Historia archeologii
śródziemnomorskiej
Notatki z wykładu
semestr zimowy 2014/2015
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadził:
prof. dr hab. Adam Łukaszewicz
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich
uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
Spis treści
1 Malowidła z Faras 4
2 Początki zainteresowań starożytniczych 7
3 Historia badań w Novae 15
4 Zainteresowania starożytnicze w Europie 16
5 Pompeje i Herkulanum 18
6 Archeologia polska 20
7 Fotografia 21
1
Malowidła z Faras
W 641 roku Arabowie podbili Egipt grecko-rzymsko-bizantyjski. Podboju dokonało około 10 tys. wojowników. Egipt pozostawał krajem koptyjskim i chrześcijańskim. Potem dostał się pod władzę Turcji, ale nadal pozostawał obszarem zarządzanym niezależnie.
W 1798 do Egiptu przybyły wojska francuskie. Powały się na sojuszników sułtana, którzy chcieli wyzwolić Egipt spod władzy Mameluków. Wojska tureckie zostały pobite, ale Anglicy zniszczyli flotę francuską. W Egipcie przez dwa lata pracowało 150 naukowców
W 1822 Champollion odszyfrował hieroglify. Champollion w latach 1828-29 odwiedził Egipt. W 1811 roku w Egipcie do władzy doszedł Mohammed Ali, Albańczyk, który dokonał prze-wrotu, obalił bejów tworzących rząd oligarchiczny po wypędzeniu Francuzów, i rozpoczyna europeizowanie Egiptu. Zaczynają się reformy przemysłu, rolnictwa i wojska. Na nowo zaczęła rozwijać się Aleksandria na ruinach miasta starożytnego miasta.
Ibrahim Pasza rządził po Mohammedzie Alim, był także nominalnie namiestnikiem suł-tana tureckiego, wicekrólem. Egiptem rządziła samodzielna dynastia, która jedynie co roku przesyłała trybut Turkom.
W 1869 wykopano kanał sueski. Egipt otworzył się na Europę i Europejczyków, w tym także na archeologów.
W 1882 roku Anglia rozpoczęła okupację Egiptu, ale nie utracił on państwowości. Nadal Egipt był zależny od Turcji. Sudan został opanowany przez Anglików. Stał się on kondominium anglo-egipskim. Potem utworzono Królestwo Egiptu i Sudanu.
Wybuchło powstanie Mahdiego przeciwko panowaniu angielskiego, a walki trwały do końca XIX wieku. Po I wojnie światowej Egipt stał się niezależnym królestwem. Król Egiptu był Królem Egiptu i Sudanu. W 1956 roku Sudan uzyskał niepodległość, a od 1952 roku, od rewolucji, Egipt był republiką, a nie monarchią.
Już od początku XX wieku na Nilu budowano tamy. Pierwsza tama powstała w 1902 roku. Na początku XX wieku zatopiono część wyspy File. Uważano, że powstanie tamy jest konieczne do rozwoju rolnictwa w Egipcie. Uważano, że Egipt nie może wyżywić więcej niż 20 mln ludzi bez tamy. W okresie międzywojennym w Egipcie było około 16 mln ludzi, w czasach Napoleona – 5 mln ludzi, a obecnie 90 mln ludzi.
Tamę w Asuanie zaprojektowali Rosjanie. Tamę ukończono w 1964 roku. Powstał zbiornik o długości 400 km, nazwany Jeziorem Nassera. Znajduje się ono częściowo na terytorium Sudanu. Zalano całą północną część Nubii. UNESCO zainicjowała akcję ratowania zabytków nubij-skich nazwaną Kampanią Nubijską. Pracę rozpoczęto w 1958 roku. Zamierzano ocalić głównie monumentalne zabytki, m.in. świątynię Ramzesa II i Nefertari w Abu Simbel. Nil płynął w bezpośrednim sąsiedztwie świątyni. Wejście do świątyni było na poziomie brzegu rzeki.
Świątynia została odkopana spod piasku w 1816 roku. Odkrył ją Giovanni Belzoni, był Włochem działającym w Anglii, występował w cyrku jako Atleta. Egipt był wtedy pod rządami Mohammeda Alego, był związany z Turcją i Anglią, ale także z Francją burbońską i krajami, które pokonały Napoleona.
Wkrótce przybył tam Józef Sękowski, kolega ze studiów Adama Mickiewicza. Mickiewicz posiadał wykształcenie w dziedzinie filologii klasycznej. W latach 1820-21 Sękowski dotarł do Abu Simbel. Oczyszczał wejście po pracach Belzoniego, kontynuując jego prace. Przywiózł z Egiptu manuskrypt, który został wydany jako faksymile.
Przewodniczącym komitetu UNESCO ratującym Nubię od pewnego momentu był Kazi-mierz Michałowski. Szwedzi zaproponowali pocięcie świątyń na kawałki w postaci bloków i
ich przewiezienie na wzgórze. Tam odtworzono fasady i wnętrza świątyń. Reszta wzgórza to sztuczna konstrukcja betonowa tworząca nowe ramy świątyń przeniesionych na wyższy poziom. Świątynie w dolinie Nilu były osłonięte od wiatrów pustyni, obecnie są znacznie wyżej i są narażone na silniejszą erozję wietrzną. Świątynie wybudowane są z piaskowca, więc szybko niszczeją w czasie
Świątynie Dabod i Tafa? były miejscem pracy polskich inżynierów przy demontażu i prze-noszeniu. Austriacy przenieśli na wyższy poziom świątynię na wyspie File. Otwarto ją dopiero w 1980 roku, 16 lat po zbudowaniu wielkiej tamy.
W 1964 roku nastąpił ostatni w dziejach wylew Nilu. Później tama zatrzymywała wylewy. Ogółem uratowano 20 świątyń z zalewu. Nie wiadomo, ile nieznanych stanowisk zostało utraconych na zawsze.
Ludzie mieszkający na zalanym obszarze zostali siłą ewakuowani. Zajmowali się oni głównie uprawą palm daktylowych oraz hodowlą. Otrzymali ziemię pod uprawę przy granicy etiopskiej. Wiele osób popełniło samobójstwo w czasie eksmisji.
Brzegi jeziora Nassera pokryte są wytrącającą się solą. Na brzegach niemożliwe są uprawy oraz osadnictwo. Jezioro pełni tylko rolę zbiornika retencyjnego, utrzymującego stały poziom wody w kanałach w dolnym biegu Nilu. Ziemię w Egipcie trzeba nawozić, nie jest użyźniana mułami Nilu, zachowany jest stały poziom wody. Wielka tama jest też źródłem taniej energii elektrycznej.
Kazimierz Michałowski wybrał do badań stanowisko Faras (nazwa oznacza “rumak”) stanowi zniekształcenie greckiej nazwy Pachoras znalezionej w katedrze. Spodziewano się odkrycia tam świątyni faraońskiej. W Faras istniał kom (tell), czyli sztuczne wzgórze pokrywające ruiny starożytnego osiedla.
Na szczycie znajdowała się twierdza z okresu muzułmańskiego. Nubia stała się obszarem muzułmańskim od XIV wieku, gdy opadły tamtejsze królestwa chrześcijańskie. Michałowski miał pieniądze tylko na 4 tygodnie badań. Nie mógł prowadzić badań systematycznych, a przeprowadził wkop w kom. Znalazł tam potężną świątynię, którą nie był świątynią faraońską z czasów XVIII dynastii, ale katedrą chrześcijańską. Została ona wzniesiona w latach 703-704 w czasach biskupa Paulosa, która funkcjonowała do XV wieku. Potem została porzucona i przysypana piaskami pustyni.
W 1961 roku dokonano odkrycia. Pociągnęło ono za sobą liczne problemy metodyczne. trzeba było przeprowadzić liczne prace dokumentacyjne i konserwacyjne.
Rozpoczęto badania systematyczne i odkryto wysoko sięgające mury katedry w Faras. Po-krywały się dobrze zachowane malowidła al secco, których znaleziono 150. Niektóre z nich zajmowały wielką powierzchnię, m.in. scena Bożego Narodzenia. Najstarsze malowidło po-chodzi z przełomu VII/VIII wieku, a najmłodsze z wieku XIV. Oprócz malowideł znaleziono inskrypcję, groby biskupów Pachoras, listę biskupów. 14 biskupów zostało sportretowanych na malowidłach.
Wody jeziora Nassera podnosiły się i trzeba było podjąć szybkie decyzje mające na celu ratowanie Faras. Dzięki współdziałaniu Michałowskiego i Lorensa część malowideł odcięto od ściany i przewieziono w 1962 roku, w drugim sezonie wykopalisk, do Warszawy. Metodę wycięcia i zabezpieczenia malowideł do transportu opracował Józef Gazy. Wcześniej wykonano ich kolorowe fotografie.
Wykonano woskową warstwę zabezpieczającą umożliwiającą odcięcie malowideł. Odcięte malowidła schowano do skrzyń drewnianych, przewieziono do Port Sudan, a stamtąd polskim statkiem przez Kanał Sueski do Gdyni. O działaniach polskich archeologów codziennie donosiła prasa.
W 1964 roku wykopaliska ratunkowe przy katedrze w Faras zakończyły się. Obecnie żyje i działa jedna osoba w nich uczestnicząca – dr Stefan Jakobiecki. Do lat 80. występowało wielkie zainteresowanie malowidłami z Faras.
Z punktu widzenia historii archeologii śródziemnomorskiej badania w Faras były przykładem badań prowadzonych w bardzo trudnych warunkach i w dużej izolacji. W pobliżu nie było żadnych miast, a jedynie wieś z portem rzecznym. Badania doprowadziły do ocalenia wybitnych dzieł sztuki.
Dla Michałowskiego odkrycie to było przełomem. Oznaczało zwrot w jego karierze naukowej. Było to odkrycie późne, związane ze sztuką bizantyjską i sztuką etiopską, ale nie związane ze starożytnym Egiptem. Do dziś nie dokonano odkrycia związanego z ikonografią chrześcijańską w Nubii. W 1963 roku w RFN Michałowski zorganizował wystawę. Malowidła z Faras zostały określone jako “Cud z Faras”. Wydano katalog z ilustracjami, a odkrycie zyskało światowy rozgłos.
