"Bibliografia powieści odcinkowych 1918-1939", Oskar Czarnik, Wrocław 1979 : [recenzja]

Władyka, Wiesław

"Bibliografia powieści odcinkowych

1918-1939", Oskar Czarnik, Wrocław

1979 : [recenzja]

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 20/1, 127-128

R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA

₁₂₇

O skar C z a r n i k , B ibliografia pow ieści o d cin ko w ych 1918—1939, W rocław 1979, ss. 225.

W ra m a c h p ro b lem u w ęzłow ego „P olska k u ltu ra n aro d o w a, jej te n d e n c je ro z­ w ojow e i p e rc e p c ja ” została przy g o to w an a p u b lik a c ja b ib lio g raficzn a, k tó re j a u to r znany je s t czy telnikom „ K w a rta ln ik a H isto rii P ra s y P o lsk ie j”. Z ap rez en to w a n y w książce m a te ria ł stan o w ił, co w a rto podk reślić, p o d staw ę źródłow ą p rac y d o k ­ to rsk ie j obronionej w 1979 r. w IB L P A N pt. Proza a rty sty c zn a na łam ach w y b r a ­

n y c h p o lsk ic h p ism c o d zien n y ch w latach 1918—1939. Sposób p rz e d sta w ie n ia z e b ra ­

n y c h d an y c h św iadczy o głębszym p rze m y śle n iu p ro b lem u , a w stę p p o p rze d zając y zesta w ien ie bib lio g raficzn e je st sw oistym sk ró te m w ielu w ą tk ó w ro zw in ię ty ch w d y se rta c ji przy g o to w y w an ej do d ru k u przez W ydaw nictw o O ssolineum .

P ro g ra m k w e re n d y bib lio teczn ej o b jął 30 w y b ra n y c h gazet, p rzy k tó ry c h se­ le k c ji zastosow ano k ilk a k ry te rió w . Z ad b an o o re p re z e n ta ty w n o ść polityczną, ta k iż w zbiorze znalazły się dzienniki, k tó re w y ra ż a ły ideow e d ążenia n ajw ię k sz y c h p a r tii D rugiej R zeczypospolitej, np. „ R o b o tn ik ”, „G azeta W a rsza w sk a” , „R zecz­ p o sp o lita”. P rz y ję to poza ty m założenie, że p ow inna być zachow ana r e p r e z e n ta ­ tyw ność te ry to ria ln a . W te n sposób uw zględniono przed e w szy stk im p ra sę m iast, k tó re „odgryw ały doniosłą, często p o n ad re g io n aln ą rolę w życiu k u ltu ra ln y m spo­ łeczeń stw a polskiego”, a w ięc: W arszaw y, K ra k o w a, L w ow a, P o zn an ia i W ilna, w m n iejszy m sto p n iu G ru d ziąd za, Ł odzi i K atow ic. P orów naw czo: A. N otkow ski w p rac y d o k to rsk ie j pt. P o lsk a prasa p ro w in cjo n a ln a D rugiej R zec zy p o sp o lite j

1918— 1939 u zn a je za w y d a w n ic tw a p ro w in cjo n a ln e te, k tó re u k az y w ały się poza

w y m ien io n y m i pow yżej m ia sta m i (nie p rzy z n a je je d n a k ta k w ażn ej ro li k u ltu r o ­ tw ó rczej •— i chyba słusznie — G rudziądzow i), a u to m aty cz n ie u w a ż a ją c je w te n sposób za m a k ro o śro d k i, p ełn iąc e w y ją tk o w e fu n k c je w życiu społecznym P olski m ięd zy w o jen n ej, co zgodne je st z tezam i O. C zarnika.

