View of Remains of Dual Number Forms in Archaic Latin

DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2017.65.3-3

KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK *

POZOSTAŁOŚCI LICZBY PODWÓJNEJ

W JĘZYKU ŁACIŃSKIM EPOKI ARCHAICZNEJ

Celem niniejszego artykułu jest próba obja

śnienia nietypowych form

do-pełniacza liczby pojedynczej i mnogiej w j

ęzyku łacińskim doby

przedkla-sycznej. Autor nie zgadza si

ę z tradycyjną tezą, że łaciński genetivus

zakoń-czony na -us, po

świadczony na inskrypcjach z III-II w. p.n.e., reprezentuje

form

ę dopełniacza liczby pojedynczej

_{. W opozycji do współczesnych}

bada-czy dowodzi,

że był to dawny dopełniacz liczby podwójnej na -ūs (< gen.

du. *-ous), zachowany w utartych zwrotach w tekstach o charakterze

reli-gijnym i prawniczym, por. łac. sub aede Kastorus (CIL 586 = ILLRP 512

₎

‘w

świątyni (dwóch) Kastorów’, pro aede Castorus (CIL 582) ‘przed

świąty-ni

ą (dwóch) Kastorów’. W niniejszej pracy zanalizowano także alternatywne

Prof. dr hab. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK – Zakład Latynistyki i Językoznawstwa przy

Ka-tedrze Filologii Klasycznej UŁ; adres do korespondencji: Zakład Latynistyki i Językoznawstwa, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki, ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź; e-mail: ktw@uni.lodz.pl

1 _{Por. W. BLÜMEL, Untersuchungen zu Lautsystem und Morphologie des vorklassischen}

La-teins, München: Kitzinger 1972, s. 63-64; H. PETERSMANN, Zu Cato de agr. 134,1 und den

frühes-ten Zeugnissen für den Ersatz des Nominativs Pluralis von Substantiven der 1. Deklination durch Formen auf -as, „Wiener Studien” 86(1973), s. 88; M. LEUMANN, Lateinische Laut- und

Formen-lehre, München: Beck 1977, s. 435; E. CAMPANILE, Il latino dialettale, w: Caratteri e diffusione

del latino in età arcaica, red. E. Campanile, Pisa: Giardini 1993, s. 17-18; P. BALDI, The

Foun-dations of Latin, Berlin–New York: Mouton de Gruyter 2002, s. 324; J.N. ADAMS, The Regional

Diversification of Latin 200 BC-AD 600, Cambridge–New York: Cambridge University Press 2007, s. 40-43; M. WEISS, Outline of the Historical and Comparative Grammar of Latin, Ann Arbor– New York:Beech Stave Press 2009, s. 202.

2 _{Korzystam z następujących wydań inskrypcji wczesnołacińskich: CIL – Corpus Inscriptionum}

Latinarum, vol. I: Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem, ed. T. Mommsen, Berolini: G. Reimer 1863; editio altera, ed. E. Lommatzsch, Berolini: de Gruyter, Fasc. I – 19182_{, II}

1931, III 1943, IV 1986; D – Altlateinische Inschriften, ed. E. Diehl, Berlin: De Gruyter 19303_;

formy dopełniacza liczby mnogiej boverum (gen. pl.) ‘boum’ (Cato, Agr.

62) oraz Ioverum (gen. pl.) ‘Ioum’ (Varro, Ling. VIII 74) jako

świadectwo

zanikania liczby podwójnej oraz kreacji innowacyjnego genetiwu liczby

mnogiej z ko

ńcówką -ērum, utworzoną na bazie mianownika i biernika

licz-by podwójnej: *bovē nom.-acc. du. ‘dwa woły’, gen. pl. bovērum ‘wołów’

(pierwotnie ‘dwóch wołów’), *Iovē ‘dwaj Jowisze’ (tu w eliptycznym u

życiu

‘Jowisz i Junona’), gen. pl. Iovērum ‘Jowiszów’ (oryginalnie ‘dwóch

Jo-wiszów, tj. Jowisza i Junony’). Autor wnioskuje ostatecznie,

że dawne

for-my dualne, które uległy pluralizacji, kolektywizacji oraz syngularyzacji,

spowodowały wytworzenie si

ę piątej deklinacji łacińskiej

_.

1. ŚLADY DUALU W JĘZYKU ŁACIŃSKIM EPOKI KLASYCZNEJ

Liczba podwójna była produktywn

ą kategorią gramatyczną w prajęzyku

indoeuropejskim

_{i w licznych j}

_{ęzykach pochodnych (m.in. w grece}

home-ryckiej i myke

ńskiej

_{), ale w łacinie i prawdopodobnie w innych j}

_ęzykach

italskich zanikła do

ść wcześnie

_{. J}

_{ęzyk łaciński doby klasycznej zachował}

3 _{Skróty oznaczające autorów rzymskich i ich dzieła są podawane za słownikiem prof.}

Ma-riana Plezi, por. Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, t. I, Warszawa: PWN 1959, s. XLI-LI.

4 _{K.T. W}

ITCZAK, Konsekwencje zaniku liczby podwójnej w języku łacińskim. Głos w sprawie

dualnej genezy piątej deklinacji łacińskiej, „Roczniki Humanistyczne” 53(2015), z. 6, s. 101-120.

5 _{J.W. P}

AUW, The Dual Number in Indo-European: A Two Stage Development, Los Angeles:

University of California 1980; E. CAMPANILE, Zum idg. Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 3(1989), s. 121-124; M. FRITZ, Der Dual im Indogermanischen. Genealogischer und

typologischer Vergleich einer grammatischen Kategorie im Wandel, Heidelberg: Universitäts-verlag Winter 2011. Ślady dualu pojawiają się także w językach anatolijskich, np. het. laplapi pl. (< du. n.) ‘rzęsy’ wobec laplapan n. ‘rzęsa, włosy na powiece’, het. elzi ‘waga’ (< du. n. ‘dwie szalki’). Z tego m.in. powodu nie przekonuje hipoteza K. Shieldsa (The Emergence of the Dual

Category in Indo-European. A „New Image” and Typological Perspective, „Indogermanische Forschungen” 109(2004), s. 21-30), że dualis jest relatywnie późną innowacją indoeuropejską. Wydaje się, że kategoria liczby podwójnej reprezentuje dziedzictwo nostratyczne, por. V. BLA

-ŽEK, Indo-European Nominal Inflection in Nostratic Perspective, „Journal of Language

Relation-ship” 11(2014), s. 19-38.

6 _{A. C}

UNY, Le nombre duel en grec, Paris: Librairie C. Klincksieck 1906; H. HIERCHE, L’emploi

du duel dans les formules homériques, Lyon: Institut d’études indo-européennes de l’Université Jean Moulin 1987; K.T. WITCZAK, Dioscuri in the Mycenaean Times, „Do-so-mo” 9(2011), s.

57-68; B. FERO, Studi sul duale in miceneo, nella poesia omerica e nel teatro attico del V secolo.

Va-riazioni morfologiche, dialettali, stilistiche, Bologna: Università di Bologna 2013 (nieopublikowana praca doktorska, http://amsdottorato.unibo.it/5940/1/fero-barbara-tesi.pdf [dostęp: 12.12.2016]).

7 _{Zob. C.D. B}

UCK, Comparative Grammar of Greek and Latin, London: Bristol Classical Press

stosunkowo nieliczne pozostało

ści dawnej liczby podwójnej

_{, do których}

za-licza si

ę zazwyczaj następujące formy:

1.1. łac. ambō ‘obaj’ (< ie. *ambhō ‘ts.’ < pie. * h

ent-bho-h

), por. gr.

ἄμφω

.

1.2. łac. duo ‘dwa’ (< ie. *duwō ‘ts.’ < pie. *duwo-h

), por. gr.

δύω ‘2’

;

1.3. łac. octō ‘osiem’ (< ie. *oḱtō ‘ts.’ < pie. *h

eḱto-h

), por. gr.

ὀκτώ ‘8’

;

1.4. łac. vīgintī ‘dwadzie

ścia’ (< ie. *wīḱṃtī ‘ts.’ < pie. *đwi-đḱṃt-ih

,

pierwotnie ‘dwie dziesi

ątki’), por. gr. att. εἴκοσι, dor. ϝίκατι ‘20’

_.

Dwie formacje łaci

ńskie posiadają osobliwą odmianę deklinacyjną, która

polega na gruntownym przekształceniu dawnej deklinacji dualnej w obr

ębie

I i II deklinacji, por. tabel

ę 1.

Tabela 1: Odmiana ambō oraz duo w języku łacińskim.

Przypadek Łac. ‘obaj, obie, oba’ Łac. ‘dwaj, dwie, dwa’

Nominativus pl. ambō, ambae, ambo duo, duae, duo

Genetivus pl. ambōrum, ambārum, ambōrum duōrum (duum), duārum, duōrum

Dativus pl. ambōbus, ambābus, ambōbus duōbus, duābus, duōbus

Acussativus pl. ambōs (ambō), ambās, ambo duōs (duo), duās, duo

Ablativus pl. ambōbus, ambābus, ambōbus duōbus, duābus, duōbus

Źródło: opracowanie własne.

8 _{R.G. KENT, The Forms of Latin. A Descriptive and Historical Morphology, Baltimore, MD:}

Linguistic Society of America 1946, s. 16; A.L. SIHLER, New Comparative Grammar of Greek

and Latin. New York–Oxford: Oxford University Press 1995, s. 245-246; M. WEISS, Outline, s. 195.