Rząd sudański podzielił odkryte malowidła, ze względu na ratunkowy charakter badań, między Sudan a Polskę. Ze 151 malowideł uratowano około 110. 67 z nich trafiło do Muzeum Narodowego w Warszawie. Reprezentują one wszystkie epoki malarstwa faraskiego. Reszta znajduje się w Muzeum w Chartumie. W roku 1970 zorganizowano stałą ekspozycję malowideł faraskich w Warszawie.
Wielokrotnie nowe malowidła umieszczano na tynku pokrywającym stare malowidła. Tynki trzeba było rozdzielać w czasie ich zdejmowania. Kolejność występowania malowideł dała informację o rozwoju stylu w malarstwie. Celem było ustalenie pochodzenia chrześcijaństwo nubijskiego poprzez analogię ze stylami malarstwa chrześcijańskiego innych obszarów. W 543 kapłan Julianos nawrócił Nubię na chrześcijaństwo. Został wystały przez cesarzową Teodorę.
Malowidła w Faras są najważniejszym odkryciem polskiej archeologii śródziemnomorskim, dokonanym w całości przez polskich archeologów. Faras zostało później zatopione pod wodami jeziora Nassera. Polska nubiologia nadal jednak się rozwija.
Epigrafika, czyli nauka o inskrypcjach, Faras była zaskakująca. Na murach katedry w Faras znaleziono bardzo liczne napisy – podpisy i opisy malowideł, napisy zostawione przez kapłanów jako wyraz czci dla postaci świętych oraz napisy pozostawione przez pielgrzymów. Zaskoczeniem był fakt, iż napisy wykonano korzystając z alfabetu greckiego. Alfabetem greckim zapisano nazwę Pachoras. Zapisywano nim napisy w języku greckim oraz koptyjskim.
Języki Nubii z VIII wieku nie były w czasie odkrycia katedry znane. Wcześniej stosowano tam hieroglify i pismo meroickie.
Język koptyjski ukształtował się w II wieku n.e. Korzystano do jego zapisu z alfabetu greckiego poszerzonego o kilka znaków z pisma demotycznego.
Początkowo nie wiedziano, jaki obrządek panował w katedrze w Faras. Najpierw sądzono, że występowała tam ortodoksja bizantyjska. Potem sądzono, że występował tam kościół mo-nofizytów koptyjskich z Egiptu. Obecnie wiadomo, że w wiekach IX-X obecne były tam silne wpływy bezpośrednio z Bizancjum.
Liturgia i modlitwa odbywały się w dużym stopniu w języku greckim.
Poza greckim i koptyjskim, w Faras występował też język staronubijski, zapisywany alfabe-tem greckim rozszerzonym o znaki inne niż stosowane w piśmie koptyjskim. Obecnie odkryto kościoły w Nubii z licznymi napisami pozostawionymi przez pielgrzymów. W Nubii pracują obecnie archeolodzy polscy oraz archeolodzy z innych krajów.
Na kultury Egiptu nie patrzy się już tylko przez wpływy egipskie. W okresie kuszyckim i meroickim w Sudanie istniało państwo kontynuujące tradycje Egiptu faraońskiego. Czarni
faraonowie kontynuowali dawne tradycje. W Sudanie piramidy budowano jeszcze w początkach naszej ery.
2
Początki zainteresowań starożytniczych
Zakłada się tradycyjnie, iż archeologia śródziemnomorska zajmuje się jedynie starożytnością, a nie okresem średniowiecza. Do niedawna zakładano, że starożytność kończy się w 476 roku, wraz z upadkiem Rzymu. Data ta odnosiła się jedynie do zdobycia Rzymu przez Odoakera i obaleniu Romulusa Augustulusa. Pozostało jednak cesarstwo wschodnie, które na przełomie IV/V w. n.e. ostatecznie oddzieliło się od Rzymu. Konstantynopol został założony w 330 roku. Dwie głowy orła w emblematach państwowych stosowanych do dziś symbolizują dwie stolice cesarstwa rzymskiego – Rzym i Konstantynopol.
Cesarzowie rosyjscy uważali się na kontynuację dynastii Paleologów poprzez zawarcie mał-żeństwa. Orzeł dwugłowy występuje w godłach bizantyjskim, rosyjskim, austriackim, albań-skim. Polski orzeł też wywodzi się z tradycji rzymskiej. Barwy biała i czerwona też są barwami Rzymu.
Konstantynopol upadł dopiero w 1453 roku, zachowawszy do tego czasu ciągłość instytucji od starożytności. Nazwa Stambuł jest zniekształconą wersją nazwy Konstantynopol.
Renesans karoliński od 800 roku był też kulturowym renesansem Rzymu. Cesarstwo Rzym-skie w Niemczech istniało aż do 1805 roku. Słowo cesarstwo odpowiadało słowu państwo. Cesarza wybierali książęta Rzeszy Niemieckiej.
Od 1805 roku do 1918 istniało Cesarstwo Austriackie, a od 1870 do 1918 istniało Cesar-stwo Niemieckie. Odwoływały się one do tradycji rzymskiej. CesarCesar-stwo Rosyjskie uważane za kontynuację Bizancjum istniało do roku 1917.
Z tradycją rzymską Europę średniowieczną i nowożytną łączyła łacina. Jeszcze w poło-wie XIX poło-wieku wyroki i pisma urzędowe w Galicji pisano w języku łacińskim. Do II Soboru Watykańskiego łacina była jedynym językiem liturgii Kościoła rzymskokatolickiego.
Rzymianie w Grecji zaakceptowali język grecki. Jedynie wojsko rzymskie w Grecji posługi-wało się łaciną. Językiem liturgicznym chrześcijaństwa wschodniego też stała się greka. Dopiero w 1054 roku doszło do formalnego podziału na kościół wschodni i zachodni, ale podziały litur-giczne istniały już dużo wcześniej. Od 451 roku oddzielnym kościołem jest kościół koptyjski posiadający własnego papieża.
Za datę końca starożytności uważano też zamknięcie akademii platońskiej lub czasy cesarza Herakliusza i podbój arabski w 641 roku. Na pewno starożytność nie sięgała jednak dłużej niż do VII wieku. Wtedy też skończyło się grecko-rzymskie panowanie w Egipcie.
Od renesansu ludzie oglądali ruiny greckie i rzymskie i zachwycali się nimi. Czuli związek z przeszłością. W XII wieku biskup Tours Hildebert opisał swój zachwyt ruinami Rzymu. W Rzymie nadal urzędował senat.
W 1162 roku senat rzymski uchwalił ochronę prawną Kolumny Trajana. Za jej uszkodzenie groziła kara śmierci. Magnacka rodziną Barbelinich? doprowadziła jednak do usunięcia brązu z kopuły Panteonu zaprojektowanej przez Appolodorosa z Damaszku. Mówiono, że “czego nie zrobili barbarzyńscy, zrobili Barbelini”.
Na Kapitolu stał do niedawna posąg konny Marka Aureliusza. Obecnie został przeniesiony do muzeum, a na placu umieszczono kopię. Ocalał on tylko dlatego, że uważano go za pomnik Konstantyna. Uważano, że pomnik wykonany jest ze złota, które powoli wychodzi na wierzch.
Łuk Konstantyna został w dużym stopniu zbudowany z rozebranego łuku triumfalnego Marka Aureliusza. Wtórne wykorzystanie materiałów z II wieku n.e. było powszechne w IV w. n.e.
Kultura rzymska dotarła do Irlandii poprzez chrystianizację. W klasztornych bibliotekach przetrwały tam ważne rękopisy starożytne.
Święty Augustyn w V w. n.e. odwoływał się do filozofii greckiej. Tomasz z Akwinu odwo-ływał się do Arystotelesa. Zaczęto czytać dzieła filozofów greckich, które przetrwały głównie w Konstantynopolu.
Łacinnicy złupili Konstantynopol i zakładali państwa łacinnickie w Azji Mniejszej i na Cy-prze. Courtenay, przodek polskiego językoznawcy, ogłosił się cesarzem na CyCy-prze. Patrycjusze bizantyjscy po tureckim podboju uciekli do Genui i Wenecji.
Wiele dzieł Arystotelesa zachowało się jedynie w języku arabskim. Wiele dzieł starożytnych zachowało się w języku etiopskim.
Gotyk narodził się z kontaktów Europy z architekturą arabską. Pomponius Laetus założył Akademię Rzymską, co spowodowało konflikt z papieżem, który do 1870 sprawował władzę polityczną w Rzymie.
Genueńczycy i Wenecjanie zakładali faktorie w Grecji oraz na wybrzeżach Morza Czarnego. Na Morzu Czarnym wciąż odbywał się handel grecki. Na Krymie istniały liczne starożytne forty bizantyjskie, przejęte później przez Genuę. Genueńczycy wycofali się z Krymu pod naporem Tatarów Krymskich, a władzę nad swoimi miastami przekazali formalnie królowi polskiemu z dynastii Jagiellonów.
W okresie genueńskich i weneckich kontaktów ze wschodem pojawiło się zainteresowanie starożytnościami. Grecja była spustoszona. Ateny funkcjonowały wtedy jako mało znacząca wioska pasterska. Z Grecji sprowadzano marmury wykorzystywane do budowy kościołów i pałaców.
Interesowano się też innymi starożytnościami. Andrea Giustilianni na wyspie Chios zbierał rękopisy. O Genui pisano, że była ona w całości wybudowana z marmurów przywiezionych z Aten.
Cyriak? z Ancony w XV wieku zajmował się starożytnościami. Jest nazywany ojcem ar-cheologii i epigrafiki. Urodził się w 1391 roku. W latach 1412-1448 odbywał podróże do Grecji. Przebywał na Rodos, Santorini, Paros, Lesbos. Był też w Atenach i opisał Partenon na Akro-polu, który przez XVII wiekiem był zachowany w dużo lepszym stanie. Podróżował też do Azji Mniejszej, która należała do Bizancjum. Przebywał w Pergamonie, odwiedził Bibliotekę Perga-mońską, drugą po Bibliotece Aleksandryjskiej bibliotekę starożytności. Skopiował inskrypcję na bazie posągu Safony. Odwiedził Konstatynopol i Świątynię Hadriana w Kizikos? nad Morzem Marmara. Porównał ją z opisem Pliniusza i znalazł resztki złotego drutu w tej świątyni. Przy-był też do muzułmańskiego Egiptu. Muzułmanie zgadzali się na pielgrzymki chrześcijańskie do Jerozolimy i Ziemi Świętej oraz innych ziem pod władzą arabską. Cyriak wszedł na piramidy i skopiował inskrypcję na jednej z nich.