W śród w y b ra n y c h gazet zn alazły się ta k ż e d zien n ik i o g ólnoinform acyjne, b ę ­ dące w polskim czaso p iśm ien n ictw ie w y tw o re m isto tn y c h p rz e m ia n pro w ad zący ch do um aso w ien ia cz y te ln ic tw a p rasy , a w ięc p rzede w szy stk im : „ Ilu stro w a n y K u ­ r ie r C odzienny”, „W iek N ow y”, „ K u rie r C zerw ony” , „E xpress Ilu s tro w a n y ”. W y­ b ó r te n n ie bud zi w ątp liw o ści, m ożna co n ajw y ż ej p roponow ać poszerzenie k w e ­ re n d y o k o le jn e ty tu ły , o za chow anie jeszcze p ełn iejsze j re p rez en ta ty w n o ści, ale je st to p o stu la t zaw sze przecież — aż do znu d zen ia — w y stę p u ją c y w ocenie se­ le k ty w n y c h b ib lio g ra fii i pow ażnie n ie pow in ien być tra k to w a n y . P o dstaw ow ym z a rzu te m je st je d n a k f a kt ogran iczen ia chronologicznego k siążk i do la t 1918— 1926. Z rozum iałe, że a u to r n ie m ia ł fizycznej m ożności podołać praco ch ło n n ej k w e re n ­ dzie o b ejm u ją ce j w szy stk ie la ta D rugiej R zeczypospolitej; w y siłek ta k i w ym aga w łaściw ie d ziała ń zespołow ych. N iem niej zakończenie p rac y n a d n iu 31 X II 1926 r. n ie tłu m ac zy się m e ry to ry czn ie, nie je st też w łaściw ie szerzej u za sa d n io n e w e w stępie. T ym w iększy żal, że n ie je d n ą z re fle k s ji w y n ik a ją c y c h z le k tu ry b ib lio ­ g ra fii n ależało b y zw eryfikow ać poprzez an alizę zjaw isk ro z w ija ją c y c h się po 1926 r., zw łaszcza w la ta c h trzy d z iesty ch , w k tó ry c h w iele cech lite r a tu r y „odcin­ k o w e j”, sc h a ra k te ry z o w a n y c h przez O. C z arn ik a, uległo znacznem u zin ten sy fik o ­ w an iu , głów nie w d zien n ik a ch o n a jb a rd z ie j pow szechnym obiegu, p ro w ad zący ch specyficzną p o lity k ę lite ra c k ą , a d re su ją c y c h sw oje p rze k azy do odbiorców tre śc i tzw . try w ialn eg o poziom u.

C z arn ik z a re je stro w a ł pow ieści w o dcinkach, now ele i o pow iadania. C z y te ln i­ kom z a p reze n to w ał — ja k pisze —• ty łk o 5°/o ogólnej liczby ze b ra n y c h ty tu łó w (było ich w sum ie p o n ad 4500), tj. 227 pow ieści odcinkow ych (w ty m 127 pozycji lite r a tu r y rodzim ej i 100 przekładów ). P rz eg lą d p u b lik o w a n y ch n a ła m a c h gazet pow ieści w sk a z u je n a k ilk a cech c h a ra k te ry sty c z n y c h . T ra fia ły ta m dzieła w yso- k o a rty sty c z n e (np. J- K a d e n a B and ro w sk ieg o G enerał B arcz, Z. N ałk o w sk iej R o­

128

m a n s T ere sy H en n ert), ale częściej d ru k o w a n o lit e r a tu r ę tr y w ia ln ą (chociażby

u tw o ry M. S m olarskiego, J . S tarskiego). N ajw ię ce j tłu m a c z e ń było z ję zy k a a n ­ gielskiego i fra n cu sk ieg o , m in im a ln ie z n iem ieckiego itd.

A u to r b ib lio g ra fii n ie ty lk o z a re je stro w a ł, policzył i sta ty sty c z n ie s c h a r a k te ­ ry zo w ał lite r a tu r ę o dcinkow ą, ale też ją p rze czy tał i d a ł te m u in te re s u ją c e św ia ­ dectw o. Z tego w zg lęd u z a jm u ją c a je s t le k tu ra w stę p u , pośw ięconego m .in. sy ste ­ m a ty z a c ji k o n w en c ji arty sty c z n y c h , w ra m a c h k tó ry c h m ieszczą się u tw o ry o p i­ sa n e w o p raco w an iu . P rz y ję ta sy ste m a ty z a c ja m a w p ły w n a zasto so w an y opis b ib lio g ra ficz n y k aż d ej z pow ieści, w k tó ry m obok d a n y c h zaw sze p rz y ta k ie j o k az ji po d aw a n y ch w y stę p u ją ta k ż e o m ów ienia — czasam i dość obszerne — n a jw a ż ­ n ie jsz y ch elem en tó w try w ia ln e j fab u ły , m .in. ty p iz a c ja g łów nych p o staci (p rzy ­ należność do śro d o w isk a społecznego, o k reśle n ie sc h e m a tu „ p rz y ja c ie l—w ró g ”), pod staw o w y zarys f a b u la rn y (rodzaje k o n flik tó w , zakończenie ak cji), o d d ziały w a­ n ie społeczno-ideow e pow ieści itd . D zięki ta k ie m u p rz e d sta w ie n iu lite r a tu ry po ­ p u la rn e j pom ieszczanej w 30 n a jw a ż n ie jsz y c h g a z etac h o trzy m aliśm y stosunkow o p ełn y p rze g ląd w y stę p u ją c y c h ta m ste re o ty p ó w , sc h em a tó w in te rp re ta c y jn y c h i d e­ kalogów polityczno-ideow ych. J e s t to w ięc in te re s u ją c e osiągnięcie. W y starczy po­ n a d to pow iedzieć, że n a p o d sta w ie d o stęp n y ch w b ib lio g ra fii in fo rm a c ji (a r o ­ zeznanie u ła tw ia ro z b u d o w a n y sy stem indeksów ) m ożna śm iało pokusić się o p e w ­ n e uogólnienia n a te m a t w y b o ró w lite ra c k ic h do k o n y w an y ch w czołow ych p is­ m ach D rugiej R zeczypospolitej w la ta c h 1918—19-26, a ty m sam y m n a te m a t gustów czyteln ik ó w te j p rasy .