9 _{J. JASANOFF, Gr. ἄμφω, Lat. ambō et le mot indo-européen pour ‘l’un et autre’, „Bulletin de}

la Société de Linguistique de Paris” 71(1976), s. 123-131; W. MAŃCZAK, Proto-indo-européen

*ambhō(u), *ambhi, w: Studia etymologica Indoeuropaea memoriae A. J. van Windekens dicata,

red. L. Isebaert, Leuven: Peeters 1991, s. 179-186.

10 _{J. POKORNY, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern–München: Francke Verlag}

1959, s. 228-232, s.v. dṷō(u) ‘zwei’; C. TAGLIAVINI, Fonetica e morfologia storica del latino,

Bolo-gna: Editrice Pàtron 1962, s. 174; W. COWGILL, PIE. *duṷō ‘2’ in Germanic and Celtic, and the

nom.-acc. dual of non-neuter o-stems, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 46(1985), s. 13-28; V. BLAŽEK, Numerals. Comparative-Etymological Analysis of Numeral Systems and Their

Impli-cations, Brno: Masarykova Univerzita v Brně 1999, s. 163-184; G. MEISER, Historische Laut- und

Formenlehre der lateinische Sprache, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 20062_{, s. 170.} 11 _{J. P}

OKORNY, Indogermanisches, s. 775, s.v. oḱtō(u) ‘acht’; V. BLAŽEK, Indo-European

“eight”, „Historische Sprachforschung” 111(1998), s. 209-224; V. BLAŽEK, Numerals, s. 263-276; G. MEISER, Historische Laut- und Formenlehre, s. 170.

12 _{J. POKORNY, Indogermanisches, s. 1177, s.v. ṷī-ḱṃt-ī ‘zwanzig’; A.L. SIHLER, New}

Com-parative Grammar, s. 420, 422; R. BEEKES, Etymological Dictionary of Greek, t. I, Leiden–Boston:

Przedstawiona w tabeli 1 odmiana deklinacyjna zachowuje wprawdzie

niektóre archaiczne formy liczby podwójnej (m.in. w mianowniku), nie

wy-kazuj

ąc już dualnych końcówek deklinacyjnych w innych przypadkach, lecz

wyłącznie pluralne. Mamy tu zatem do czynienia z morfologiczną adaptacją

i zast

ępowaniem dawnego paradygmatu dualnego przez odmianę pluralną.

W

świetle aktualnego stanu wiedzy, który umiejętnie podsumowuje Michael

Weiss, pozostało

ści liczby podwójnej w języku łacińskim epoki cycerońskiej

i augustowskiej s

ą nieliczne i zasadniczo ograniczają się do trzech

liczebni-ków (duō, octō, vīgintī) oraz ambō

_.

Bardzo kontrowersyjny jest problem zachowania liczby podwójnej w

za-kresie formacji nominalnej we wczesnej łacinie

. Niektórzy badacze

in-terpretowali zapis POMPLIO (= łac. Pompiliō nom. du. ‘dwaj Pompiliusze’),

po

świadczony w materiale epigraficznym, jako formę dualną, por. M. C.

POMPLIO NO. F. DEDRON HERCOLE (CIL VI 30898; Tibur) ‘Marek

i Gajusz (dwaj) Pompiliuszowie, synowie Nowiusza, dali Herkulesowi’

_.

Hipoteza ta nie zyskała szerszej akceptacji. Na ogół filologowie klasyczni

kwestionowali interpretację dualną inskrypcyjnej formy POMPLIO

_{. Czy}

jednak mieli rację? W niniejszej pracy spróbujemy odpowiedzieć na pytanie,

czy w literaturze archaicznej i w materiale epigraficznym zachowały si

ę inne

ślady użycia dawnej liczby podwójnej.

2. ALTERNATYWNE FORMY DOPEŁNIACZA LICZBY MNOGIEJ ZAKOŃCZONE NA -ērum

W ósmej księdze dzieła De lingua Latina Marek Terencjusz Warron z

Re-ate (116-27 p.n.e.), znakomity pisarz, filolog i encyklopedysta, zwraca

13 _{M. Weiss (Outline, s. 195) stwierdza krótko: „There is hardly a trace of the dual in Latin}

(except for duo ‘two’, ambō ‘both’ and vīgintī ‘twenty’)”.

14 _{Ślady dualu (w obrębie czwartej deklinacji łacińskiej) próbował opisać O.A. Danielsson}

(Alte Dualformen im Latein, w: Altitalische Studien, red. C. Pauli, t. III, Hannover: Hahn’sche Buchhandlung 1884, s. 187-199).

15 _{E. CAMPANILE, Elementi dialettali nella fonetica e nella morfologia del latino, „Studi e saggi}

linguistici” 1(1961), s. 17-18. Autor omawia zjawisko zachowania mianownika liczby podwójnej drugiej deklinacji w łacinie “pozarzymskiej”, przytaczając także inne możliwe przykłady tego feno-menu, np. T. C. VOMANIO (CIL XI 6706; Capena) ‘Titus i Gajusz (dwaj) Womaniuszowie’; K. Q. CESTIO Q. F. HERCOLE DONU DEDERO (CIL XIV 2891, Praeneste) ‘Keso i Kwintus (dwaj) Cestiuszowie, synowie Kwintusa, Herkulesowi dar dali’ itp.

16 _{Por. A. ZIMMERMANN, Noch ein Fall eines Duals in lateinischen Inschriften?,}

„Indogerma-nische Forschungen” 30(1912), s. 219-220; R.G. KENT, The Forms of Latin, s. 31; C.D. BUCK,

uwag

ę na obecność nietypowych form genetiwu liczby mnogiej w

archa-icznych tekstach łaci

ńskich:

Neque oportebat consuetudinem natare alios dicere boum greges, alios bo-verum, et signa alios Ioum, alios Iobo-verum, cum esset ut Iovis, bovis, struis et Io-vem boIo-vem struem Iovi bovi strui.

Ani nie należało podążać za zwyczajową praktyką, która objawia się tym, że jedni mówią boum greges (‘stada krów’), drudzy boverum greges (‘ts.’), jedni mó-wią signa Ioum (‘posągi Jowiszów’), inni zaś signa Ioverum (‘ts.’), gdy tymcza-sem jest zwyczaj [odmiany tych słów według jednej normy]: Iovis, bovis, struis, a dalej Iovem, bovem, struem, wreszcie Iovi, bovi, strui (tłum. K.T.W.).

Ko

ńcówka gen. pl. -ērum w odniesieniu do rzeczowników trzeciej

dekli-nacji jest relatywnie rzadka, a Warron nie przywołuje

źródeł obu

wymienio-nych przezeń postaci. W odniesieniu do formy bovērum badacze wskazują

najcz

ęściej na rozdział 62 dzieła Marka Porcjusza Katona De agri cultura,

w którym czytamy, co następuje

_:

Quot iuga boverum, mulorum, asinorum habebis, totidem plostra esse oportet18_.

Wozów powinno być tyle, ile masz par wołów, mułów i osłów19_.

Nie ulega w

ątpliwości, że alternatywna forma dopełniacza liczby mnogiej

bovērum jest oczywistym

śladem dawnego dualu *bovē nom. du. ‘dwa

wo-ły’, gdy

ż większe wozy (plostra maiora) ciągnęła zawsze para wołów,

zwykłe za

ś wozy (plostra) para mułów lub osłów

_{. Oczywi}

_{ście, w czasach}

Katona (234-149 p.n.e.) kategoria liczby podwójnej była ju

ż całkowitym

prze

żytkiem, ale pozostał jeszcze nawyk językowy odziedziczony po

latyń-skich przodkach, dla których formy dualne nie były ani niezwykłe, ani obce.

Przyzwyczajenie kazało zatem Katonowi u

żyć formy bovērum (gen. pl.

ba-zuj

ący na nom. du. *bovē) w odniesieniu do pary wołów ciągnących wóz

(plostrum) zamiast regularnego gen. pl. boum lub bovum.

17 _V

ARRO, De lingua Latina Buch VIII, erklärt H. Dahlmann, Berlin: Weidmannsche

Verlagsbuch-handlung 1940, s. 173.

18 _M

ARCUS PORCIUS CATO, Über den Ackerbau, ed. D. Flach, München: Franz Steiner Verlag

2005, s. 67.

19 _M

AREK PORCJUSZ KATON, O gospodarstwie rolnym, tłum. I. Mikołajczyk, Toruń:

Wydaw-nictwo Naukowe UMK 2009, s. 134.

20 _M

AREK PORCJUSZ KATON, O gospodarstwie rolnym, s. 134, przyp. 469; K.D. WHITE, Farm

Equipment of the Roman World, Cambridge–London–New York–Melbourne: Cambridge Univer-sity Press 20102_{, s. 80. Należy w tym miejscu odnotować, że domniemane formy dualne *mūlō}

Gramatyk rzymski Flawiusz Sosipater Charizjusz podaje kolejne

przy-kłady rzeczowników trzeciej deklinacji z ko

ńcówką gen. pl. -ērum,

wyno-towane z dzieł autorów epoki archaicznej

_:

Cum vero e vel i vel u terminetur ablativus singularis, um accipit et facit gene-tivum pluralem [...] invenimus tamen apud auctores etiam his contraria. nucerum enim Coelius dixit, Lucilius naverum, Gellius vero regerum et lapiderum22_.