Po powrocie Cyriaka z Ancony do Europy w Moguncji Gutenberg rozpoczął działalność drukarską. Dzieło Cyriaka z Ancony składające się z sześciu tomów było jednak w całości rękopisem i istniało w jednym egzemplarzu. Spłonęły one w pożarze biblioteki w 1514 roku.
Zostały one jednak przeczytane przez badaczy, którzy w części kopiowali je. Tworzyli też odpisy inskrypcji. Dzięki temu przetrwała wiedza na temat dzieła Cyriaka, które było ważnym źródłem informacji o starożytnej Grecji, a także Egipcie.
W XV wieku rozwijała się też kartografia. Powstawały pierwsze dobre mapy. Tworzono pierwsze układy współrzędnych. Mapy ze zbiorów Zamoyskich znajdują się w Bibliotece
Naro-dowej. Stanisław August posiadał też zbiór dawnych map, który uległ rozproszeniu po rozbio-rach, ale część z nich należy do Uniwersytetu Warszawskiego.
XV wiek był okresem odkryć, podróży i podbojów. W latach 1410-1420 mapy rysował karto-graf Boldelmonti?, który utworzył mapę wysp Morza Śródziemnego. Opisał starożytne zabytki Krety. Na Krecie żyli wtedy Wenecjanie. W 1417 roku na Krecie istniały prywatne zbiory starożytności greckich. Starożytne rzeźby gromadził żyjący na Krecie Niccolo Corner?, który posiadał portrety Pompejusza. W 1420 roku Boldelmonti? opisał archipelag wysp greckich.
Dokonano pierwszych anastyloz zabytków, czyli postawienia do pionu zabytków leżących. Boldelmonti? sporządził też Plan Konstantynopola, mapę cieśniny Dardanele oraz plan ruin Troi, choć na ich odkrywcę uważa się Schliemanna. Narysowany plan obejmował jedynie ruiny rzymskiego miasta – Novum Ilium.
W Europie powstawały gabinety osobliwości. Powstawały też drukowane książki z ilustra-cjami. Istniały możliwości powielania ilustracji, m.in. ilustracji przedstawiających ruiny oraz map. Dzieła geografów też były ilustrowane drzeworytami.
W 1556 Andre Thevet wydał w Lyonie “Cosmographie du Levant”. Było to dzieło ilustro-wane drzeworytami. Na dziele tym opierali się liczni późniejsi badacze i podróżnicy.
W XVII wieku powstało dzieło podróżnika Pietro della Valle (1586-1652), który przez 12 lat podróżował po Egipcie, Turcji, Iraku, Persji i Indiach. Odwiedził ruiny Persepolis, Bagdad, Kair i Stambuł. Podróżował z żoną, która zmarła w czasie podróży i została zmumifikowana i przywieziona do Rzymu.
Do państwie tureckim podróżowali też Anglicy w celu lepszego go poznania. Podróże do Turcji miały charakter polityczny i handlowy. Dążono jednak też do naukowego poznania zabytków.
W 1630 roku francuski ambasador w Stambule odwiedził Ateny i podziwiał Akropol, który wyglądał, “jakby niedawno go zbudowano”.
W państwie tureckim powstawały liczne chrześcijańskie miejsca pielgrzymkowe, które były politycznymi punktami zapalnymi. Wznoszono kościoły prawosławne, katolickie i monofizyckie. W XVII wieku uzyskano zgodę na wzniesienie klasztoru kapucynów w Atenach. Przybywający na wschód Europejczycy wykonywali dokumentację rysunkową.
Około 1670 roku powstała pierwsza rycina pokazująca Akropol i Partenon. W 1674 fran-cuski ambasador w Stambule przywiózł do Aten artystów, którzy wykonali serię rysunków dokumentujących dekorację Akropolu. W 1687 roku Partenon zniszczyła eksplozja prochu.
Rzeźby z frontonu Akropolu próbowano przewieźć do Wenecji, ale uległy one rozbiciu w trakcie nieumiejętnego zdejmowania. Dziś ich pozostałości znajdują się m.in. w Rzymie, Pa-lermo i Kopenhadze.
Powstawały liczne relacje podróżnicze, które były tłumaczone na różne języki. Ważnym podróżnikiem dla badań nad Egiptem był Richard Pockock, który podróżował po Wschodzie. Dokumentował miasta greckie i porównywał je z egipskimi.
Włoscy podróżnicy przebywając na wschodzie kopiowali liczne inskrypcje.
Richard Pockock przebywał na wschodzie w latach 1734-1741. Podróżował m.in. po Grecji. Opublikował opisy sztuki i architektury greckiej oraz zabytki kultur Bliskiego Wschodu. Jego dzieło zawierało liczne rysunki. Sporządził pierwszy dokładny opis Doliny Królów i oznaczył na rysunku wejścia do pozostałych grobowców. Grecja nadal posługiwała się językiem grec-kim, a język starogrecki pozostał zrozumiały. Język Nowego Testamentu pozostał językiem liturgicznym.
Odkrycie papirusów z okresu grecko-rzymskiego w Egipcie pokazało, że język Nowego Testa-mentu był językiem mówionym powszechnie stosowanym w tym okresie. Wcześniej uważano, że język Biblii był językiem potocznym, nieliterackim, stosowanym przzez niższe warstwy spo-łeczne, na podstawie jego różnic z językiem o okresu klasycznego.
Dalton podróżował po Grecji, Sycylii, Azji Mniejszej i Egipcie.
W drugiej połowie XVIII wieku podróże do Grecji odbywali głównie Anglicy i Francuzi. An-gielskie Towarzystwo Dyletantów (dilettante – człowiek zajmujący się czymś z zamiłowaniem) to stowarzyszenie miłośników archeologii i historii starożytnej, które organizowało wyjazdy na-ukowe. W latach 1751-54 odbył się wyjazd do Grecji z udziałem malarza i architekta.
Opublikowano czterotomowe dzieło “the Antiquities of Athens”. Kolejne tomy z miedzio-rytami wydano w latach 1762-1816. Długi czas publikowania wynikał z wysokich kosztów stworzenia miedziorytów.
Powstawały coraz dokładniejsze rysunki. W XVI-wiecznych książkach dominowały mniej dokładne drzeworyty. XVIII-wieczne miedzioryty były już prawdziwymi dziełami sztuki.
W Azji Mniejszej architekt i malarz udokumentowali świątynie na wybrzeżu jońskim, w Priene, w Milecie i Herajon na wyspie Samos. W latach 1769-97 wydawano dzieło “Starożytności Jońskie” zawierające tę dokumentację.
Wood i Adam dokumentowali zabytki Palmyry i Baalbeku oraz ruiny Pałacu Dioklecjana w Splicie. W 1753 roku w Londynie Wood wydał dzieło “Ruiny Palmyry”, a w 1759 “Ruiny Baalbek”. Adam w 1764 roku wydał dokumentację ruin Pałacu Dioklecjana.
Włoski mnich Paciaudi w 1761 roku podróżował po Peloponezie i opublikował dzieło “Mo-numenty Peloponezu”. Zwrócił uwagę na podobieństwo zabytków znajdujących się w Italii i na Peloponezie. Interesował się proweniencją zabytków greckich znajdujących się we Włoszech. Ustalał ją na podstawie podobieństw stylistycznych. Proweniencję zabytku określano także na podstawie danych epigraficznych, m.in. napisów na bazach pomników.
Zabytki podobne do greckich znajdowano w Magna Grecia na południu Italii. Pancraci w 1751 roku w Neapolu wydał publikację starożytności sycylijskich.
Lord Elgin, ambasador brytyjski w Stambule, w 1800 roku przybył do Aten wraz z włoskimi malarzami i architektami. Elgin dostał od sułtana zezwolenie na zabieranie z Aten kawałków z napisami i przedstawieniami. Kawałki takie zabierano wtedy do gabinetów osobliwości w całej Europie.
Elgin zabrał z Partenonu wszystkie rzeźby, w tym fryz będący częściowo dziełem Fidiasza. Powołując się na zezwolenie sułtana Elgin wywoził do Anglii poszczególne rzeźby. Elgin zabrał nie tylko zdobienia Partenonu, ale także Korę z Erechtejonu oraz część fryzu ze świątyni Nike. Z Monumentu Kazyllosa w Atenach zabrał też posąg Dionizosa.
W tym czasie trwała wojna angielsko-francuska. W 1803 roku zawarto pokój. W wyniku tego porozumienia Elgin musiał opuścić Turcję. Elgin chciał wracać do Anglii krótszą drogą przez Francję. Trafił tam do więzienia na polecenie Napoleona. W tym czasie z Grecji do Anglii wysłano Marmury Elgina w 200 skrzyniach, z których 12 zatonęło. Nurkowie w dzwonach nurkowych wyłowili jednak zatopione skrzynie. Dopiero w 1812 do Anglii dotarło ostatnie 80 skrzyń.
W 1807 roku Francuzi przejęli część kolekcji w Atenach, ale Anglicy odzyskali je po upadku Napoleona. Kolekcja trafiła najpierw do domu prywatnego Elgina. Elgin zajmował się kolek-cjonowaniem greckich rzeźb oraz ich restauracją.
W tym celu zatrudnił wybitnego włoskiego rzeźbiarza Antonio Canova, który odmówił wy-konania brakujących fragmentów rzeźb powołując się na względy etyczne. Funkcjonował wtedy
wyidealizowany wizerunek Grecji. Wyobrażano sobie wtedy, że w Grecji wznoszone budowle z białego marmuru. Starano się je wznosić ich kopie w Europie. Dopiero w II połowie XIX wieku odkryto, że budowle greckie malowano na jaskrawe kolory.
Obecnie rząd angielski twierdzi, że Marmury Elgina wywieziono z Grecji legalnie, za zgodą sułtana. W 1816 roku Marmury Elgina trafiły do British Museum. W Londynie specjaliści w dziedzinie rzeźb zaczęli zastanawiać się, czy rzeźby są oryginałami Fidiasza, czy też kopiami rzymskimi. Stwierdzono, iż ich styl jest “godny ręki Fidiasza”.
