Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g , J g . 21, 1972, s s . 42— 69. 32·
5 0 0
j.a ., z k tó ry c h szczeg ó ln ie w ażn e są k się g i g ru n to w e i h ip o teczn e (łączn ie 21 j.a .) s. W n a js ta rsz y c h p ięc iu k sięg ach , o b e jm u jąc y c h n o ta tk i do ro k u 1443, n ie m a jeszcze u sta lo n e j o sta te c zn ie fo rm y i tre ś c i w pisów . Z ap isk i o b e jm u ją sp ra w y h ip o teczn e, zw iązan e z re n tą g ru n to w ą i p o d ziałam i m ają tk o w y m i, ja k ró w n ież d ecy zje ra d y m ie jsk ie j, ro ty sądow e i ro ty p rz y siąg . N a jsta rs z a zach o w an a k sięg a m ie jsk a E lb lą g a ro zp o czy n a się w p isam i z ro k u 1330. P ro w adzono ją do ro k u 1360, a n a stę p n ie — n ie chcąc jeszcze zak ła d ać now ej k sięg i —■ p u ste k a rty lu b ich fra g m e n ty zap isy w an o aż do ro k u 1393.
R ecenzow ane w y d aw n ictw o sk ła d a się z p rzed m o w y , w stęp u , w łaściw eg o te k s tu k sięg i m ie jsk ie j, in d e k su osób i m iejsco w o ści, re je s tru n azw to p o g ra ficz n y ch m ia sta E lb lą g a , w y k azu o k re śle ń p o w iązań ro d zin n y ch , zaw odów i u rzęd ó w o ra z in d ek su rzeczow ego. N a k o ńcow ych stro n a c h z n ajd u jem y w y k a z ź ró d eł i lite ra tu ry p rz ed m io tu o ra z p la n S ta reg o M iasta E lb ląg a.
W p rzed m o w ie w y d aw ca zazn aczy ł, że m iejscem p rzech o w y w an ia p u b li k o w an ej k sięg i je s t W ojew ódzkie A rch iw u m P ań stw o w e w G d ań sk u , n ie po d a ł je d n a k je j d aw n ej i a k tu a ln e j sy g n a tu ry a rc h iw a ln e j. W sp o m n iał tak ż e , że p o d staw ą w y d a n ia b y ły m ik ro film y k się g i, u z y sk a n e z G d ań sk a p rzez S tiftu n g P re u ss is c h e r K u ltu rb e s itz — S ta a tlic h e s A rc h iv la g e r w G ety n d ze. N ie je s t to d o b re ro zw iązan ie, gdyż p rz y w y d a w a n iu teg o ro d z a ju ręk o p isó w p o w szech n ie p ra k ty k o w an y m zw y czajem je s t je d n a k b ezp o śred n ia k o n fro n ta c ja z o ry g in ałe m źró d ła.
W p ierw sz ej z sied m iu części w stę p u H an s W. H oppe z a ją ł się u sta le n ie m ty tu łu k sięg i. P o d a ł tu in fo rm a c je o je j doty ch czaso w y m w y k o rz y sta n iu w b a d a n ia c h h isto ry cz n y c h , stw ie rd z a ją c jed n o cześn ie, że b y ła o n a cy to w an a pod ró ż n y m i ty tu ła m i. W y daw ca w y ja śn ił, że b ęd zie u ży w a ł o k re śle n ia „ L ib er C iv ita tis ” , w y p isan eg o n a stro n ie ty tu ło w e j w X V III w iek u .