Podczas gdy ablativus liczby pojedynczej kończy się albo na -e, albo na -i, albo na -u, to końcówka -um tworzy dopełniacz liczby mnogiej [...]; znajdujemy jednak u autorów także formy odmienne od tych. Celiusz bowiem mówił nucerum (‘orzechów’), Lucyliusz naverum (‘statków’), Gelliusz natomiast regerum (‘kró-lów’) oraz lapiderum (‘kamieni’) (tłum. K.T.W.).

Widzimy zatem,

że nie tylko Marek Porcjusz Katon, ale także trzej inni

rzymscy literaci działający w drugim stuleciu p.n.e. (mianowicie Lucjusz

Ce-liusz Antypater, Gajusz LucyCe-liusz, Gnejusz GelCe-liusz

_{) do rzeczowników}

trzeciej deklinacji (lapis m., rzadziej f. ‘kamień’, navis f. ‘statek’, nux

f. ‘orzech’, rex m. ‘król’) dodawali alternatywną końcówkę dopełniacza

liczby mnogiej -ērum. Tego rodzaju ko

ńcówka mogła się łatwo wytworzyć

podczas pluralizacji dawnych form liczby podwójnej zakończonych na -ē

(nom.-acc. du. osnów konsonantycznych). Na bazie zachowanych postaci

dopełniacza zako

ńczonego na -ērum można z powodzeniem zrekonstruować

następujące formy dualne:

2.1. stłac. *bovē m. ‘dwa woły’ (gen. du. *bovous ‘dwóch wołów’), stąd

na skutek pluralizacji pojawił si

ę gen. pl. bovērum ‘(dwóch) wołów’ (Cato,

Agr

. 62; Varro, Ling. VIII 74);

2.2. stłac. *Djovē, potem *Iovē m. ‘dwaj Jowisze’ (tu w sensie

eliptycz-nym ‘Jowisz i jego boska partnerka Junona’), gen. du. *Djovous (co

sto-pniowo dało Diovō̩s

_{> Iovō̩s > *Iovūs), stąd na skutek pluralizacji Iovērum}

(gen. pl.) ‘Jowiszów’ (Varro, Ling. VIII 74);

2.3. stłac. *lapidē m. (lub f.) ‘dwa kamienie’, st

ąd wtórny gen. pl.

lapi-dērum ‘kamieni’ (Gellius; Charisius)

_;

21 _{Zob. C. REICHARDT, Sprachlich-stilistische Untersuchungen zu den frühen römischen}

Hi-storikern, Bamberg: University of Bamberg Press 2008, s. 173, 204.

22 _{FLAVII SOSIPATRI CHARISII Artis grammaticae libri V, w: Grammatici Latini, ed. H. Keil, vol. I,}

Lipsiae: B.G. Teubner 1857, s. 54.

23 _{Zob. M. CYTOWSKA, H. SZELEST, L. RYCHLEWSKA, Literatura rzymska. Okres archaiczny,}

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1996, s. 295-307, 325-326, 329-330.

24 _{Por. stłac. Diovos castud (CIL 360 = ILLRP 163; Norba), Diovo[s] filea (CIL I}2 _{60 = D 65}

= ILLRP 101; Praeneste), Iovos (D 772).

2.4. stłac. *nāvē f. ‘dwa statki’, st

ąd gen. pl. nāvērum ‘statków’ (Lucilius;

Charisius);

2.5. stłac. *nucē f. ‘dwa orzechy’, st

ąd gen. pl. nucērum ‘orzechów’

(Coelius; Charisius)

_;

2.6. stłac. *rēgē m. ‘dwaj królowie’ (gen. du. *rēgous > regūs

_‘dwóch

królów’), st

ąd innowacyjny gen. pl. rēgērum ‘królów’ (Gellius; Charisius)

_.

Wydaje si

ę, że przynajmniej dwie formy dualne (wymienione

odpowied-nio w punkcie 2.2. oraz 2.6.) mog

ą być odnalezione w starołacińskim

mate-riale epigraficznym (zob. ni

żej 3.4, 3.5 i 3.11.).

3. ŚLADY ZACHOWANIA DOPEŁNIACZA LICZBY PODWÓJNEJ W ŁACIŃSKICH ZABYTKACH EPIGRAFICZNYCH II WIEKU P.N.E.

Łaci

ński materiał epigraficzny, datowany na II w. p.n.e., pokazuje sporą

liczb

ę form genetiwu zakończonych na -us. Zazwyczaj formy te, odnoszące

si

ę do rzeczowników trzeciej deklinacji łacińskiej, interpretuje się jako

po-stacie syngularne

_{. Nale}

_{ży jednak zaznaczyć, że w większości przypadków}

mo

żliwa do zaakceptowania jest również alternatywna interpretacja dualna,

która w dotychczasowej praktyce badawczej w ogóle nie była brana pod

uwag

ę. Wiadomo, że staroindyjska końcówka dualna dopełniacza

rzeczo-wników

żywotnych o osnowie konsonantycznej miała barwę -ōṣ (< indoirań.

*-aus < ie. *-ous), np. wed. dā́tārau nom. du. ‘dwaj dawcy’, gen.-loc. du.

dā́troṣ ‘dwóch dawców’ (

← wed. dā́tā nom. sg.); wed. pitárā du. ‘rodzice’,

gen.-loc. du. pitróṣ ‘rodziców’ (

← wed. pitā́ nom. sg. ‘ojciec’). Gdyby

od-powiednia ko

ńcówka dopełniacza liczby podwójnej zachowała się w języku

łaci

ńskim, to musiałaby ona przybrać postać *-ous w epoce

wczesnola-ty

ńskiej, a następnie na skutek monoftongizacji dyftongów przekształcić się

w posta

ć przejściową *-ō̩s

_{, by ostatecznie da}

_{ć końcówkę *-ūs. Innymi}

sło-wy, starołaci

ńskie zapisy epigraficzne z końcówką dopełniacza -us (lub -os),

odnosz

ące się do rzeczowników III deklinacji, mogą reprezentować

26 _{Zob. F. B}

OBROWSKI, Lexicon Latino-Polonicum / Słownik łacińsko-polski, t. II, Wilno:

Jó-zef Zawadzki 1905, szp. 426; C. REICHARDT, Sprachlich-stilistische Untersuchungen, s. 204.

27 _{Por. stłac. regus (CIL 730 = ILLRP 180; Rzym).}

28 _{F. BOBROWSKI, Lexicon, szp. 1181; C. REICHARDT, Sprachlich-stilistische Untersuchungen,}

s. 173, 204.

29 _{Zob. M. LEUMANN, Lateinische Laut- und Formenlehre, s. 435; J.N. ADAMS, The Regional}

Diversification of Latin, s. 40-43; M. WEISS, Outline, s. 202.

zumiałe ju

ż w dobie archaicznej formy dualne, niekiedy fałszywie

zinter-pretowane jako formy syngularne

_.

Mamy ogółem 23 przykłady genetiwu na -us, zarejestrowane na

zacho-wanych inskrypcjach starołaci

ńskich

_{, pochodz}

_{ących głównie z II w. p.n.e.}

Poni

żej wyliczam podstawowe przykłady i podaję krótkie uzasadnienie dla

dualnej interpretacji.

3.1. stłac. sub aede Kastorus (CIL I

_{586; ILLRP 512; ok. 150 r. p.n.e.,}

Tibur

_{) ‘w}

_{świątyni (dwóch) Kastorów’. To wyrażenie odnosi się do słynnej}

rzymskiej

świątyni zwanej alternatywnie aedes Castorum (niekiedy też aedes

Castoris

, wzgl

ędnie aedes Castoris et Pollucis)

_{. Dopełniacz zako}

_{ńczony na}

-us nie mo

że być interpretowany jako gen. sg., gdyż w świątyni czczono

zwyczajowo dwóch boskich braci, mianowicie Kastora i Polluksa, a nie

jednego boga o imieniu Kastor. Dlatego hipoteza badawcza,

że inskrypcja

zawiera “spetryfikowany” genetivus dualis Kastorūs (z dług

ą samogłoską

[u:] w wygłosie), jest – moim zdaniem – jedyn

ą prawidłową interpretacją.

3.2. stłac. [pro ae]de Castorus (CIL I

_{582; 133-118 p.n.e., Bantia) ‘przed}

świątynią (dwóch) Kastorów, tj. Kastora i Polluksa’. I w tym przypadku

interpretacja dualna genetiwu Castorūs (w u

życiu eliptycznym) jest o wiele

bardziej prawdopodobna ni

ż domniemana wykładnia syngularna.

3.3. stłac. partus familias (CIL I

_{582; 133-118 p.n.e., Bantia). Lex Latina}

ta-bulae Bantinae

daje relatywnie prost

ą wykładnię, zgodnie z którą magistrat ma

prawo zabra

ć dłużnikowi jedną z dwóch połówek (części) majątku rodzinnego

_.