Marmury Elgina, zabytki egipskie i mezopotamskie przyczyniły się do podniesienia rangi British Museum.
Do Luwru przywieziono niedługo później Wenus z Milo, która w czasie wykopalisk lub transportu, w nieustalonych okolicznościach, utraciła prawą rękę. Rzeźba zachowała się jednak w dobrym stanie.
Przedstawiciele muzeów nabywali w tym czasie liczne zabytki na obszarach, na których rozwijały się starożytne cywilizacje.
Charles Newton od 1840 pracował w British Museum. Zajmował się zakupami i akwizycją kolekcji prywatnych. Do British Museum trafiły też pozostałości Mauzoleum Mauzolosa z IV w. p.n.e., satrapy Karii, wykorzystanych ponownie w konstrukcji zamku krzyżowców. Weszły one w skład kolekcji brytyjskiego ambasadora w Turcji. Pozwoliły na zrekonstruowanie mauzoleum po ich dostarczeniu do Anglii.
W 1741 w Princeton założono uniwersytet, który posiada kolekcję zabytków starożytnych, które wszystkie pochodzą z kolekcji prywatnych.
Champoiseau prowadził wykopaliska na Samotrake. W 1863 roku znaleziono Nike z Samo-traki, we Francji nazywaną Wiktorią z Samotraki. Została ona przewieziona do Luwru. Stanowi ona część większego pomnika. Powstała około roku 180-160 p.n.e., jest to rzeźba hellenistyczna rzexbiarzy ze szkoły w Pergamonie. Zachował się tylko sam korpus i skrzydła Nike. Być może stała ona na bazie przypominającej dziób okrętu. Rzeźba upamiętniała zwycięstwo morskie.
W latach 70. XIX wieku na wyspach Morza Egejskiego pracowały ekspedycje austriac-kie, m.in. badania Conze w świątyniach ufundowanych przez dynastię ptolemejską z Egiptu. Niemcy rozpoczęli badania w Olimpii w sezonie 1874/1875. W Olimpii znajdowały się świątynie Zeusa i Hery.
Już w 1723 roku Bernard de Montfaucon próbował przekonać włoskiego arcybiskupa Korfu do rozpoczęcia wykopalisk w Olimpii. Ostatecznie lokalizacji położenia Olimpii dokonano do-piero w 1787 roku.
Ernest Curtius w latach 1875-1880 pracował w Olimpii. Prowadził wykopaliska i studiował teksty na temat Olimpii, w tym test Pauzaniasza z II w. n.e. Pozyskano liczne posągi i inne zabytki, w tym słynny posąg Hermesa. Wykopaliska niemieckie przyniosły bardzo liczne znaleziska.
Grecy od starożytności do I wojny światowej zamieszkiwali całe wschodnie wybrzeże Azji Mniejszej oraz sam Konstantynopol. Wnętrze Azji Mniejszej w starożytności było zamieszkane przez ludy niegreckie, które w czasach hellenistycznych przyjęły kulturę grecką.
Troja została odkryta przez Heinricha Schliemanna, który częściowo sam kreował swój wi-zerunek. Pochodził z ubogiej rodziny, ale został pomocnikiem kupieckim. Z czasem stał się agentem handlowym, a potem kupcem, który uzyskał wielki majątek handlując w Rosji. Pienią-dze te postanowił przeznaczyć na odkrycie Troi. Nauczył się języka greckiego. Sądził, że język grecki w starożytności wymawiany był tak samo jak obecny język grecki. Jednak zmiany w wymowie zaczęły się już w okresie hellenistycznym i stały się poważne w czasach bizantyjskich.
W alfabecie greckim istnieje pięć sposobów zapisania głoski “i”.
Homer Troję nazywał Ilios, a czasach rzymskich był to Ilion. Schliemann uznał, że Ilios odpowiada słowu Helios – bóg słońca. Jest to jednak nieprawda.
W 1821 roku Grecja stała się niepodległa. Ochotnicy z całej Europy, w tym Lord Byron, uczestniczyli w greckim powstaniu przeciwko Turcji na fali fascynacji Grecją. Udział Polaków w powstaniu był kontrowersyjny, gdyż Turcja sprzyjała niepodległości Polski.
Schliemann był utalentowanym poszukiwaczem skarbów. Odnalazł Troję korzystając ze zna-jomości położenia rzymskiego miasta Novum Ilium. Zaczął wykopaliska nie posiadając żadnego przygotowania w tym kierunku. Zidentyfikował pozostałości architektury monumentalnej.
W 1873 roku wywiózł z Turcji skarb Priama składający się ze złotych wyrobów. Mógł on nie pochodzić w całości z Troi, ale też z innych miejsc lub zostać kupiony przez Schliemanna. Skarb został zabrany z Berlina w 1945 roku i obecnie znajduje się w Muzeum Puszkina w Moskwie i jest uznawany za łup wojenny. Ołtarz Pergamoński również zabrano po wojnie do Moskwy, ale w latach 50. XX wieku zwrócono do Berlina.
W XIX wieku w archeologii świata greckiego przodowało kilka państw europejskich. Od zjednoczenia Włoch w 1860 roku Włochy dołączyło do tego grona. Powstanie Włoch spowo-dowało wzrost zainteresowania starożytnym Rzymem.
Włochy do II wojny światowej miały drobne posiadłości na Morzu Śródziemnym, w tym w Grecji.
Wybitnym archeologiem i epigrafikiem włoskim był Domenico Comparetti, który stworzył misję badawczą badającą od 1884 roku greckie inskrypcje w dialekcie doryckim, który używany był w starożytności na Krecie.
W latach 1900-1902 w Agia Triada prowadzono wykopaliska włoskie, które doprowadziły do odkrycia sarkofagu. W 1909 powstał włoski instytut archeologiczny w Atenach. Włosi do dziś pracują na Krecie, prowadzą m.in. wykopaliska w Faistos Uniwersytetu w Katanii.
Archeologia w XIX wieku była uzależniona od finansowania przez państwo i naukowe insty-tucje prywatne. Grecja odzyskała niepodległość w 1821 roku, a potem stopniowo odzyskiwała swoje obszary od Imperium Osmańskiego. Najpierw w skład Grecji wchodziły Attyka i Pelopo-nez. Saloniki dopiero w 1908 roku zostały przyłączone do Grecji. Grecy po I wojnie światowej podjęli wyprawę wojskową do Anatolii. Zostali jednak pokonani, a ludność grecka wypędzona z Azji Mniejszej.
Genua i Wenecja utrzymywały kontakty już z upadającym Imperium Bizantyjskim.
Paolo Orsi był uczniem Comparettiego. Halpher? działał też w Libii. W 1911 roku Włochy przejęły Libię od Turcji. Była to pierwsza wojna, w której zastosowano lotnictwo. Libia było kolonią włoską do 1952 roku.
Badania w Libii prowadzili Włosi oraz Amerykanie. Włochów w Libii interesowały głównie pozostałości rzymskie z prowincji Africa, która intensywnie rozwijała się w okresie cesarstwa. Było tam dużo miast rzymskich. Ruiny, dzięki klimatowi, zachowały się bardzo dobrze.
W Ptolemais badania rozpoczęli Włosi, a do wybuchu wojny prowadzili je Polacy.
Stowarzyszenie dilettanti w XVIII wieku badało Priene. Badania w obrębie świątyni Ateny w Priene wznowiono w latach 60. XIX wieku. Po raz pierwszy zastosowano tam fotografię w archeologii. Zakładano siatkę w celu uzyskania większej precyzji dokumentacji rysunkowej i fotograficznej. Celem ekspedycji było pozyskanie rzeźb z Priene do British Museum.
W 1904 roku ukazała się naukowa publikacja Priene, której autorami nie byli jednak Anglicy, ale Austriacy – Theodor Wiegand i Schrader. Była to nowoczesna publikacja opisująca kontekst znalezisk, a także uwarunkowania geologiczne.
W 1871 roku badania na cmentarzu dipylońskim w Atenach doprowadziły do znalezienia po raz pierwszy naczyń w naczyniu geometrycznym, które odbiegały wyglądem od znanych waz greckich. Wazy dipylońskie były dużymi naczyniami z dekoracją geometryczną. Pełniły one funkcję pomników grobowych.
Groby, które były nimi ozdobione wydatowano na wieki IX-VII w. p.n.e. Okres ten był do tej pory znany jako ciemne wieki oddzielający okres homerycki od archaicznego, gdy pojawiła się ceramika orientalizująca, potem czarnofigurowa, a następnie czerwonofigurowa.
Stanisław Kostka Potocki jako pierwszy zestawił style ceramiczne greckie we właściwą se-kwencję chronologiczną. Był on politykiem, premierem Księstwa Warszawskiego. Przetłuma-czył on dzieło Winckelmanna “O sztuce u dawnych”, swobodnie je parafrazując i dopisując własne rozdziały. Dopisał własne rozdziały o tzw. wazach greckich, które pozyskał na wykopa-liskach w Nole koło Neapolu w 1774 roku i przywiózł je do Wilanowa, do gabinetu etruskiego. Wazy greckie były dowolnymi naczyniami malowanymi. Znajdowano je w Toskanii i w Lacjum. Wyobrażano sobie, że były to wazy etruskie. Potocki zorientował się jednak, że były to naczynia greckie. Jako pierwszy, wyprzedzając Niemców o około 40 lat, stwierdził, że najstarsze były wazy orientalizujące, potem czarnofigurowe, a najmłodsze czerwonofigurowe. Jednak dzieło napisał po polsku. Kazimierz Michałowski propagował przed wojną to osiągnięcie Potockiego.
Ceramika orientalizująca występowała od VII wieku p.n.e. Wcześniej występowały wazy dipylońskie znalezione w Atenach.
W Atenach znajdowano też “stele attyckie”, stele nagrobne składające się ze strefy ikonicznej przedstawiającej zmarłego wraz z charakterystycznymi dla niego rekwizytami, oraz ze strefy z inskrypcją. Inskrypcje na stelach attyckich są bardzo dobrze zachowane i czytelne.
Prof. Tadeusz Zieliński, urodzony w okolicach Kijowa, wykształcony w Lipsku będącym ważnym ośrodkiem filologii klasycznej, był autorem licznych dzieł popularyzującym starożytną kulturę grecką. Po studiach w Niemczech został profesorem w Sankt Petersburgu. Rewolucję spędził w Rosji. Pisał i wykładał po rosyjsku i jest obecnie znany jako wielki pisarz rosyjski, a także filozof-wizjoner.