N a stę p n ie w y d aw ca a n a liz u je tre ś ć k sięg i. H oppe z w raca u w ag ę n a często w śred n io w ieczu sto so w an y zw yczaj lo k o w an ia m a ją tk u , jak im b y ł zak u p re n ty g ru n to w e j w m ieście 4. Z re sz tą n iek o n ie cz n ie m ie szk ań cy dan eg o o śro d k a ty lk o w jeg o o b rę b ie d o k o n y w ali zak u p u r e n t (na p rz y k ła d c iek aw y je s t fa k t k u p o w an ia re n ty w e W ro cław iu p rzez to ru ń czy k ó w ). W in te re su ją c e j n as e lb lą sk ie j k sięd ze m ie jsk ie j 80% w pisów zw iązan y ch je s t w łaśn ie z k u p n em re n ty g ru n to w e j w m ieście. N o ta tk i sp o rząd zan o p rzew a żn ie w ję z y k u ła c iń sk im , a p ierw sz y zap is o k u p n ie re n ty w ję z y k u n iem ieck im p ochodzi d o p iero z ro k u 1360 (w ogóle p ierw sz ą n o ta tk ę w cało ści po n iem ieck u sp orządzono w 1349 ro k u ).
D ru g ą co do w ielk o ści g ru p ą w pisów są ró żn eg o ro d z a ju p o d ziały sp a d kow e. D otyczą one w dów , w dow ców lu b też ic h n ie p e łn o le tn ic h dzieci z p ie rw szego m ałżeń stw a.
T rzecia g ru p a zap isó w to n o ta tk i zw iązan e z re g u la c ją sto su n k ó w w ła s nościow ych, sp o ró w fin an so w y ch i z ag a d n ień b u d o w n ictw a m iejsk ieg o .
R ęk o p is k się g i c h a ra k te ry z u je się dosyć sta ra n n y m p ism em g o ty ck im ; za p isy p ro w ad zo n o w dw óch k o lu m n ach , m ięd zy k tó ry m i w y stę p u ją n iew ie lk ie
3 Z o b . A r c h i w u m m i a s t a E l b l ą g a . P r z e w o d n i k p o z e s p o ł a c h 1242— 1945, o p r . J . C z a p l i c k a i W . K l e s i ń s k a , W a r s z a w a 1970, s . 20.
4 D l a m i a s t p r u s k i c h w X V w . z a g a d n i e n i e t o o p r a c o w a ł H . S a m s o n o w i c z , S t u d i a n a d
5 0 1
ró w n o m iern e p rz e rw y . M ożna stw ie rd zić , że k sięg a p ro w ad zo n a b y ła g łó w n ie p rz ez c z te re c h p isa rzy .
K ońcow ym , a le b a rd zo isto tn y m elem en tem w stę p u są in fo rm a c je , d o ty czące m eto d y w y d aw n iczej. H oppe w zo ro w ał się n a zasad a ch p rz y ję ty c h p rz y p u b lik a c ji P reu ssisch es T Jrkundenbuch. Z ap isk i z a w a rte w źró d le zao p a trzo n e z o stały w w y d a w n ic tw ie n u m e ra c ją b ieżącą od 1— 2100. N u m e rac ją tą p o słu żono się w in d ek sac h , co zn aczn ie u ła tw ia szy b k ie o d sz u k an ie h a se ł w te k śc ie . P o n a d to n a m a rg in e sa c h w o k rą g ły c h n a w iasac h po lew ej s tro n ie um ieszczono n u m e ra c ję stro n , a po p ra w ej — p o chodzącą z p ó źn iejszeg o o k re su n u m e ra c ję k a r t rę k o p isu , co m oże być zn aczn y m u ła tw ie n ie m d la p rz y sz ły c h u ż y tk o w n i ków . W zw iązk u z ty m , że p rz y tła c z a ją c ą w iększość w pisów w k sięd ze p rz e k re śla n o , a w łaściw ie skasow ano, w y d aw ca zasto so w ał p rz y n ic h n o rm aln ą czcio n k ę d ru k a rs k ą , re z e rw u ją c k u rsy w ę d la z n a jd u ją c y c h się w m n iejszo ści n o ta te k n ie p rz ek re ślo n y ch p rz ez p isa rzy .