31 _{W literaturze przedmiotu podkreśla się, że za pomocą liczby podwójnej „wyrażano w gruncie}

rzeczy jedność obiektu parzystego lub jedność obiektu stanowiącego naturalną parę”, zob. P. SO -BOTKA, Biblijne rzeczowniki dualia i pluralia tantum oraz ich słowiańskie odpowiedniki, w: Święte

księgi judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym. Prace dedykowane Profesorowi Czesławowi Łapiczowi, red. M. Krajewska, J. Kulwicka-Kamińska, A. Szulc, t. III:

Sło-wiańscy chrześcijanie Wschodu i Zachodu. Język – Dialekt – Piśmiennictwo, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2016, s. 173. Por. też J. KURYŁOWICZ, Studia językoznawcze. Wybór prac

opubliko-wanych w języku polskim, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1987, s. 37. Jest zatem zrozumiałe, że procesem syngularyzacji objęte zostały m.in. dualia tantum.

32 _{J.N. A}

DAMS, The Regional Diversification of Latin, s. 41. 33 _{Obecnie Tivoli, ok. 20 km na zach. od Rzymu.}

34 _{Por. L. R}

ICHARDSON, jr., A New Topographical Dictionary of Ancient Rome,

Baltimore–Lon-don: The Johns Hopkins University Press 1992, s. 75-76; S.B. PLATNER, A Topographical

Dictio-nary of Ancient Rome, ed. T. Ashby, Cambridge: Cambridge University Press 2015, s. 102-105.

35 _{Zachowany tekst brzmi: sei quis mag. multam irrogare volet, │ [quei volet, dum minoris]}

partus familias taxsat, liceto. Warmington proponuje następujące tłumaczenie: „If any magistrate shall be minded to inflict a greater fine, let it be allowed him who shall be so minded, provided only that the same comes to less than a half part of the defendant’s estate”. Zob. Remains of Old

Gen. du. partūs ‘dwóch cz

ęści’ (od łac. pars, partis f. ‘część’) jest oczywistym

rozwi

ązaniem.

3.4. stłac. Diovos castud (CIL I

_{360 = ILLRP 163; II w. p.n.e., Norba}

_).

Inskrypcja brzmi dosłownie: P. Rutilius M. f.

│ Iunonei Loucina │ dedit

meritod

│ Diovos castud („Publiusz Rutyliusz, syn Marka, Junonie Lucynie,

dał za przysług

ę zgodnie z Jowiszową regułą”). Finalny zwrot Diovos castud

nale

żałoby dosłownie przetłumaczyć: ‘według rytuału dwóch Jowiszów

(tj. Jowisza i Junony)’. W tek

ście pojawia się dedykacja dla samej tylko

Ju-nony Lucyny (dat. sg. Iunonei Loucina[i]), ale nie nale

ży zapominać, że

rzymska bogini tworzyła wraz z Jowiszem bosk

ą parę. Zaświadczony zapis

Diovōs reprezentuje form

ę dopełniacza liczby podwójnej, urobioną od nom.

du. *Djovē w sensie eliptycznym ‘Jowisz i jego partnerka Junona’

(dosłow-nie ‘dwaj Jowisze’), por. stind. dyāvā du. ‘(dosłow-niebo i ziemia’ (dosłow(dosłow-nie ‘dwa

nieba’). Forma dualna Diovōs (potem Iovōs) została w pó

źniejszym czasie

zast

ąpiona przez innowacyjny gen. pl. Iovērum, przytoczony przez Warrona

(Ling. VIII 74).

3.5. Dwie kolejne formy dualne pojawiaj

ą się na archaicznej inskrypcji

z Praeneste (CIL I

_{60 = D 65 = ILLRP 101; III w. p.n.e., Praeneste).}

Pier-wszy dual odnajdujemy w zwrocie: nationū(s)gratiā(d) ‘z wdzi

ęczności za

(podwójne) narodziny’, drugi za

ś w powyżej omówionej formie Diovō(s)

gen. du. ‘dwóch Jowiszów, tj. Jowisza i Junony’. Tekst tej inskrypcji brzmi:

Orcevia · Numeri

[…] | nationu · cratia | Fortuna · Diovo · fileạ | primo·cenia

| dọnom · dedi ‘Ja, Orgewia, Numeriosa [

żona], z wdzięczności za

(podwój-ne) narodziny Fortunie, pierworodnej córce Jowisza i Junony, w darze [to]

ofiarowałam’. Zwrot Fortuna(i) Diovo(s) Filea(i) Primogenia(i) jest w

za-sadniczej wymowie zrozumiały, a interpretacja formy Diovo(s) jako dualnej

mo

żliwa do przyjęcia

_{. Fortuna miała wszak dwoje boskich rodziców –}

Jowisza i Junon

ę, których słusznie określono jako *Diovē, *Iovē (nom. du.)

‘para Jowiszów’. Forma dualna genetiwu (Diovōs, potem Iovōs) mogła by

ć

relatywnie łatwo (cho

ć fałszywie) zidentyfikowana z dopełniaczem liczby

pojedynczej (Diovis, potem Iovis), gdy

ż w starożytnym Rzymie funkcja

ojcowska była dominuj

ąca, a rola Junony jako matki bogini Fortuny nie

Ltd.–Cambridge, MA: Harvard University Press 1959, s. 299. Nie ulega wątpliwości, że łatwiej przyjąć restytucję tekstu w formie: [ūnam] partūs ‘jedną z dwu części (połówek) majątku’.

36 _{Obecnie Norma, ok. 80 km na płd. od Rzymu.}

37 _{Pominięcie wygłosowego -s w inskrypcjach starołacińskich jest reprezentatywnym, choć}

sła-bo objaśnionym zjawiskiem, por. R.G.G. COLEMAN, Dialectal variation in Republican Latin, with

wymagała specjalnego uwydatnienia. Interpretacja dualna formy nationū(s)

jest wysoce prawdopodobna. Przyjmuj

ąc, że Orgewia, żona Numeriosa,

zło-żyła Fortunie dar w podzięce za narodziny potomstwa, stosunkowo łatwo

mo

żna uznać, że zwrot nationū(s) gratia oznaczał szczęśliwe narodziny

bli

źniąt, tj. podwójne narodziny, co było rzadkim zdarzeniem i rzeczywiście

z tego powodu nale

żało złożyć bogini odpowiedni dar.

3.6. stłac. nominus (CIL I

_{581; ILLRP 511; Tiriolo, 186 r. p.n.e.; Senatus}

consultum de Bacchanalibus

). W tek

ście inskrypcji chodzi niewątpliwie o dwa

imiona łaci

ńskie (tj. praenomen oraz nomen gentilicium)

_{. Zapewne mamy}

tu do czynienia z dawnym dopełniaczem liczby podwójnej nominūs

‘(czło-wiek) o dwóch imionach’, który został fałszywie zinterpretowany w pó

źniej-szym czasie jako gen. sg. nominŭs Latini ‘łaci

ńskiego imienia’ (zamiast

pra-widłowego zwrotu nominūs *Latinūs gen. du. ‘dwóch łaci

ńskich imion’).

3.7. stłac. hominus (CIL I

_{585). Wyraz ten pojawia si}

_{ę dwa razy w}

archa-icznej ustawie Lex agraria. Tekst (cz

ęściowo stracony) dotyczy dwóch osób,

mianowicie kupuj

ącego i sprzedającego majątek. Prawdopodobnie forma

hominus

odnosi sie do obu uczestników transakcji i reprezentuje gen. du.

‘dwóch ludzi’ (a nie domniemany gen. sg. hominŭs = hominis). Zapis ūnīus

hominūs nale

ży zatem tłumaczyć: ‘jednego z dwóch ludzi (uczestniczących

w transakcji)’. Dawna forma liczby podwójnej została utrwalona w tek

ście

prawniczym, cho

ć później mogła być fałszywie zinterpretowana jako

syn-gularna.

3.8. stłac. Cererus murum et pluteum (CIL I

_{104; CIL I}

_{677 = ILLRP}

714, II w. p.n.e.; Capua) nale

ży prawdopodobnie interpretować jako dat. du.

‘dla dwóch Cerer, tj. Cerery i jej córki Proserpiny’

_{, a nie jako gen. sg.}

Pa-ralelny tekst (CIL I

_{678, z II w. p.n.e., pochodz}

_{ący także z Kapui) brzmi}

38 _{Tekst łaciński brzmi dosłownie: Bacas vir nequis adiese velet ceivis Romanus neve nominus}

Latini neve socium quisquam („Niechaj żaden mąż, czy to obywatel rzymski, czy osoba o łacińskim imieniu [recte ‘dwóch łacińskich imionach’], czy ktoś ze sprzymierzeńców, nie pragnie uczestni-czyć w spotkaniu bachantek”), zob. P. BALDI, The Foundations, s. 211; F.D. ALLEN, Remnants of

Early Latin, Bristol: Arx Publishing 2005, s. 29; M. WIŚNIOWOLSKI, Akcja władz rzymskich

prze-ciwko czcicielom Bakchusa, „Meander” 34(1979), z. 7, s. 361-367. Standardowo Rzymianie posia-dali dwa imiona (nomina) – imię (praenomen) oraz nazwisko rodowe (nomen gentile vel

gentili-cium). Przydomek (cognomen) nigdy nie był obligatoryjny, choć z czasem zyskał na znaczeniu.

39 _{W klasycznej łacinie istniała sacerdos Cererum (CIL X 1585) ‘kapłanka Cerery i}

Prozerpi-ny’, por. G. PUGLIESE CARRATELLI, Cereres, „Parola del Passato” 36(1981), s. 367-372.