Po rewolucji Zieliński przyjechał do Warszawy i od 1919 roku kierował katedrą filologii klasycznej na Uniwersytecie Warszawskim. Pracował aktywnie na uniwersytecie do 1939 roku, był prezesem polskiego towarzystwa filologicznego, felietonistą i autorem książek.
W czasie okupacji wyjechał do córki mieszkającej w zachodnich Niemczech. Zmarł w maju 1944 roku, w czasie okupacji pisał artykuły dla pracy włoskiej.
Zieliński w czasie pobytu w Petersburgu odbywał ze studentami objazdy do Grecji.
Grecja na przełomie XIX i XX wieku była często odwiedzana. W latach 1884-91 prowadzono wykopaliska na Akropolu ateńskim. Zbadano wtedy gruzowisko perskie. Prace prowadzili Niemcy, więc nazwano je Perserschutt.
W 480 roku p.n.e. Ateny zostały spalone przez wycofującą się armię perską. Gruzy i rzeźby wotywne pozostały po zniszczeniu Akropolu z licznymi rzeźbami wotywnymi umieszczono w szczelinie między murem, a skałą Akropolu. Rzeźby wotywne ze świątyni w Karnaku zakopano w skrytce.
W gruzowisku perskim znaleziono sztukę grecką zupełnie inną niż realistyczną rzeźba stoso-wana od IV wieku p.n.e. i w czasach hellenistycznych. Znajdowały się tam rzeźby o dokładnie przedstawionych szatach i śladach malowania na powierzchni rzeźb. Dotąd sztuka grecka znana była z marmurowych, niemalowanych kopii rzymskich rzeźb brązowych.
W gruzie perskim znaleziono rzeźby z VI i VII w. p.n.e. Wtedy wydzielono styl archaiczny w rzeźbie greckiej, poprzedzający znany wcześniej styl klasyczny.
Od 1909 roku w Atenach istniał instytut włoski, ale już wcześniej istniała od 1873 roku istniała Szkoła Francuska prowadząca wykopaliska w sanktuarium Apollina na Delos oraz w Delfach.
Badania prowadzili też Austriacy działający najczęściej na obszarze Jonii w dzisiejszej Turcji oraz od 1898 roku w Efezie. Badania austriackie w Efezie trwają do dziś.
We Francji, oprócz uniwersytetów, od okresu napoleońskiego, istniały École Normale Su-périeure. Szkoły te gwarantowały kształcenie bardziej rygorystyczne niż uniwersytet. Uni-wersytet był suwerenny, włączony spod wielu praw państwowych. Był też wspólnotą ludzi studiujących.
École Normale Supérieure miały zapewnić wyższy poziom kształcenia. Miały być szkołą, a nie wspólnotą. Kształcono tam też archeologów.
Archeologia XVIII-wieczna była przede wszystkim domeną arystokracji. Wiązała się z ko-lekcjonerstwem, muzealnictwem oraz uniwersytecką filologią klasyczną.
W XIX wieku pojawili się archeolodzy o pochodzeniu mieszczańskim. Była to dla nich nobilitacja pozwalająca na osiągnięcie wyższego statusu. W Europie Zachodniej archeologią coraz częściej zajmowali się przedstawiciele klasy średniej.
Do grupy tej należeli m.in. Salomon Reinach i Edmont Botier. Prowadzili oni badania prowadzące do odkrycia terakot greckich – figurek glinianych z Beocji i Tanagrze. Nazywano je tanagryjkami.
W latach 1874-79 pozyskiwała te ekspedycja grecka. Tanagryjki były często malowane. Przedstawiały one stroje greckie, można było wyobrazić sobie, jak kolorowe stroje nosiły kobiety greckie w starożytności.
Od 1891 w Delfach kopał Francuz Homolle, który uzyskał tam koncesję na wykopaliska na 10 lat. Kraje śródziemnomorskie zaczęły przyznawać koncesje na wykopaliska dla ekip zagranicznych. Koncesje były wyrazem suwerenności krajów śródziemnomorskich i ich nadzoru nad zabytkami pozyskanymi w trakcie wykopalisk.
Do krajów pracujących na obszarze śródziemnomorskim dołączyły USA. Po zakończeniu wojny secesyjnej Amerykanie rozpoczęli wykopaliska w Grecji. W 1879 roku w Bostonie powstał Archeologiczny Instytut Amerykański.
Zaczął on wykopaliska w Assos w pobliżu Troi. W 1881 w Atenach otwarto Amerykańską Szkołę Studiów Klasycznych. Amerykanie prowadzili też badania w Koryncie, w Argos.
Dla wykopalisk w Koryncie łatwo było znaleźć mecenasa ze względu na powiązania z chrze-ścijaństwem oraz św. Pawłem.
Wykopaliska przyniosły odkrycie dużej ilości ceramiki protokorynckiej i korynckiej – orien-talizującej. Wykopaliska trwały w latach 1896-1916 i kosztowały 35 tys. dolarów, lokomotywa kosztowała wtedy 800 dolarów. Korynt pozostał sztandarowym amerykańskim stanowiskiem w Grecji do dziś.
Archeologię francuską i niemiecką finansowało państwo.
Archeologia angielska opierała się na studiach klasycznych. W 1886 roku Brytyjczycy po-wołali instytut archeologiczny w Atenach.
W Atenach w 1905 roku odbył się pierwszy Międzynarodowy Kongres Archeologii Klasycz-nej. Odbywał się on w Partenonie.
Wykopaliska w Grecji prowadziła wtedy pierwsza kobieta-Amerykanka archeolożka Hawes. Niemcy prowadzili wykopaliska w Olimpii. Fidiasz stworzył tam posąg Zeusa, który został opisany jeszcze w czasach rzymskich przez Pauzaniasza. Pauzaniasz zapisał też, iż pokazano mu
warsztat Fidiasza. Niemcy szukali warsztatu Fidiasza. W 1958 roku znaleziono miejsce, gdzie były gliniane matryce do wygniatania złotych szat Zeusa, znaleziono tam tez fragmenty kości słoniowej, narzędzia oraz kubek z napisem “Feidio eimi” – “należę do Fidiasza”. Uznano, że był to kubek należący do Fidiasza. Do tej pory nie wiadomo, czy napis na kubku był autentyczny. Inne znaleziska wyraźnie wskazują, iż odnaleziony warsztat należał do Fidiasza. Nie wiadomo także, czy Fibula z Preneste jest zabytkiem autentycznym.
Był to posąg chryzelefantynowy, wykonany na szkielecie drewnianym, wykonany z elemen-tów ze złota i kości słoniowej.
W starożytności złote rzeźby często traktowano, jako depozyt złota i przetapiano je w przypadku deficytu złotego kruszca. Ptolemeusz X przetopił pomnik Aleksandra Wielkiego.
3
Historia badań w Novae
Badania w Novae są, obok Palmyry, jednymi z najstarszych polskich badań zagranicznych. Był to obóz legionowy i późnoantyczne miasto.
Jest to stanowisko w prowincji Mezja, an pograniczu Imperium Rzymskiego, blisko granicy z Dacją, która należała do imperium tylko w II wieku n.e. Później opuszczono ją i Dacja stała się barbarzyńska.
Legion VIII Augusta był pierwszym, jaki pojawił się w Novae. Stacjonował tam w połowie I w. n.e.
Obszar ten zamieszkiwały plemiona mezyjskie na zachodzie, związane z celtycką kulturą lateńską, na wschód od Novae mieszkały plemiona trackie, związane z kulturą hellenistyczną.
W okolicach znaleziono liczne monety rzymskie, a także zabytki związane z kulturą celtycką. Były to raczej plemiona lokalne, etnicznie nie związanych z Celtami, a jedynie korzystające z ich kultury.
4 km za zachód od obozu, w mieście Sviśtov, znajdują się ślady przedrzymskich zabudowań z wczesnej epoki żelaza. Obecnie znajdują się tam też fortyfikacje z czasów tureckich.
Blisko ujścia Dunaju, w Telita w Rumunii, prowadzące są badania osady z okresu panowania rzymskiego. Ludzie mieszkali tam w II-III w. n.e. w ziemiankach, tak samo, jak w okresie przedrzymskim. Romanizacja nie objęła więc całego społeczeństwa.
Najstarsza faza związana z pobytem Legionu VIII cechuje się obecnością dwóch inskrypcji rzymskich wskazujących na miejsca pochówku żołnierzy. Obóz rzymski był położony na terenie pofałdowanym, a nie, jak większość obozów rzymskich, na terenie płaskim. Utworzono trzy duże tarasy, na których umieszczono zabudowania tarasu.
Obóz początkowo był drewniano-ziemny, a później wybudowano na jego miejscu obóz ka-mienny. Wznoszenie kamiennych murów spowodowało zniszczenie wałów ziemnych oraz pozo-stałości drewnianej palisady.
Obóz istniał w latach od 71/72 n.e. do połowa III w. n.e. Do Novae przeniesiono innych legion, a Legion VIII został przeniesiony na zachód. Obóz zajmuje powierzchnię 18 ha i ma kształt “karty do gry“. Obozy rzymskie miały zazwyczaj powierzchnię około 20 ha.
W Novae istniał szpital wojskowy. Do okresu wczesnobizantyjskiego szpitale istniały tylko w obiektach wojskowych. Szpital w Novae zbudowano z myślą o wojnach z Dakami.
Od III wieku w Novae rozwinęło się miasto późnoantyczne. Pojawiła się w nim ludność cywilna. Na obszarze dawnego obozu zaczęły pojawiać się wille mieszkalne. W miejscu szpitala wybudowano willę o zupełnie innym planie.
Powstała rezydencja biskupa, katedra i dom pielgrzyma. Zmieniły się tez rodzaje fortyfikacji. Powstały wieże zabezpieczające przed machinami oblężniczymi.
Najpóźniejsza inskrypcja wymieniająca legion w Novae powstała w latach 431-433 n.e. W 597 roku powstała inskrypcja wspominająca wyprawę brata cesarza Maurycego, Piotra, prze-ciwko Słowianom. Spędził on dwa dni w Novea uczestnicząc w święcie na cześć miejscowego męczennika Lupusa.