W ażnym i p o trze b n y m d o d atk iem do w stę p u je s t fo to k o p ia je d n e j ze s tro n rę k o p isu . Ilu s tru je o n a w sposób w ym ow ny k ró tk ie u w a g i H oppego, odnoszące się do w y g ląd u k sięg i i m eto d y w y d aw n iczej, a tak ż e p rz ek o n u je o d b io rcó w o w ielk o ści w y siłk u , ja k i m u sia ł p o d jąć w y d aw ca teg o rę k o p isu . W y d aje się n a w e t, że re p ro d u k c ji stro n k sięg i m ogłoby być zn aczn ie w ięcej. D la ilu s tra c ji o d p o w ied n ich zap isó w p o w in n y one być ro z sian e po całej p u b lik a c ji co 10— 15 stro n . W p ły n ęło b y to z p ew n o ścią n a u a tra k c y jn ie n ie p u b lik a c ji, a tak ż e d ało b y k o rz y stają cy m p e łn ie jsze w y o b rażen ie o w y g ląd zie zew n ętrzn y m źró d ła (n aw iasem m ów iąc, znaczn y m n ie d o sta tk ie m w stę p u je s t b ra k o p isu k sięg i, k tó ry w y d aw ca m óg łb y ch y b a n a w e t k o re sp o n d e n cy jn ie u zy sk ać z W ojew ódzkiego A rch iw u m P ań stw o w eg o w G dań sk u ).
T ek st rę k o p isu z o stał o p u b lik o w an y w sposób w łaściw y i b ard zo s ta ra n n ie, a w a lo ry w y d aw n ictw a podnoszą liczn e p rz y p isy e d y to rsk ie i rzeczow e. N a p o ch w ałę z a słu g u je d ążen ie w y d aw cy do m ak sy m aln eg o o g ra n ic ze n ia tre ś c i i ilo ści p rzy p isó w e d y to rsk ic h . W y d aje się je d n a k , że w ty m w zg lęd zie m ożna b y ło p ó jść jeszcze d a le j. M ianow icie z am iast lic z n ie w y stę p u jąc y ch p rz y p i sów , m ó w iący ch o n a d p is a n iu n a d w ierszem te k s tu jed n eg o lu b k ilk u w y ra zów , sta n o w iąc y ch in te g ra ln ą część d a n ej n o ta tk i („U ber d e r Z eilé ”), m ożna było ch y b a, w zorem w y d aw cy n o w o to ru ń sk ie j k sięg i ław n iczej — K a ro li C ie sie ls k ie j, zasto so w ać w ty c h m iejscach sym bol ( ) o zn aczający d o p isek n a d w ierszem lu b n a m arg in e sie. W ted y w ie lu p rzy p isó w teg o ty p u m ożna b y u n ik n ą ć . R ów nież je d n a k ró tk a u w ag a w y d aw cy w e w stę p ie, że n ie b ęd zie u w z g lęd n ia ł zd w o jeń sp ó łg ło sek n a p o c zą tk u w yrazów , p o zw o liłab y u n ik n ąć sto so w an ia teg o ro d z a ju p rzy p isó w , ja k m a to m iejsce n a p rz y k ła d w p rz y p i sie f n a s. 96: p p ille a to ris.
Sposób n u m ero w an ia w pisów n ie b u d zi zastrz eż e ń poza ty m , że zu p ełn ie n ie p o trz e b n ie o trzy m a ły n u m e ry k o lejn e jed n o zd an io w e z ap isk i w ro d z a ju „ Ista d e sc rip ta s u n t su b anno [M ° C C C °] X L te rc io ” (s. 88), „D e a n n o [M° CCC°] X L V I”” (s. 104) czy „S c rip tu m an n o D om ini [M° CCC°] L X X X V I” (s. 234). T a k ich n u m ero w an y c h zap ise k ogółem w k sięd ze je s t 25. N u m e rac ja ich n ie m a żad n eg o logicznego u z asad n ien ia , p o n iew aż ja k w id ać z k ro ju czcio n k i, k tó rą zo stały złożone, są one zaw sze n ie ro z e rw a ln ą częścią sk ład o w ą p o p rz ed n iej lu b n a stę p n e j n o ta tk i. P oza ty m k ażd a zap isk a o trzy m u je n u m er k o le jn y w zw iąz k u z in d ek sam i, ab y k o rz y stan ie z n ich n ie sp ra w ia ło tru d n o śc i. S ta w ian ie
5 0 2
n u m eró w k o lejn y c h p rz y tak ie g o ro d z a ju w p isach , ja k p o d an e w y żej, w n iczym n ie u ła tw ia k o rz y sta n ia z w y d a w n ic tw a źródłow ego.