Połącze-nie Cerery i jej córki w jedną parę boską zostało także poświadczone na gruncie italskim, np. pe-lignijskie cerfum sacaracirix ‘kapłanka (dwóch) Cerer’ (pel. cerfum gen. pl. = łac. Cererum), marrucyńskie [s]acracrix cerria ‘kapłanka cereryjska’, zob. J. UNTERMANN, Wörterbuch des

st

ępująco: Castori et Polluci murum et pluteum (z dat.) ‘Kastorowi i

Polluk-sowi mur oraz ogrodzenie’. Celownik liczby podwójnej ma t

ę samą postać

co genetivus dualis. Zapis Cererus nie reprezentuje gen. sg. Cererŭs (=

Cereris

), tylko raczej gen.-dat. du. Cererūs w eliptycznym znaczeniu: ‘(dla)

dwóch Cerer’.

3.9. stłac. ara Salutus (CIL I

_{82 = ILLRP 132; II w. p.n.e., Praeneste).}

Jak si

ę zdaje, inskrypcja wymienia ‘ołtarz dwóch Bogiń Zdrowia’. Istotnie,

łaci

ńska bogini Salus („Zdrowie”) była czczona wspólnie z boginią Spes

Bona

(„Dobra nadzieja”)

_{. Gen.-dat. du. Salutūs jest zatem mo}

_{żliwy do}

za-akceptowania.

3.10. Pi

ęć razy na inskrypcjach starołacińskich jest poświadczona forma

Venerus

(CIL I

_{565; CIL I}

_{675, Capua; CIL I}

_{1183 = ILLRP 163,}

Casi-nium

_{; CIL I}

_{1495; CIL I}

_{1541, Casinium). Nale}

_{ży przypuszczać, że forma}

ta reprezentuje gen.-dat. du. ‘(dla) dwóch Wener’, tj. (dla) Wenery i Libitiny.

3.11. stłac. regus (CIL 730; Rzym). Tekst pochodzi z połowy II stulecia

p.n.e. Jest on cz

ęściowo zachowany zarówno w wersji łacińskiej, jak i

grec-kiej

_{. Interpretacja tradycyjna tłumaczy zwrot regus Metradati f. jako ‘syn}

króla Mitrydatesa’. Tekst grecki wymienia Mitrydatesa IV Filopatora

Filadelfa, króla Pontu w latach 159-150 p.n.e.

_{, który jako pierwszy z}

dy-nastii Mitrydatydów otrzymał zaszczytny tytuł „sprzymierze

ńca i przyjaciela

narodu rzymskiego” (socius et amicus populi Romani). Wst

ąpił on na tron po

swoim ukochanym bracie Farnakesie I i natychmiast uznał za swojego syna

i nast

ępcę bratanka noszącego miano Mitrydatesa V Euergetesa. Nie można

wyklucza

ć, że inskrypcja wymieniała dwóch władców pontyjskich,

prawdo-podobnie ojca i syna, przy czym ka

żdy z nich mógł być rzeczywistym (lub

adoptowanym) synem króla Mitrydatesa. Przypomnijmy,

że w dynastii

40 _{A.M. K}

EMPIŃSKI, Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa:

Wydawni-ctwo Iskry 2001, s. 381.

41 _{Obecnie Cassino, ok. 130 km na płd. od Rzymu. Inskrypcja ta brzmi: Agria Subia N. f. │}

sacerdos │Cerer(us) et Venerus. Wynika stąd, że Agria Subia była kapłanką obu Cerer i obu Wener.

42 _{Tekst łaciński inskrypcji (zachowany fragmentarycznie) nie daje możliwości zrozumienia}

tekstu: [… Phil]adelphus regus Metradati f. │ [… e]t societatis ergo quasi iam │ […]et legati coiraverunt │ [… Ma]hes Mahei f. │. Paralelny tekst grecki, który był prawdopodobnie zbieżny co do sensu i zawartości, także został w poważnym stopniu utracony: [… Μιθραδάτης Φιλ]οπάτωρ καὶ Φιλάδελφος │ […]ου τὸν δῆμον τὸν │ […] σύμμαχον αὐτοῦ │ […] ἕνεκεν τῆς εἰς αὐτόν │ [… Ναιμ]άνους τοῦ Ναιμάνους │ […]│. Możliwe są rozmaite uzupełnienia i rekonstrukcje tej dwujęzycznej inskrypcji.

43 _{Tekst grecki można łatwo uzupełnić imieniem Mitrydatesa IV Filopatora Filadelfa:}

[… Μιθραδάτης Φιλ]οπάτωρ καὶ Φιλάδελφος, co teoretycznie zgadza się z zachowanym zapisem łac. [... Phil]adelphus.

pontyjskiej było a

ż sześciu władców noszących to imię, przy czym

tes III był ojcem Mitrydatesa IV, ten z kolei adoptowanym ojcem

Mitryda-tesa V, a nast

ępny ojcem Mitrydatesa VI. Ostatni król pontyjski Mitrydates VI

Eupator (panuj

ący w latach 120-63 p.n.e.) miał ponadto brata oraz dwóch

dorosłych synów o tym imieniu. S

ądzę zatem, że możliwy do utrzymania jest

gen. du. regūs (a niekoniecznie gen. sg. regŭs = regis). Zwrot starołaci

ński

regus Metradati f.

mo

żna łatwo interpretować w sensie: ‘synowie dwóch

królów o imieniu Mitrydates’. Zastrzegam,

że stan zachowania omawianej

inskrypcji wymaga ogromnej ostro

żności w ostatecznym rozstrzygnięciu

kontrowersyjnego zagadnienia. Interpretacji syngularnej wyrazu regus

(z ko

ńcówką -ŭs reprezentującą indoeuropejski gen. sg. na *-os) nie można

w tej sytuacji wykluczy

ć. Wpływ języka greckiego na pojawienie się

koń-cówki -us (rozpatrywana inskrypcja jest dwuj

ęzyczna) musi być także brany

pod uwag

ę (zob. niżej 3.12.).

3.12. aedem Leiberi patrus (CIL I

_{324 = ILLRP 206; Narona}

_).

Inskrypcja o niepewnej warto

ści i interpretacji

_{, bo odnaleziona poza Itali}

_ą

(w Dalmacji). Autorem tej inskrypcji był wyzwoleniec Epikadus (zapewne

Grek), który mógł zastosowa

ć grecki gen. sg. πατρός zlatynizowany w

for-mie patrŭs ‘patris’. W danym przypadku nie da si

ę jednoznacznie

rozstrzyg-n

ąć, czy chodziło o zhellenizowany zapis określający ‘świątynię ojca

Libe-ra’, czy mo

że raczej o ‘świątynię Libera i Libery’, a może nawet o

‘świąty-ni

ę rodziców Libera’ lub ‘świątynię Libera i jego rodziców’. Możliwe zatem,

że forma stłac. patrūs byłaby “spetryfikowanym” dopełniaczem liczby

po-dwójnej (por. stind. pitróṣ gen.-loc. du. ‘rodziców’), u

żytym tradycyjnie

za-miast gen. pl. patrum.

4. ELIPTYCZNE UŻYCIE LICZBY PODWÓJNEJ

W j

ęzykach indoeuropejskich liczby podwójnej używano zazwyczaj przy

parach naturalnych

_{(np. gr. hom.}

_{ὄσσε du. ‘oczy’, stind. ákṣī du. ‘ts.’,}

44 _{Obecnie Vid w Chorwacji.}

45 _{Tekst łaciński brzmi dosłownie: P. Annaeus Q. l. Epicadus aedem Leiberi patrus faciund(am)}

coir(avit) lub(ens) mer(eto).

46 _{Kategorię liczby podwójnej w językach indoeuropejskich w szczegółowy sposób}

przed-stawia M. Fritz (Der Dual im Indogermanischen, s. 1-262). Zob. też R.S.P. BEEKES, Comparative

Indo-European Linguistics. An Introduction, revised and corrected by M. de Vaan, Amsterdam– Philadelphia: John Benjamins Publishing Company 20112_{, s. 216-217, 270-271; K.T. W}

ITCZAK,

awest. aši du., toch. A aś, toch. B eś du. ‘oczy’, lit. akì du., stcs. oči du.

‘ts.’; gr. hom.

χεῖρε du. ‘ręce’; toch. A tsaräṃ du. ‘ręce’; stir. di lám ‘dwie

r

ęce’; lit. rankì du. ‘ręce’, pol. ręce, czes. ruce pl. [← du.] ‘ręce’ < bsł.

*rankāi du. ‘dwie r

ęce’), a niekiedy także przy parach przypadkowo lub

sztucznie zaaran

żowanych (np. gr. myk. po-ro [pṓlō] du. ‘dwa źrebaki’, gr.

hom.

ἄνδρε m. du. ‘dwaj mężowie’, ἵππω m. du. ‘dwa konie [w jednym

za-prz

ęgu]’, gr. dial. καμελοπαρδάλῑ f. du. ‘dwie żyrafy’ (napis pod

przedsta-wieniem dwu

żyraf na mozaice z Praeneste z połowy I w. p.n.e.); stir. di

mnaí

‘dwie

żony’; toch. B oksaine du. ‘dwa woły [w jednym jarzmie]’),

wzgl

ędnie przy dwóch obiektach tego samego rodzaju (np. gr. myk.

qi-si-pe-e

[k

_síphe

_{e] du. ‘dwa miecze’, ti-ri-po-de [trípode] du. ‘dwa trójnogi’; gr.}

hom.