W latach 681-1398 Novae należało do Państwa Bułgarów. Novae upadło jako miasto. Pliska i Preslav uzyskały większe znaczenie. W latach 1018-1185 Novae należało do Cesarstwa Bizan-tyjskiego, za panowania Wazylego Bułgarobójcy. Wtedy przeprowadzono w Novae pochówki.
W latach 1398-1877 Novea znajdowało się pod panowaniem tureckim. Wtedy powstało miasto Sviśtov. Wybrzeża Dunaju zostały skolonizowane przez ludność turecką. W mieście mieszkali też Bułgarzy.
W 1877 do miasta dotarli Rosjanie, którzy zajęli okoliczne obszary.
4
Zainteresowania starożytnicze w Europie
Stowarzyszenie Dyletantów powstało w roku 1734 w Anglii. Zrzeszało ludzi zamożnych. Wysy-łało ekspedycje w celu poznania konkretnych miejsc nad Morzem Śródziemnym, w Imperium Osmańskim i na Sycylię.
Zaplecze naukowe pod kątem archeologii dostarczały dwa angielskie uniwersytety. Za główne przyczyny upadku cywilizacji antycznej uważano najazdy barbarzyńskie. Jednak źródeł upadku dopatrywano się też w czasach Nerona i Trajana, gdy imperium objęło w wyniku podbojów wielkie obszary i stało się zbyt trudne w administrowaniu. Wzrost dobrobytu spowodował zmniejszenie energii życiowej i mieszanie się z cudzoziemcami. Źródeł degeneracji rzymian dopatrywano się w piciu wody z ołowianych rur lub naczyń z domieszką ołowianą. Upadek Rzymu był postrzegany jako proces długotrwały i ciągły.
W wyznaniach protestanckich występowała silniejsza pruderia i rygory w sztuce niż w ka-tolicyzmie, która prowadziła do ikonoklazmu. Od renesansu w Europie katolickiej nagość w sztuce była dozwolona w sztuce w sytuacjach, w których była usprawiedliwiona przez wzorce antyczne.
Rozwijało się również wolnomularstwo nawiązujące do tradycji średniowiecznych i staro-żytnych. W 1717 roku powstały konstytucje Andersona, które położyły podwali pod ruch wolnomularski.
Dla osób pochodzenia nieszlacheckiego loże masońskie dawały możliwość uzyskania wyso-kiej rangi społecznej. W XVIII wieku w lożach masońskich zasiadała często arystokracja i duchowieństwo wysokie rangą.
W lożach masońskich występowało przekonanie, że mądrość starożytna była domeną egip-skich kapłanów Izydy i Ozyrysa. Loże masońskie nosiły często nazwy ”Świątynia Izydy“. Wol-nomularskie misteria nawiązywały do ówczesnej wiedzy o starożytnym Egipcie.
Studia antyczne opierały się na lekturze tekstów greckich i rzymskich, które drukowano w dużej liczbie egzemplarzy.
Rozpoczęła się moda na Grade Tour, w której brali udział głównie Anglicy. Poziom życia w Anglii był wtedy wyższy niż w Europie, co umożliwiało podejmowanie podróży po basenie Morza Śródziemnego. W czasie Grande Tour kupowano liczne starożytności. Stanisław Kostka Potocki i Jan Potocki wzięli udział w takich podróżach.
Odbywały się też podróże grup z udziałem architektów i malarzy. Wydawano liczne dzieła literackie opisujące podróże. Hrabia Caylus publikował zbiory starożytności egipskich, greckich, rzymskich, etruskich i galijskich. Zapisał on, że archeolog jest naukowcem takim samym, jak fizyk. Interesowały go drobne zabytki, które mówią coś o ich twórcach.
W 1773 nastąpiła kasata zakonu jezuitów. W Polsce z majątku jezuitów powstała KEN. Rosło zainteresowanie obszarami zamieszkanymi przez muzułmanów i pogan, a także zabytkami tych obszarów.
Goethe podróżował po Włoszech i pisał swoje utwory bazujące od antyku. Goethe był członkiem polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) był pionierem badań o starożytności. Był sy-nem pruskiego szewca. W 1755 trafił do Rzymu, gdzie został bibliotekarzem kardynała Albani. W 1763 roku został papieskim prefektem starożytności. Napisał ”Historię sztuk i rysunku u starożytnych“. Jego dzieło przetłumaczył Stanisław Kostka Potocki na polski. Dzieło Winckel-manna ukształtowało obowiązujące do dziś postrzeganie starożytności. Postulowano istnienie jednej ”nauki o starożytności“.
W czasach Winckelmanna nauka ta rozwijała się głównie w oparciu o filologię i histo-rię. Sztukę antyczną dzielono pod względem stylistycznym na styl dawny, wzniosły (Fidiasz), piękny (Praksyteles), schyłkowy (sztuka rzymska). Klasyfikacja ta na czołowym miejscu sta-wiała sztukę grecką. Później sztuka stawała się coraz ”gorsza“, a kopie rzymskie były mniej wartościowe. Był to początek prawidłowego ujęcia chronologicznego.
Winckelmann sztuce greckiej przypisywał szlachetną prostotę i wielkość. Piękno doskonałe było uwidocznione przez dzieła Fidiasza. Jednak znajomość jego sztuki opierała się na kopiach rzymskich. Opisywał świątynie Agrigento. Wazy greckie, uważane dotąd za wazy etruskie, zostały rozpoznane przez Winckelmanna jako greckie ze względu na inskrypcje na nich wy-stępujące. Winckelmann podróżował po Italii. Odwiedzał Rzym, Paestum i Herkulanum. w 1767 napisał ”Zabytki starożytne niewydane“. Winckelmannowi zarzucano, że duchowo stał się poganinem, żeby lepiej zrozumieć antyk.
W XIX wieku Walter Cater?, autor ”Mariusza Epikurejczyka“, około 1860 roku opisywał entuzjazm Winckelmanna. Winckelmann opisał rzeźbę Apollina Belwederskiego zachwycając się jego urodą.
W 1768 roku Winckelmann zginął w Trieście zamordowany przez swojego kochanka. Wiele osób interesowało się sztuką antyczną ze względu na ich wartość materialną. istniało wielu antykwariuszy, którzy potrafili ocenić autentyczność i wartość zabytków starożytnych.
Giovanni Battista Piranesi z Wenecji sporządził miedzioryty przedstawiające zabytki Rzymu. Wyróżniają się dużą dokładnością i informują o stanie zabytków w okresie ich powstania. Po-dobnie, jak Gibbon, idealizował Rzym.
W ruchu badawczym brali udział Potoccy i Poniatowscy. A. Busiri Vici napisał w 1791 roku ”Poniatowscy i Rzym“, gdzie opisał zasługi Poniatowskich dla zbierania starożytności i ich zachowywania.
Jan Potocki odbywał podróże po Italii i Egipcie. Stanisław Kostka Potocki prowadził wyko-paliska w Nolla koło Neapolu, gdzie zmarł Stanisław August. Zabytki greckie z tych wykopalisk trafiły do gabinetu etruskiego w Wilanowie.
W kolekcjonerstwie ważną rolę odgrywali papieże. Klemens XIV założył dużą galerię, którą rozbudowywał jego skarbnik, który został papieżem Piusem VI. Stworzył Muzeum Piusa i Klemensa z zabytkami sztuki starożytnej.
W XVIII wieku na Awentynie odbyły się pierwsze systematyczne wykopaliska. Prowadził je Bianchini?. W latach 1706-1710 powstało Museo Ecclesiastico z zabytkami z tych wykopalisk.
W Rzymie powstała w 1719 roku Akademia Antykwariuszy. W okolicach Parmy wykopalisk prowadził książę Filip Burbon.
Wraz z zainteresowaniami sztuką, pojawiło się zainteresowanie epigrafiką łacińską.
5
Pompeje i Herkulanum
Najbardziej przełomowe w XVIII wieku były wykopaliska w Pompejach i Herkulanum. Prace w Herkulanum rozpoczęły się, gdy rolnicy znajdowali przypadkiem fragmenty rzeźb w ziemi. Były one umieszczane w domach lub mielone w celu pozyskania budulca. Około 1735 roku zaczęto kopać w Herkulanum w celu pozyskania liczniejszych zabytków. Kampania znajdowała się pod panowaniem Burbonów w ramach Królestwa Obojga Sycylii. Nad królestwem panował Karol III, który nadał wykopaliskom w Herkulanum status państwowy.
Chciał pozyskać rzeźby w celu ich umieszczenia w swoim nowym pałacu. Rzeźby były często prezentami wymienianym między rodami królewskimi. Maria Amalia, córka Augusta III, króla polskiego, wychowana w Dreźnie, żona Karola III, była zaangażowana w projekt wykopalisk w Herkulanum.
Wykopaliska w Herkulanum rozpoczęły okres wielkich wykopalisk śródziemnomorskich. Ko-pano szyby sondażowe, które łączono pod ziemią podziemnymi tunelami. Wykopaliska pro-wadził hiszpański inżynier wojskowy. Tego typu wykopaliska nie pozwalały na opracowanie jakiejkolwiek stratygrafii.
Pozyskiwano tylko zabytki, ale nie dokumentowano nawet miejsca ich znalezienia.
W 1738 roku zrozumiano, że znaleziono Herkulanum, miasto kampańskie zasypane popio-łami Wezuwiusza. Nadzór nad wykopaliskami nadal sprawowali Karol III i Maria Amalia. Zabytki umieszczano w pałacu królewskim. Obecnie znajdują się one w Muzeum Archeologicz-nym w Neapolu.
W październiku 1752 w jednym z wykopów znaleziono czarne zwęglone przedmioty, które interpretowano w różny sposób. Pomieszczenie, w którym je znaleziono nazwano Sklepem Wę-glarza. Stwierdzono, że przedmiot składa się ze zwiniętych spirali zapisanych tekstem greckim. Sprowadzono z Genui księdza Antonio Piaggio z zakonu paulinów. Zamieszkał on w pałacu i zbudował maszynę do rozwijania zwęglonych zwojów papirusowych.