B ib lio g rafia C z a rn ik a p o w in n a b udzić ty m w ięk sze za in te re so w a n ie h isto ry ­ k ów p rasy , iż w nosi do klasycznego sposobu p ro w a d ze n ia b a d a ń w iele elem e n ­ tó w św ieżych. P ro p o n u je unow ocześnienie tra d y c y jn y c h m etod, zw łaszcza że k ła ­ dzie — oczyw iście w o d n ie sie n iu do sto sunkow o n ie w ie lk ie j ty lk o części p rze k azu gazetow ego — duży n a c isk n a an a liz ę tre śc i, n ie b a n a ln ie c h a ra k te ry z u je w y s tę ­ p u ją c e w n ie j k o n w en cje. Z ap ew n e p rze d staw io n e w książce u sta le n ia i d o św ia d ­ czenia n ie zaw sze dadzą się w y k o rz y sta ć p rzy o p rac o w y w a n iu w szy stk ich w y p o ­ w iedzi d z ien n ik a rsk ich . N iem niej ju ż n a p ierw szy rz u t oka sta ły się w idoczne w ie lo ra k ie zależności m iędzy u tw o ra m i lite ra c k im i (w o k reślo n y sposób o p isa n y ­ m i przez C zarnika) a in n y m i d ziałam i pism . Ja k ż e często n ie d bano zb y t pieczo­ łow icie o za chow anie in te g ra ln o śc i sp o jrz e n ia n a p ra sę ja k o n a źródło h isto ry c z­ ne, czego o b ja w e m było to, że nie za sta n a w ia n o się, czy np. a r ty k u ł w stę p n y zgod­ ny je st treściow o z te za m i obecnym i w pow ieści odcinkow ej p u b lik o w a n ej w ty m sam ym n u m e rz e dzien n ik a.

T ak w ięc sk ro m n a e d y c ja b ib lio g ra fii o d g ry w a p e w n ą ro lę w ro zw o ju h isto ­ rio g ra fii czaso p iśm ien n ictw a polskiego, p ozw ala śm ielej sytuow ać ją w p ro g ra m ie b a d a ń n a d d ziejam i k u ltu ry . Z w ielk ą n a d z ie ją oczekiw ać b ędziem y n a d ru k a n o n ­ sow anej p rac y d o k to rsk ie j O. C z arn ik a , b ęd ą ce j p ełn iejszy m p o dsum ow aniem w ie ­ lo le tn ic h p rac, k tó ry c h pierw sze ow oce ju ż te ra z z a p o w ia d a ją o b fite plony.

W iesła w W ła d yka

T adeusz K ł a k, C zasopism a a w angardy, cz.s II: 1931—1939, W rocław 1979, ss. 219 + 1 nlb.

D ru g a część ro z p ra w y T ad eu sza K ła k a stan o w i k o n se k w e n tn ą k o n ty n u a c ję jego p o przednich ro zw ażań pośw ięconych in ic ja ty w o m czasopiśm ienniczym a w a n g a rd y lite ra c k ie j w la ta c h dw udziestych. S to su ją c tę sa m ą m etodę opisu a u to r om aw ia losy p erio d y k ó w aw a n g ard o w y ch drugiego dziesięciolecia okresu m ię d zy w o jen n e­