δοῦρε du. ‘dwa oszczepy’, toch. B pwāri du. ‘dwa ognie’, lit. dví líepi

‘dwie lipy’).

Czasami mamy do czynienia z eliptycznym u

życiem liczby podwójnej,

które z reguły pojawia si

ę przy parach niejednorodnych

_{. Elipsa jednego}

członu jest doskonale udokumentowana w kilku podrodzinach

indoeuro-pejskich

_:

4.1. indyjskiej, np. stind. áhanī du. ‘dzie

ń i noc’ (dosłownie ‘dwa dni’);

dyā́vā du. ‘niebo i ziemia’, tak

że ‘dzień i noc’ (dosłownie ‘dwa nieba’ lub

‘dwa dni’); ródasī du. ‘niebo i ziemia’ (dosłownie ‘dwie ziemie’); mātárā

du. ‘matka i ojciec; rodzice’ (dosłownie ‘dwie matki’); pitárā du. ‘ojciec

i matka; rodzice’ (dosłownie ‘dwaj ojcowie’); Mitrā́ du. ‘Mitra i Waruna’

_;

4.2. ira

ńskiej, np. awest. pitarə du. (= stind. pitárā) ‘ojciec i matka’;

47 _{S.G. O}

LIPHANT, The Vedic Dual: Part VI, The Elliptic Dual; Part VII, The Dual Dvandva,

„Journal of the American Oriental Society” 32(1912), s. 33-57.

48 _{Por. R.G. K}

ENT, The Forms of Latin, s. 16; J. WACKERNAGEL, Altindische Grammatik, t. II,

cz. 1, Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht 19572_{, s. 151; E. CAMPANILE, Zum idg. Dual, s. 121.} 49 _{Warto odnotować, że język staroindyjski pokazuje także złożenia kopulatywne typu dvandva,}

w których obie części każdego złożenia stoją w liczbie podwójnej i oba są akcentowane, np. stind.

mātárāpitárā du. ‘matka i ojciec; rodzice’ (dosłownie ‘dwie matki – dwaj ojcowie’); dyā́vākṣā́mā,

także dyā́vāpr̥thivyaú du. ‘niebo i ziemia’ (dosłownie ‘dwa nieba – dwie ziemie’); Mitrā́várunā(u) du. ‘Mitra i Waruna’, por. S. INSLER, mitrā́várunā or mitrā́ várunā?, w: Mír Curad. Studies in

Honor of Calvert Watkins, red. J. Jasanoff, H.C. Melchert, L. Oliver, Innsbruck: Institut für Sprach-wissenschaft der Universität Innsbruck 1998, s. 283-290. Poświadczone są także złożenia, w któ-rych człon początkowy stoi w liczbie pojedynczej, a człon końcowy w liczbie dualnej, np.

Indravayū́ du. ‘Indra i Waju’, Indrāgnī́ du. ‘Indra i Agni’. Tego typu złożenia posiadają jeden ak-cent i zazwyczaj odnoszą się do boskich par, zob. J. WACKERNAGEL, Altindische Grammatik, s. 149-151; M. MALZAHN, Der nominale Dual im Ṛgveda, Wien: Universität Wien 1999, s. 102-105;

4.3. greckiej, np. gr. hom.

Αἴαντε ‘Ajas i jego brat Teukros’ (dosłownie

‘dwaj Ajasowie’)

_;

4.4. italskiej, np. łac. octō ‘osiem’ (pierwotnie znaczenie ‘two sets of four

finger-tips’

_{), por. stind. aṣṭā́, awest. ašta, gr. ὀκτώ ‘8’.}

4.5. tocharskiej, np. toch. B ñaktene du. ‘bóg i jego boska partnerka’

(do-słownie ‘dwaj bogowie’)

_.

Wydaje si

ę, że użycie eliptyczne liczby podwójnej było dość popularnym

zjawiskiem w j

ęzykach indoeuropejskich, które swym zasięgiem

obejmowa-ło tak

że łacinę. Eksplikacja dawnych dualnych form eliptycznych w

zabyt-kach literackich i epigraficznych j

ęzyka łacińskiego nie zawsze jest łatwym

zadaniem, ale jest mo

żliwa w przypadku dobrze znanych par rzymskich

bóstw. Wydaje si

ę, że starołacińskie inskrypcje pozwalają wyróżnić

na-st

ępujące eliptyczne formy dualne, odnoszące się do boskich par:

4.6. stłac. *Castorē nom. du. ‘dwaj Kastorowie’ (tj. Kastor i Polluks)

_;

w łaci

ńskim materiale epigraficznym poświadczony jest gen. du. w formie

Castorus

(CIL I 582) lub Kastorus (CIL I 586).

4.7. stłac. *Cerezē, potem *Cererē nom. du. ‘dwie Cerery’ (tj. Ceres i jej

córka Proserpina)

_{, por. gen.-dat. du. Cererus (CIL I 566, 568, 1183).}

4.8. stłac. *Djovē, potem *Iovē nom. du. ‘dwaj Jowisze’ (tj. Jowisz i

Ju-nona), por. gen. du. Diovos (CIL 360; D 65 = ILLRP 101). Na bazie

50 _{E. CAMPANILE, Zum idg. Dual, s. 121; J. CLACKSON, Indo-European Linguistics. An}

Intro-duction, Cambridge: Cambridge University Press 2007, s. 101.

51 _{R.G. KENT, The Forms of Latin, s. 16. Większość badaczy przyjmuje, że forma dualna}

licz-by ‘osiem’ (pie. *h3eḱt-oh1 ‘8’) uformowała się na bazie jakiegoś obiektu o czwórkowej

charakte-rystyce. Podstawą derywacyjną mogła być prymitywna brona o czterech zębach (por. łac. octō, stir. ocht, śrwal. wyth, stbret. eith ‘osiem’ vs. stwal. ocet ‘brona’, łac. occa f. ‘ts.’ < pie. *h3eḱtoh1

‘8’ vs. pie. *h3eḱet- ‘czterozębowa brona’), albo też dawna jednostka miary o szerokości czterech

palców, por. awest. ašta ‘8’ vs. awest. ašti- ‘szerokość czterech palców, szerokość dłoni [bez kciuka]’ (< pie. *h3eḱt-o-h1 ‘osiem’, tj. jednostka liczbowa złożona czterech palców obu dłoni

[bez kciuków] vs. *h3eḱti-‘szerokość 4 palców’). Przegląd rozmaitych etymologii liczebnika ‘8’

przedstawia V. Blažek (Numerals, s. 268-272).

52 _{M. M}

ALZAHN, Toch. B ñaktene „Gotterpaar“ und Verwandtes, „Tocharian and

Indo-Euro-pean Studies” 9(2000), s. 45-52. Zob. także E. CAMPANILE, Zum idg. Dual, s. 122.

53 _{J. Clackson (Indo-European Linguistics, s. 101), omawiając eliptyczny dual, dodaje trafną}

uwagę: „Languages which have lost the dual can use the plural as an associative to denote pairs: in Latin Castorēs, the plural of the name ‘Castor’, is used to denote the semi-god Castor and his twin Pollux”.

54 _{E. Campanile (Zum idg. Dual, s. 121) jasno stwierdza: „aus diesem Dual entwickelten sich in}

einigen Sprachen auch Pluralformen wie lat. Cereres (= osk. cerfum) ‘Ceres und ihre Tochter Pro-serpina’, Castores ‘Castor und sein Bruder Polluces, got. berusjos ‘Eltern’ (eig. ‘diejenige, die schwanger war und ihr Partner’; ähnliche Bildungen auch bei lat. parentes […]”.

nownika liczby podwójnej uformował si

ę wtórny gen. pl. Iouērum

‘Jowi-szów’ (Varro, Ling. VIII 74).

4.9. stłac. *Salūtē nom. du. ‘dwie Boginie Zdrowia’ (tj. Salus oraz Spes

Bona), por. gen. du. Salutūs (CIL 82).

4.10. stłac. *Venezē, potem *Venerē nom. du. ‘dwie Wenery’ (tj. Wenus

i Libitina), por. gen. du. Venerūs (CIL I 565, 1183, 1495; ILLRP 163 itd.).

Wczesny zanik liczby dualnej jako produktywnej kategorii spowodował

pojawienie si

ę w starołacińskich tekstach religijnych i prawniczych

kilkuna-stu nie do

ść dobrze zrozumiałych formacji, które następnie uległy

reinterpre-tacji albo w kierunku syngularyzacji

_{, albo pluralizacji}

_{. W przypadku}

nazw dualnych o charakterze eliptycznym „fałszywa” syngularyzacja była

wr

ęcz oczywistym i zgoła najczęstszym rozwiązaniem, np. zwrot ara Salutus

(CIL 82) ‘ołtarz bogini Salus i bogini Spes Bona’ mógł by

ć relatywnie łatwo

przekształcony i zreinterpretowany jako ara Salutis („ołtarz Bogini

Zdro-wia”). W ten sposób na plan pierwszy wysuwało si

ę ważniejsze bóstwo z

każ-dej pary, a dawny genetivus dualis mógł by

ć bez trudu zastępowany przez

dopełniacz liczby pojedynczej.