Rozwinięcie jednego zwoju zajmowało tej maszynie od 3 do 4 lat. W pałacu króla powstało Laboratorium Papirusów Herkulańskich, pierwsze laboratorium wykopaliskowe na świecie. Po rozwinięciu papirusy okazały się być dobrze czytelne. Możne było je kopiować i publikować. Setki papirusów herkulańskich są publikowane do dziś.
Rozwijano je metodami elektromagnetycznymi i enzymatycznymi. Do dziś nie opracowano jednak dobrej metody rozwijania papirusów.
W XVIII wieku okazało się, że papirusy należą do biblioteki filozoficznej. Właścicielem biblioteki był rzymski arystokrata Korneliusz Pizon. Gromadzono w niej dzieła filozofa Filo-dademosa? z I w. n.e.
Znacznie wcześniejsze były początki epigrafiki, czyli badania napisów na materiałach twar-dych. Wydawano liczne korpusy, m.in. Korpus Muratoriego wydany w XVIII wieku w Me-diolanie. Korpusy zawierały po kilkanaście tysięcy napisów rzymskich. Wydawany był Korpus Inskrypcji Greckich (CIG) i Korpus Inskrypcji Łacińskich (CIL). CIL jest nadal kontynuowany, CIG został zastąpiony inną publikacją. Wydawany był m.in. Suplementum Epigraficum Gre-cum? (SEG).
W 1759 roku Karol III został królem hiszpańskim i wyjechał z Neapolu do Madrytu. Nadal interesował się wykopaliskami w Kampanii. Do 1765 roku podróżował między Neapolem i Madrytem, potem przeniósł się już na stałe do Madrytu.
Stanisław August wysyłam emisariuszy do Włoch, aby tworzyli kopie na potrzeby Akademii Sztuk Pięknych. Tak powstały rzeźby znajdujące się w Sali Kolumnowej.
W roku 1784 do Rzymu przyjechał król Szwecji Gustaw III, zastrzelony później na balu, postać, która zainspirowała Verdiego do stworzenia ”Balu maskowego“. Papież Pius VI opro-wadził króla po galeriach sztuki antycznej. Gustaw III ufundował w Sztokholmie muzeum z zabytkami zakupionymi w Rzymie.
Wykopaliska w Pompejach zaczęły się tak, jak wykopaliska w Herkulanum. Najpierw zaczęto kopanie tuneli i pozyskiwanie zabytków. Winckelmann wyrażał się lekceważąco o Pompejach jako o mieście Pigmejów ze względu na wąskie ulice.
W 1763 roku pozwolono na zwiedzanie odkopanych ruin Pompejów. Królewskie wykopaliska zostały udostępnione publiczności.
Pompeje liczyło około 20 tys. mieszkańców W wyniku erupcji Wezuwiusza w dniu 25 VIII 79 roku n.e. zginęło około 10% ludności. W roku 62 miało miejsce silne trzęsienie ziemi i wszystkich szkód z tego czasu nie naprawiono do czasu erupcji. Miasto cieszyło się dużą autonomią, w tym autonomią finansową. Ewakuację z miasta utrudniły potężne mury.
Trzęsień ziemi nie wiązano z wulkanem. Erupcja nastąpiła około godziny 10. Pliniusz Starszy, przebywający w porcie Misenum nad Zatoką Neapolitańską, jako dowódca floty, opisał erupcję wulkanu.
Flota udała się w pobliże Wezuwiusza, aby udzielić pomocy. Sam Pliniusz zginął w wyniku uduszenia gazami w trakcie akcji ratunkowej. Dopiero 28 VIII, gdy popioły opadły, można było podjąć akcję ratunkową.
W trakcie badań archeologicznych wykonano odlewy gipsowe postaci ludzkich i zwierzęcych wlewając gips w puste przestrzenie po ciałach.
W Pompejach zachowała się m.in. świątynia Izydy oraz dzieła malarstwa pompejańskiego. Malarstwo pompejańskie doprowadziło do rozkwitu sztuki we Włoszech i w całej Europie. Wyodrębniono cztery style malarstwa pompejańskiego, które zestawiono w sekwencję chrono-logiczną.
Były to style ornamentalne lub iluzjonistyczne. W malarstwie pompejańskim występowały wpływy egipskie. Barwy określano w XVIII wieku różem pompejańskim lub czerwienią pom-pejańską.
Pompeje utrzymywały się z willi rzymskiej arystokracji, które znajdowały się wokół Wezu-wiusza. Hodowano także ryby i owoce morza. Rzymianie wyżej cenili ryby niż mięso zwierząt lądowych. W Pompejach odkryto napisy na ścianach tawern, toalet i domów publicznych. Po-znano kursywę łacińską, która miała zupełnie inny charakter niż inskrypcje monumentalne. Gramatyka tych napisów była dużo prostsza niż łaciny literackiej. Odkrycia te przyczyniły się do rozwoju epigrafiki.
Znaleziono też oficjalne napisy na ścianach, które umieszczano w ramach toczącej się kam-panii wyborczej. Wykonano także napisy pełniące rolę negatywnej kamkam-panii toczonej przeciwko niektórym kandydatom.
Odkryto także niektóre zabytki, które nie miały znanych odpowiedników wśród dotychcza-sowych odkryć – np. metalowe narzędzia do badań ginekologicznych.
Ściany domów pompejańskich budowano łącząc kamień z cegłą. Mury były grubsze niż wymagała tego konstrukcja budowli. Dzięki temu dobrze zachowały się do naszych czasów.
Początkowy okres wykopalisk w Pompejach oraz czasy wykopalisk Fiorellego, gdy powstały odlewy gipsowe, był najbardziej owocny w dziejach wykopalisk pompejańskich.
6
Archeologia polska
Za prekursora polskiej archeologii śródziemnomorskiej uchodził Stanisław Kostka Potocki herbu Pilawa. Ród Potockich posiadał majątek na Podolu.
Jan Nepomucen Potocki, syn Józefa, urodził się 8 III 1761 roku. Był on podróżnikiem. Jego matką była córka wojewody wołyńskiego, Anna Teresa z Ossolińskich. Urodziła syna w wieku 15 lat.
Loże masońskie stymulowały zainteresowania archeologią. W XVIII wieku tworzono loże adopcyjne, w których zasiadały kobiety. Anna Teresa sama należała do loży masońskiej i w wieku 22 lat założyła własną adopcyjną lożę masońską.
Jan Potocki kształcił się w Szwajcarii, Francji i w Wiedniu. Odbył służbę wojskową w czeskiej wojnie kartoflanej. Ożenił się z Julią Lubomirską. Był spokrewniony z rodem książąt Czartoryskich. Przyjaźnił się z królem Stanisławem Augustem.
Zamek w Łańcucie był własnością Elżbiety Lubomirskiej. Potocki mieszkał w tym zamku, a następnie jego potomkowie, którzy opuścili zamek dopiero w 1944 roku, uciekając przez Armią Czerwoną.
Jan Potocki był posłem na Sejm Czteroletni. Był też dyplomatą wysłanym przez króla do Hiszpanii i Maroka. W czasie podróży do Maroka obraz Potockiego namalował Goya. Podróżo-wał do Egiptu, skąd przywiózł starożytne papirusy. Został sportretowany z Orderami polskim św. Stanisława i rosyjskim św. Włodzimierza.
Łańcut leżał na ziemiach zajętych przez Austrię. Był jednak lojalnym poddanym cara rosyjskiego i na jego polecenie zorganizował wyprawę wojenną.
Po śmierci Julii Lubomirskiej Jan Potocki poślubił Konstancję Potocką, swoją młodszą kuzynkę. Rozwód odbył się w 1811, a w 1815 roku Jan Potocki popełnił samobójstwo strzelając do siebie srebrną kulą przez siebie samą wykonaną.
Nazwisko Potockiego zostało utrwalone na mapie świata w nazwach. Na Morzu Żółtym znajdowały się wyspy Potockiego, których nazwę zmienił dopiero Mao w latach 70.
Potocki odbywał podróż poselską w ramach wschodniej polityki króla Stanisława Augusta. Podróżował najpierw do Turcji, potem do Grecji, a stamtąd popłynął statkiem do Egiptu. Przez pewien czas chorował na żółtą febrę. Po wyzdrowieniu opuścił Aleksandrię i udał się do Kairu.
Potocki posiadał wydawnictwo i drukarnię w Warszawie. Wydano w polskiej i francuskiej wersji jego listy z podróży do Egiptu adresowane do matki. Opisywał zabytki Egiptu, Kair, wylew Nilu.
Nie napisał nic o kolumnie Pompejusza w Aleksandrii.
Opisał szczegółowo piramidy. Obliczył ich objętość. Wspiął się na szczyt Piramidy Che-opsa. Porównał je do Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Podał, że do wybudowania piramidy wykorzystano 334 337 bloków kamiennych. Zostawił też napis na Piramidzie Cheopsa po fran-cusku.
Potocki wykonał w czasie podróży po Egipcie rysunki, które zaginęły. Jego wnuk, Adam Potocki, który też był w Egipcie, był w posiadaniu rysunków dziadka i kazał wykonać ich kopie w postaci miedziorytów.
Jan Potocki odpłynął z Aleksandrii do Włoch. Odwiedził tam kard. Stefano Borgia, który kolekcjonował starożytności. Odwiedził jego galerię starożytności. Jan potocki interesował się głównie inskrypcjami i napisami.
Jan Potocki utworzył własną chronologię Egiptu. Pierwszy krokiem w tym kierunku była ”Chronologią dwóch pierwszych dynastii Manetona“. Stanowiła ona początek naukowej egipto-logii w Polsce. Jednak już wcześniej pojawiały się relacja z podróży Polaków po Egipcie, m.in. Ernesta Jakuba Jabłońskiego.
W przypadku Jana Potockiego podróż do Egiptu miała na celu m.in. poznanie zabytków. Jan Potocki stosował nowoczesne metody porównawcze. Nie próbował podawać dokładnych dat, ale posługiwał się stuleciami.
Potocki wszedł do świadomości światowej głównie jako literat, autor ”Rękopisy znalezionego w Saragossie“. Tę szkatułkową powieść pisał przez całe życie.
Jan Potocki pisał dzieła naukowe i literackie w języku francuskim, dzięki czemu dzieła trafiły do szerszej publiczności. Do dziś jednak część jego dzieł zachowało się jedynie jako rękopisy, a nie zostały jeszcze wydane. Dopiero obecnie jego dzieła są wydawane we Francji.