O bow iązkiem w y d aw cy je s t ro zw iązy w an ie d a t d zie n n y c h i ro czn y ch . H oppe ro zw iązy w ał je d n a k ty lk o d a ty ro czn e, a p rz y d z ie n n y c h d a w a ł zale d w ie ta k ie w y ja śn ie n ia , ja k n a p rz y k ła d w p rz y p isie 7 n a s. 24: F re ita g v o r O culi (a p o w in ien podać, że ch o d zi tu o 12 III 1332 r.). P o d o b n e p rz y k ła d y m ożna b y m nożyć.
W ydaw cy n a le ż y w y razić u z n an ie za p o p ra w n ie o p raco w an y in d e k s osób i m iejsco w o ści, a p rzed e w szy stk im za w zorow y r e je s tr n azw to p o g rafic zn y c h m ia sta E lb lą g a.
N iezw y k le p rz y d a tn ą pom ocą d la k o rz y sta ją c y c h z te j p u b lik a c ji je s t łac iń sk o -n iem iec k i sło w n iczek o k re śleń sto p n i p o k re w ień stw a i p o w in o w actw a o raz zaw odów i u rzęd ó w w y stę p u jąc y ch n a k a rta c h k sięg i. W ykaz te n zo stał o p raco w an y p raw id ło w o . M ożna b y m ieć ty lk o p ew n e u w ag i o d n o śn ie do spo sobu p rz e tłu m a c z e n ia n ie k tó ry c h zaw odów :
1) g la d ia to r, to n ie p ła tn e rz {W affenschm ied), a ra cz ej m ieczn ik (S c h w e rt feg er), b o p ła tn e rz to lo rife x ,
2) p o rta to r, to n ie p isa rz (sc rip to r — S c h re ib e r), a p o słan iec m ie jsk i (S tad tb o te),
3) ra s o r p a n n i, to n ie k u śn ie rz (p e llife x -K iirsc h n e r), a p o strzy g ac z su k n a (G ew an d sch erer),
4) tłu m a cz e n ie o k re śle n ia „ b ra s ia to r” n a ję z y k n iem iec k i p o w inno chyba b rzm ieć „M älzer o d e r B ra u e r” (sło d o w n ik a lb o p iw o w ar), a n ie ty lk o „ B ra u e r” . W in d ek sie rzeczow ym w y d aw ca słu szn ie p o m in ął z ag a d n ie n ia zw iązan e z zak u p em re n ty w m ieście, sta n o w ią one bow iem tre ś ć p rz y tła c z a ją c e j w ię k szości n o ta te k w źró d le. P o za ty m , in d ek s rzeczow y u jm u je w szy stk ie isto tn e h a sła , p rz e w ija ją c e się w e lb lą sk ie j k sięd ze m ie jsk ie j (godny p o d k re śle n ia je s t fa k t zam ieszczen ia ob o k n iem ieck ieg o b rz m ie n ia d an eg o h a sła ró w n ież jego łac iń sk ieg o o d p o w ied n ik a).
Po in d ek sac h w y stę p u je w y k az ź ró d eł i lite ra tu ry , k tó ry — ja k się w y d a je — m ó g łb y w y g ląd ać n ieco o k a z a le j5.
P u b lik a c ję zam y k a d o k ład n y i b a rd zo c zy te ln y p la n S ta re g o M iasta E lb ląg a.