5. GŁOS W DYSKUSJI NAD ETYMOLOGIĄ ŁACIŃSKIEJ NAZWY DNIA

Dwa lata temu wyraziłem pogl

ąd

_,

_{że piąta deklinacja łacińska (na -ē-)}

pojawiła si

ę w rezultacie zanikania dawnej odmiany dualnej, której główną

cech

ą był formant *-eh

(dla grupy rzeczowników

żywotnych) oraz jego

niezwykle popularny wariant *-ih

(odnosz

ący się pierwotnie do grupy

rze-czowników nie

żywotnych). Przekształcenie się form dualnych w pluralne

(np. *bovē nom.-acc. du. ‘dwa woły’

→ *bovēs nom. pl. ‘woły’, bovērum

gen. pl. ‘wołów’) jest w pełni zrozumiałe w

świetle dostępnego materiału

leksykalnego z II wieku p.n.e. Do uformowania si

ę nowej (piątej) deklinacji

łaci

ńskiej przyczyniła się także kolektywizacja i syngularyzacja dawnych

dualnych formacji.

55 _{Przykład syngularyzacji liczby podwójnej: stłac. aedes Castorūs → łac. aedes Castoris}

(Suet., Caes. 10: ut enim geminis fratribus aedes in foro constituta tantum Castoris vocaretur). Niekiedy syngularyzację świadomie usuwano poprzez wskazanie z imienia obu boskich braci:

aedes Castoris et Pollucis (Suet., Tib. 20).

56 _{Przykład pluralizacji liczby podwójnej: stłac. aedes Castorūs → łac. aedes Castorum (Plin.}

NH. X 121; XXXIV 23; Hist. Aug. Max. 16,1; Valer. 5,4; Not. Reg. VIII; Chron. 146).

Na kilku wybranych przykładach pokazałem,

że dawne formy dualne na -ī

musiały tak

że rozwinąć charakterystyczną cechę -ē-, gdyż praindoeuropejski

formant dualny *-ih

tworzył w przypadkach zale

żnych postać *-ieh

-, która

przekształciła si

ę ostatecznie w końcówkę -iēs (zarówno syngularną, jak

i pluraln

ą, np. łac. diēs f. sg. ‘dzień’, f. pl. ‘dnie’). Kolektywizacja i

syngula-ryzacja dawnych formacji dualnych spowodowała niecodzienn

ą sytuację.

Wi

ększość rzeczowników należących do piątej deklinacji łacińskiej nie

wy-kazuje form liczby mnogiej (zaliczamy je zatem do singularia tantum).

Wyj

ątki od tej reguły są nieliczne. Do nich zaliczamy apelatyw łac. diēs

m., f. ‘dzie

ń’, którego struktura morfologiczna i geneza nie przedstawia się

jednoznacznie. Tradycyjny wywód z archetypu ie. *dyēus (acc. sg. *dyēm)

m. ‘jasne niebo; bóg jasnego nieba’

_{jest trudny do utrzymania z dwóch}

powodów. Po pierwsze, grupa konsonantyczna *dy- ulega uproszczeniu do i̯-

w łacinie klasycznej, a tymczasem w nazwie dnia nagłosowy fonem *d

został zachowany. Po drugie, wywód zakłada wykorzystanie postaci biernika

liczby pojedynczej *dyēm do utworzenia nowego paradygmatu (z

innowacyj-n

ą cechą -ē-) przy jednoczesnym odrzuceniu wszystkich innych form

de-klinacyjnych (np. nom. sg. *dyēus, gen. sg. *diwós, loc. sg. *dyewi itd.), co

z morfologicznego punktu widzenia jest absolutn

ą anomalią, nie mającą

żadnych oczywistych paralel.

W tym miejscu spróbujemy zaproponowa

ć nowe objaśnienie genezy

apelatywu łac. diēs (gen. sg. diēī) m., f. ‘dzie

ń’, które odwołuje się do

zgło-szonej przeze mnie hipotezy dualnej. Wydaje si

ę, że podstawowa

indoeuro-pejska nazwa ‘dnia’ brzmiała *diwóm n. ‘dzie

ń’ (por. stind. divám n. ‘jasne

niebo, dzie

ń’, sudivám n. ‘piękny dzień’, divédive [reduplikowany locativus

sg.] ‘codziennie’, łac. divum n. ‘niebo’

_{, orm. tiv ‘dzie}

_{ń’) i taka właśnie}

po-sta

ć zachowała się w języku łacińskim doby cycerońskiej i augustowskiej

w kilku dawnych, odziedziczonych zło

żeniach, por. łac. bīduum n. ‘dwa dni,

okres dwu dni’ (< pie. *dwis-diwóm n. ‘okres dwudniowy’, dosłownie ‘dwa

58 _{Tradycyjny wywód jest prezentowany przez standardowe słowniki etymologiczne języka}

łacińskiego, por. A. WALDE, J. HOFFMANN, Lateinisches etymologisches Wörterbuch, t. I,

Heidel-berg: Carl Winter 1938, s. 349-351; M. DE VAAN, Etymological Dictionary of Latin and the Other

Italic Languages, Leiden–Boston: Brill 2008, s. 170.

59 _{Wyraz łac. divum w znaczeniu ‘niebo’, a także zwrot frazeologiczny sub divo ‘pod gołym}

nie-bem’ cytuje Marek Terencjusz Warron (116-27 p.n.e.) w dziele De lingua Latina (V 66), objaśnia-jąc go zarazem za pomocą synonimicznego apelatywu caelum n. ‘ts.’, por. VARRO, On the Latin

Language, with an English translation by R.G. Kent, vol. I (Books V-VII), London: William Heinemann–Cambridge (MA): Harvard University Press 1958, s. 62-65.

razy dzie

ń’); łac. trīduum n. ‘okres trzech dni’ (< pie. *tris-diwóm n. ‘ts.’)

_.

Od formy rodzaju nijakiego *diwóm n. ‘dzie

ń; jasna część doby’

utworzo-no ju

ż w dobie indoeuropejskiej eliptyczną formę dualną (ie.) *diwī (< pie.

*diw-ih

nom.-acc. du. n. ‘dwa dni’) oznaczaj

ącą ‘dzień i noc’, czyli pełną

dob

ę

_{. Dalszy rozwój tej formy dualnej przebiegał w nast}

_{ępujący sposób.}

Praitalska forma dualna *diwī, funkcjonuj

ąca w mianowniku i bierniku

liczby podwójnej, została wsparta alternatywn

ą formą przypadkową *diwjē-

(np. gen. du. n. *diwjēs), która wyst

ępowała we wszystkich przypadkach

za-le

żnych (casus obliqui). Potrzeba ujednolicenia paradygmatu wywołała

ustabilizowanie si

ę italoceltyckiej formy dualnej *diwjē jako podstawowej

_,

a nast

ępnie jej regularne uproszczenie do *dijē. Stopniowe zanikanie liczby

podwójnej wymusiło kolejn

ą zmianę semantyczną: dawny dual o znaczeniu

eliptycznym przestał oznacza

ć ‘dzień i noc’ (nominalnie ‘dwa dni’), a zaczął

okre

ślać dzień (w sensie jednej doby). Wyraz starołaciński *dijē ‘dzień,

doba’ ze wzgl

ędu na formę dualną ulegał zapewne regularnej pluralizacji,

tworz

ąc cały paradygmat w liczbie mnogiej, np. nom.-acc. pl. diēs, gen. pl.

diērum, dat.-abl. pl. diēbus. Ale jednocze

śnie z uwagi na podstawowy sens

‘dzie

ń, doba’ ten sam wyraz zaczął też tworzyć formacje syngularne

nastę-puj

ącego typu: nom.-acc. sg. diēs, gen.-dat. sg. diēī, abl. sg. diē(d). W ten

sposób dawna, odziedziczona z praj

ęzyka indoeuropejskiego forma liczby

podwójnej, wyst

ępująca w użyciu eliptycznym, stała się podstawą do kreacji

w j

ęzyku łacińskim nowej odmiany deklinacyjnej z (dualną) cechą -ē-, czyli

z tak

ą cechą, która jest typowa dla piątej deklinacji łacińskiej. Sądzę, że

wy-raz łaci

ński diēs odegrał ogromną, może nawet pierwszoplanową rolę w

ge-nezie pi

ątej deklinacji

_.

60 _{Na gruncie celtyckim forma *diwóm n. ‘dzień’ pojawia się wyłącznie w złożeniach, np. stir.}

indíu ‘dziś’ (< celt. *en-diwóm); wal. heddiw ‘ts.’, korn. hethew ‘ts.’ (< celt. *se-diwó- ‘dziś’, dosłownie ‘ten-dzień’), zob. J. POKORNY. Indogermanisches, s. 185; R. MATASOVIĆ, Etymological

Dictionary of Proto-Celtic, Leiden–Boston: Brill 2009, s. 101.

61 _{Por. stind. áhanī du. ‘dzień i noc’ (dosłownie ‘dwa dni’).}

62 _{Również formy celtyckie sprowadzają się do archetypu celt. *dijjī- (< *diwjē-), por. stir. dïe}

‘dzień’, stwal. did [m.] ‘dzień / day’, śrwal. dydd, stbret. ded, bret. deiz ‘ts.’, por. J. POKORNY,

Indo-germanisches, s. 185. Należy zatem przypuszczać, że ludy celtyckie i italskie znały dwie pod-stawowe formacje ie. *diwóm n. ‘jasny dzień’ oraz ie. *diwī (wtórnie *diwjē) du. n. ‘dzień i noc’. Celtycki materiał leksykalny przytacza R. Matasović, Etymological Dictionary, s. 101.