We Francji powstała też jedyna nowoczesna biografia Potockiego, która została przetłuma-czona na język polski.
Jan Potocki wydał kilka tomów poświęconych starożytnemu Egiptowi. Były to dzieła hi-storyczne, zawierające całkiem dokładną chronologię. Badania Potockiego zostały opisane w artykule ”Jan Potocki – początki egiptologii“.
Równolegle z Potockim pracował nad hieroglifami Champollion. Jednak za życia Potockiego nie udało mu się odszyfrować hieroglifów.
Potockiego oceniano nie jako profesjonalnego naukowca, ale jako arystokratę zajmującego się nauką dla rozrywki.
Nie zachowały się rysunki Jana Potockiego z Egiptu, ale zachowały się rysunki z jego podróży po Azji muzułmańskiej. Jan Potocki opisywał między innymi egipskie kartusze.
Jan Potocki był prekursorem polskiej naukowej egiptologii.
7
Fotografia
Po roku 1860 zaczęło się stosowanie fotografii na wykopaliskach. Do dziś fotografia jest ważnym elementem badań archeologicznych.
W XVI wieku Fabricius zaobserwował, że AgCl ciemnieje pod wpływem światła. W 1727 roku Johann Schulze zauważył, że obraz można odzwierciedlić na emulsji AgCl rozłożonej rów-nomiernie na podkładzie gipsowym. Fotografii nie można było jednak utrwalić.
W 1826 roku Niepce uzyskał obraz na płytce metalowej pokrytej cienką warstwą syryjskiego asfaltu. Louis Daguerre w 1839 pokazał w Akademii Francuskiej fotografię wykonaną na war-stwie AgI, powstały w wyniku oddziaływania oparów jodu na płytkę srebra. Zdjęcie nazwano daguerrotypem. Był to obraz pozytywowy.
Obraz negatywowy uzyskał również Colberg? w 1839 roku Powstawał poprzez naświetlanie papieru pokrytego AgI. Na papier ten oddziaływano potem kwasem. W dziedzinie fotografii odkryć dokonał Herschel. Również w 1839 roku w Warszawie ukazała się reklama firmy Frage w Kurierze Warszawskim aparatów do daguerrotypii.
Płytki srebrne szybko zastąpiono płytkami szklanymi pokrytymi warstwą światłoczułą. Ta-kie zdjęcia wykonywano także z powietrza. Aparat latający został wykorzystany przez braci
Mugolfier?, którzy w 1783 roku zbudowali pierwszy balon do lotu załogowego. Najpierw pole-cieli nim
W 1709 roku Bartolome de Guzman?, ksiądz lizboński, zbudował pierwszy balon na ogrzane powietrze.
W 1789 roku Blanchard? odbył pierwszy lot w Polsce, który w 1785 wynalazł spadochron. Wystartował z ulicy Foksal. Start odbył się w obecności Stanisława Augusta.
W 1858 roku Nadar sfotografował Paryż z balonu. Wojsko chciało, aby wykonał on zdjęcia z powietrza w czasie wojny francusko-austriackiej.
W czasie wojny secesyjnej wykonywano zdjęcia z powietrza w celach strategicznych.
W latach 1859-66 fotografowano Paryż z powietrza w ramach przebudowy. Zdjęcia posiadały skalę, odpowiadającą rzeczywistym odległościom. Był to zatem początek fotogrametrii.
W 1871 roku Madox zastąpił mokre płyty światłoczułe płytami suchymi. W 1883 roku wynaleziono błonę filmową w postaci rolki. Pozwoliło to zmniejszyć wymiary aparatów foto-graficznych. Aparaty mocować można było do małych, bezzałogowych balonów na uwięzi lub wolnych. W czasie I wojny światowej aparaty przywiązywano do gołębi.
W 1887 w Warszawie powstała wytwórnia materiałów fotograficznych Foton.
W 1891 w Indiach miało miejsce pierwsze zastosowanie fotografii z powietrza w okolicach Agry. Fotografowano zabytki z powietrza w celu stworzenia mapy archeologicznej regionu.
W 1903 roku zbudowano pierwszy samolot. W 1909 w Londynie wykonano pierwsze zdjęcia z samolotu.
W 1926 Warszawa, jako pierwsze większe miasto świata, miała pierwszą kompletną doku-mentację fotogrametryczną pokrywającą cały obszar miasta.
W 1896 fotografowano z balonu Koloseum, potem Stonehenge, Pompeje w roku 1910, Ostię. W Niemczech, w Hesji dokonano pierwsze odkrycie archeologiczne dzięki obserwacji z powietrza. W ten sposób odkryto willę rzymską.
Zdjęcia z latawca wykonywano w Sudanie, z wysokości kilkunastu metrów.
W czasie I wojny światowej rozwinęło się lotnictwo. Wykonywano liczne fotografii. Francuzi w 1916 roku fotografowali Macedonię, w pobliżu granicy z Turcją, w celach militarnych.
Wykonywano też zdjęcia na Półwyspie Arabskim, w Palestynie, Syrii, na pustyni Negew. Zdjęcia te były związane z wojną na froncie egipsko-tureckim.
Jako dywersant brytyjski działał Laurence z Arabii, który pracował wcześniej na wykopali-skach archeologicznych w Egipcie. Posiadał wykształcenie klasyczne.
Ruiny Samarry w Mezopotamii zostały zidentyfikowane dzięki zdjęciom z powietrza. Mezo-potamia był wtedy terytorium mandatowym Wielkiej Brytanii.
W 1929 na Jukatanie odkryto stanowiska Majów, a potem stanowiska kultury Pueblo dzięki obserwacji z powietrza. Obserwacji tych stanowisk dokonał lotnik, który jako pierwszy przele-ciał przez Atlantyk.
8
Egiptologia w Polsce
Egiptem interesował się m.in. Jan Potocki, który opisywał Egipt w książkach.
Ernest Paweł Jabłoński (ur. 1693) był filologiem, który próbował odczytać pismo egipskie. Napisał po łacinie kilka książek o kulturze starożytnego Egiptu. Nauczył się języka koptyjskiego i na tej podstawie próbował odczytać starożytny język egipski.
Stanisław Kostka Potocki (1755-1821), kuzyn Jana, przetłumaczył dzieło Winckelmanna ”O sztuce u dawnych“. Napisał też dzieło ”Podróż do Ciemnogrodu“. Był prezesem rady stanu w Księstwie Warszawskim i ministrem w Królestwie Polskim.
Prowadził wykopaliska w Nolla pod Neapolem w latach 1884-87, gdzie pozyskał ”wazy grec-kie“. W 1805 roku otworzył galerię wilanowską dla publiczności. Wejście otwarte było dla wszystkich. Do 1944 roku, do czasu ucieczki Branickich, Wilanów był dostępny dla zwiedzają-cych, choć był własnością prywatną.
Helena Radziwiłłowa stworzyła kolekcję w Nieborowie i Arkadii.
Józef Sękowski w 1821 był w Egipcie i prowadził badania w Abu Simbel. Przywiózł do polski papirusy, w tym słynny papirus Sękowskiego.
Władysław Wężyk w 1841 wydał literacki dwuczęściowy opis Egiptu. Juliusz Słowacki w latach 30. XIX wieku odbył podróż na wschód. W jej czasie pisał wiersze, a także notatnik zawierający rysunki ołówkiem z Egiptu. Rysunki te mogą być przydatne do ustalenia stanu zabytków sprzed 200 lat.
Od lat 50. XIX wieku fotografowie podróżowali do Egiptu i wykonywali zdjęcia na szklanych płytach. Dokumentują one stan zabytków i krajobrazu.
Malarz Franciszek Tepa ze Lwowa wykonywał obrazy w Egipcie. Chlebowski był nadwornym malarzem sułtana. Ciepliński wykonywał obrazy w Egipcie.
Zainteresowania Egiptem stymulowała powieść ”Faraon“ Bolesława Prusa opublikowana w 1895 roku. Posiada ona liczne błędy faktograficzne.
Egiptologiem był Tadeusz Smoleński, który kształcił się we Francji i Austrii. Brał udział w wykopaliskach austro-węgierskich. Chorował na gruźlicę. Zmarł w w wieku 25 lat, ale napisał kilka wartościowych prac na temat okresu ramessydzkiego oraz ludów morza.
W 1661 we Lwowie powstał Uniwersytet Lwowski Jana Kazimierza. W 1784 został reak-tywowany. Od 1871 roku był to uniwersytet całkowicie polski, mimo okupacji austriackiej. Uniwersytet dużo uwagi przywiązywał do filologii. W 1893 roku powstało tam Polskie Towa-rzystwo Filologiczne.
Kazimierz Michałowski urodził się w 1901 roku w Tarnopolu. Był uczniem Bulandy?. Wziął udział w wojnie obronnej 1920 roku. Od 1924 roku pracował na Uniwersytecie we Lwowie. Wy-jechał na stypendium do Włoch i do Szkoły Francuskiej w Atenach. W 1930 roku przeszedł do Warszawy. Od 1934 był profesorem nadzwyczajnym i kierował katedrą archeologii klasycznej. W 1939 wziął udział w walkach. Cały okres wojny spędził w niemieckim obozie jenieckim.
Kazimierz Majewski pracował również we Lwowie. Opisał kulturę egejską w książce ”Kultura Ajgajska“ oraz książkę o plastyce cykladzkiej.
Na Uniwersytecie Jagielońskim istniała katedra archeologii klasycznej.
W Warszawie nie można było studiować archeologii przez długi czas. Archeologia klasyczna była jednak nauczana na kierunku filologii. Program ten przygotował prof. Stefazjusz. Wykła-dano m.in. epigrafikę, historię sztuki, numizmatykę.
Sebastiano Ciampi w latach 1817-1822 pracował na Uniwersytecie Warszawskim. Był pro-fesorem języka greckiego oraz starożytności etruskiej. Pracował najpierw w Pizie. Po powrocie z Warszawie zajął się historią stosunków włosko-polskich.
Bentkowski zajmował się numizmatyką, głównie ziem polskich. Joachim Lelewel w latach 1824-1831 działał w Warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk.
Józef Ignacy Kraszewski, pisarz, brał udział w kongresach archeologicznych w Bonn i Sztok-holmie. Zapisał, że istniała konieczność badania kontekstu znalezisk archeologicznych. Został