Jed y n y m p o w ażn iejszy m z an ied b an iem w yd aw cy z d ają się być w y stę p u jąc e w p u b lik a c ji zak łó cen ia w c h ro n o lo g ii w pisów , spow odow ane fa k te m zap isy w an ia po ro k u 1360 (do 1393 r.) w o ln y ch jeszcze fra g m e n tó w s tro n k sięg i. W w y d aw n ictw ie n a le ż a ło u p o rząd k o w ać z ap isk i ch ro n o lo g iczn ie lu b p rz y n a jm n ie j ta k ą p ró b ę p o d jąć.
M ożna jeszcze w y razić n a d zie ję , że H an s W . H oppe n ie p o p rz e sta n ie n a w y d a n iu n a js ta rs z e j k się g i m ie jsk ie j E lb lą g a , a zap ew n e p u b lik u ją c k o lejn e
5 N i e m a n p . n a s t ę p u j ą c y c h p o z y c j i : M . B i s k u p , E l b l ą g w c z a s a c h k r z y ż a c k i c h , P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1951, n r 1—2, s s . 102— 114; M . G . F u c h s , B e s c h r e i b u n g d e r S t a d t E l b i n g u n d i h r e s G e b i e t e s i n t o p o g r a p h i s c h e r , g e s c h i c h t l i c h e r u n d s t a t i s t i s c h e r H i n s i c h t , B d . 1— 3, E l b i n g 1816— 1852; S . G i e r s z e w s k i , E l b l ą g . P r z e s z ł o ś ć i t e r a ź n i e j s z o ś ć , G d a ń s k 1970; T . P e n n e r s , U n t e r s u c h u n g e n ü b e r d i e H e r k u n f t d e r S t a d t b e w o h n e r i m D e u t s c h - O r d e n s l a n d P r e u s s e n b i s l n d i e Z e i t u m 1400, L e i p z i g 1942; A . S e m r a u , D i e e r s t e V e r m e s s u n g d e r B ü r g e r w i e s e n i n d e r A l t s t a d t E l b i n g i m 1338, E l b i n g e r J a h r b u c h , B d . 3, 1923, s s . 116— 128; Z d z i e j ó w E l b l ą g a , p o d r e d . К . C z a r n o c k i e g o , E l b l ą g 1956.
5 0 3
to m y k sią g e lb lą sk ic h w y k o rz y sta obecne d o św iad czen ia i u lep szy jeszcze (już w te j ch w ili b a rd zo d o b rą) sw o ją m eto d ę w y d aw n iczą. D zięki n iem u b ad acze d ziejó w m ia st p ru sk ic h o trz y m a li n iezw y k le cen n e w y d aw n ictw o źró d ło w e, k tó re p o zw ala poznać m ieszk ań có w S ta re g o M iasta E lb lą g a w d ru g ie j połow ie X IV stu le c ia , a szczególnie ich s tru k tu rę m ają tk o w ą i zaw odow ą.
J e r zy P rze ra c k i
Z b i g n i e w N o w a k , P o c z ą t k i s z t u k i d r u k a r s k i e j n a P o m o r z u w X V u ' i e k u , G d a ń s k 1976, P o l s k a A k a d e m i a N a u k . B i b l i o t e k a G d a ń s k a , s s . 230, 2 n l b .
N a p o c zą tk u 1977 ro k u do rą k czy teln ik ó w tr a f iła k siążk a, b ęd ąca p ierw szą p ró b ą sy n te ty c z n eg o p rz e d sta w ie n ia p o czątk ó w sz tu k i d ru k a rs k ie j w P ru s a c h K ró lew sk ich . A u to rem te j p ra c y je s t k iero w n ik D ziału Z b io ró w S p e c ja ln y ch B ib lio te k i G d ań sk iej P o lsk ie j A k ad em ii N au k , Z b ig n iew N ow ak, zn an y z w ie lu a rty k u łó w o m aw iający ch zasłu g i w ydaw ców , d ru k a rz y i b ib lio filó w , d zia ła ją c y c h w P ru s a c h K ró lew sk ich .
P o d w u w stę p n y c h ro z d ziała c h a u to r o m aw ia p ro b lem k sią żk i w P ru sa c h w d o b ie rę k o p iśm ie n n ej, dochodząc do w n io sk u , że w iele n a js ta rsz y c h k sią żek d ru k o w a n y ch d o c ie rało do P ru s K ró lew sk ich d lateg o , że tra d y c je b ib lio tec zn e i b ib lio filsk ie b y ły tam b a rd zo żyw e. N ależy tu p o d k re ślić d użą ro lę K o ścio ła i szk ó ł w p ro cesie p o p u la ry z a c ji k siążek . C h ry stia n iz a c ja P ru s i P o m o rza G d ań sk ieg o w ią za ła się z p o trz e b ą d y sp o n o w an ia k się g am i litu rg ic z n y m i, teo lo g iczn y m i, p raw n icz y m i i p o d rę cz n ik a m i szk o ln y m i. Od sc h y łk u X II s tu le c ia w w ie lu zak o n ach zaczy n ają p o w staw ać b ib lio te k i (m iędzy in n y m i u cy stersó w w O liw ie — ro k 1186). W X III w iek u u tw o rzo n e z o stały b ib lio te k i w B ra n ie w ie i w e F ro m b o rk u , a p o d k o n iec X IV stu le c ia ro zp o częły d z ia łaln o ść b o g ate b ib lio te k i k o ścieln e w T o ru n iu , G d ań sk u i E lb lą g u . W ięk szość szk ó ł, p o w sta jąc y ch n a te ry to riu m p a ń stw a k rzy żack ieg o od połow y X III w iek u , d y sp o n o w ała zapew ne w łasn y m i k sięg o zb io ram i. Ju ż w X III. w ie k u K ościół z ain icjo w a ł c e n tra ln ie ste ro w a n ą p o lity k ę b ib lio tec z n ą, m ają c ą n a c elu p lan o w e p o zb y w an ie się d u b letó w i p rzek azy w an ie ich now o p o w sta ją cym kościołom w P ru sa c h .
N astęp n y m zag ad n ien iem , k tó re om aw ia a u to r, je s t Im p o rt in k u n a b u łó w do P ru s K ró lew sk ich . S p ro w ad zan o je z d y sp o zy cy jn y ch o śro d k ó w k o ściel n y c h w E u ro p ie Z ach o d n iej, a tak ż e d z ię k i b ezp o śred n im k o n tak to m n ie k tó ry c h lu d zi z z ag ra n ic ą . W raz z k sią żk ą d ru k o w a n ą p o ja w ił się h a n d e l ty m now ym to w a rem i p ry w a tn e z b ie rac tw o k siążek .
W ro z d ziale V p rz ed sta w io n y z o stał Ja k u b K arw ey sse — p io n ie r d ru k a r stw a n a P o m o rzu , o ra z k siążk i, k tó re w y szły sp o d p ra sy jeg o o ficy n y ty p o g ra fic z n ej. P ierw szy m d ru k iem , w y k o n an y m p rzez K arw ey sseg o , b y ła p ra c a J a n a z K w id zy n a D es leb e n d er ze lig e n fra w e n D orothee c le w sn e ry n n e y n d er
th u m k y r c h e n tz u M a rie n w erd ir des la n d es tz u p rew ssen . J a n z K w id zy n a, sp o
w ie d n ik D o ro ty z M ątow ów , po śm ierc i te j p u ste ln ic z k i (25 V I 1394) sp o rz ą d ził d la celów k u lto w y ch sied em ró żn y ch o p raco w ań b io g ra fii D o ro ty : sześć w ję zy k u łac iń sk im , a jed n o w d iale k cie śro d k o w o n iem ieck im . To o sta tn ie zo stało p rz ed ru k o w a n e p rzez K arw ey sseg o w 1492 ro k u . A u to r om ów ił k s z ta łt ty p o