KONKLUZJE

1. Język łaciński epoki klasycznej zawiera jedynie skromne ślady

dawnego dualu, ograniczaj

ące się do kilku liczebników (łac. duo ‘dwa’, octō

‘osiem’, vīgintī ‘dwadzieścia’). Tylko nieliczne formy zachowały ślady

dawnej odmiany dualnej, por. łac. ambō, ambae, ambo ‘obaj, obie, oba’,

duo

, duae, duo ‘dwaj, dwie, dwa’.

2. Zanik liczby podwójnej w języku łacińskim spowodował pluralizację,

kolektywizację lub syngularyzację form dualnych, czyli ich utożsamienie

b

ądź z formami liczby mnogiej, bądź liczby pojedynczej.

3. Na inskrypcjach łacińskich z II w. p.n.e. zachowały się archaiczne

for-my dopełniacza z końcówką -us (23 przykłady), które już wówczas były

nie-zrozumiałymi skamielinami dawnego dualu, np. hominūs (gen. du. < homo),

nationū(s) (gen. du. < natio), nominūs (gen. du. < nomen), partūs (gen. du. <

pars

), regūs (gen. du. < rex).

4. Dawne łaci

ńskie formy dualne zakończone na -ē (< pie. *-eh

)

otrzy-mały w drugim stuleciu p.n.e. końcówki pluralne, np. gen. pl. -ērum.

Auto-rzy łacińscy z II w. p.n.e. cytują następujące formy innowacyjne: bovērum

(gen. pl.

← *bovē nom. du. ‘dwa woły’ < bos nom. sg.), Iovērum, lapidērum,

nāvērum, nucērum, rēgērum (gen. pl.

← *rēgē nom. du. ‘dwaj królowie’ <

rēx nom. sg.).

5. Pluralizacja dawnych form podwójnych typu bovēs, bovērum (

←

*bovē) spowodowała kumulacj

ę w obrębie trzeciej deklinacji dużej grupy

rzeczowników z cechą -ē-. Część form dualnych uległa kolektywizacji, a

na-st

ępnie syngularyzacji. Na ich podstawie utworzono w późniejszym czasie

piątą deklinację łacińską, która wyróżnia się dużą liczbą rzeczowników

tworzących wyłącznie liczbę pojedynczą (singularia tantum), co jest

wyni-kiem fałszywego syngularyzowania dawnych form dualnych, zwłaszcza

dualia tantum

, pojętych jako jedność obiektu parzystego.

6. Piąta deklinacja łacińska reprezentuje w znacznej mierze pozostałość

dawnej odmiany dualnej. Wyraz łac. diēs f. ‘dzie

ń’, gen. sg. diēī, gen. pl.

diērum mo

że być uznany za standardowy kontynuant dawnej formy dualnej

(łac. diēs f. ‘dzień’ ← stłac. *diwjē- ← pie. *diw-ih

nom. du. n. ‘dzień i noc’

[w sensie eliptycznym] < pie. *diwóm n. sg. ‘dzie

ń’, por. łac. bīduum n. ‘okres

dwu dni’ < pie. *dwis-diwóm n. ‘ts.’).

BIBLIOGRAFIA

ADAMS J.N.: The Regional Diversification of Latin 200 BC-AD 600, Cambridge–New York:

Cambridge University Press 2007.

ALLEN F.D.: Remnants of Early Latin, Bristol: Arx Publishing 2005.

BALDI P.: The Foundations of Latin, Berlin–New York: Mouton de Gruyter 2002.

BEEKES R.: Etymological Dictionary of Greek, t. I-II, Leiden–Boston: Brill 2010.

BEEKES R.S.P.: Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, revised and corrected

by M. de Vaan, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing Company 20112_.

BLAŽEK V.: Indo-European “eight”, „Historische Sprachforschung” 111(1998), s. 209-224.

BLAŽEK V.: Numerals. Comparative-Etymological Analysis of Numeral Systems and Their

Impli-cations, Brno: Masarykova Univerzita v Brně 1999.

BLAŽEK V.: Indo-European Nominal Inflection in Nostratic Perspective, „Journal of Language

Relationship” 11(2014), s. 19-38.

BLÜMEL W.: Untersuchungen zu Lautsystem und Morphologie des vorklassischen Lateins,

Mün-chen: Kitzinger 1972.

BOBROWSKI F.: Lexicon Latino-Polonicum / Słownik łacińsko-polski, t. I-II, Wilno: Józef

Za-wadzki 1905.

BUCK C.D.: Comparative Grammar of Greek and Latin, London: Bristol Classical Press 2009

(re-print wydania z r. 19597_).

CAMPANILE E.: Elementi dialettali nella fonetica e nella morfologia del latino, „Studi e saggi

lin-guistici” 1(1961), s. 1-21.

CAMPANILE E.: Zum idg. Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 3(1989), s. 121-124.

CAMPANILE E.: Il latino dialettale, w: Caratteri e diffusione del latino in età arcaica, red. E.

Cam-panile, Pisa: Giardini 1993, s. 13-23.

CLACKSON J.: Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge: Cambridge University

Press 2007.

COLEMAN R.G.G.: Dialectal variation in Republican Latin, with special reference to Praenestine,

„Proceedings of the Cambridge Philological Society” 36(1990), s. 1-25.

COWGILL W.: PIE. *duṷō ‘2’ in Germanic and Celtic, and the nom.-acc. dual of non-neuter o-stems,

„Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 46(1985), s. 13-28. CUNY A.: Le nombre duel en grec, Paris: Librairie C. Klincksieck 1906.

CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. I, Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem, ed. T. Mommsen, Berolini: G. Reimer 1863; editio altera, ed. E. Lommatzsch, Bero-lini: de Gruyter, Fasc. I– 19182_{, II 1931, III 1943, IV 1986.}

CYTOWSKA M., SZELEST H., RYCHLEWSKA L.: Literatura rzymska. Okres archaiczny, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN 1996.

D – Altlateinische Inschriften, ed. E. Diehl, Berlin: De Gruyter 19303_.

DANIELSSON O.A.: Alte Dualformen im Latein, w: Altitalische Studien, red. C. Pauli, t. III,

Hannover: Hahn’sche Buchhandlung 1884, s. 187-199.

FERO B.: Studi sul duale in miceneo, nella poesia omerica e nel teatro attico del V secolo. Variazioni

morfologiche, dialettali, stilistiche, Bologna: Università di Bologna 2013. (nieopublikowana praca doktorska; [dostęp: 12.12.2016]: http://amsdottorato.unibo.it/5940/1/fero-barbara-tesi.pdf).

MARCUS PORCIUS CATO, Über den Ackerbau, ed. D. Flach, München: Franz Steiner Verlag 2005.

FRITZ M.: Der Dual im Indogermanischen. Genealogischer und typologischer Vergleich einer

grammatischen Kategorie im Wandel, Heidelberg: Universitätsverlag Winter 2011.

HIERCHE H.: L’emploi du duel dans les formules homériques, Lyon: Institut d’études

indo-euro-péennes de l’Université Jean Moulin 1987.

ILLRP – A. DEGRASSI, Inscriptiones Latinae liberae rei publicae, Firenze: La Nuova Italia 19652.

INSLER S.: mitrā́várunā or mitrā́ várunā?, w: Mír Curad. Studies in Honor of Calvert Watkins,

red. J. Jasanoff, H.C. Melchert, L. Oliver, Innsbruck: Institut für Sprachwissenschaft der Uni-versität Innsbruck 1998, s. 283-290.

JASANOFF J.: Gr. ἄμφω, Lat. ambō et le mot indo-européen pour ‘l’un et autre’, „Bulletin de la

Société de Linguistique de Paris” 71(1976), s. 123-131.

Flavii Sosipatri Charisii Artis grammaticae libri V, w: Grammatici Latini, red. H. Keil, vol. I, Li-psiae: B.G. Teubner 1857.

KEMPIŃSKI A.M.: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa: Wydawnictwo

Iskry 2001.

KENT R.G.: The Forms of Latin. A Descriptive and Historical Morphology, Baltimore, MD:

Linguistic Society of America 1946.

KENT R.G.: Varro, On the Latin Language, with an English translation by R.G. Kent, vol. I (Books

V-VII), London: William Heinemann–Cambridge (MA): Harvard University Press 1958. KURYŁOWICZ, J.: Studia językoznawcze. Wybór prac opublikowanych w języku polskim,

War-szawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1987.

LEUMANN M.: Lateinische Laut- und Formenlehre, München: Beck 1977.

MALZAHN M.: Der nominale Dual im Ṛgveda, Wien: Universität Wien 1999 (nieopublikowana

praca magisterska [dostęp: 12.12.2016]).

MALZAHN M.: Toch. B ñaktene “Gotterpaar” und Verwandtes, „Tocharian and Indo-European

Studies” 9(2000), s. 45-52.

MAŃCZAK W.: Proto-indo-européen *ambhō(u), *ambhi, w: Studia etymologica Indoeuropaea

memoriae A.J. van Windekens dicata, red. L. Isebaert, Leuven: Peeters 1991, s. 179-186. MATASOVIĆ R.: Etymological Dictionary of Proto-Celtic, Leiden–Boston: Brill 2009.

MEISER G.: Historische Laut- und Formenlehre der lateinische Sprache, Darmstadt:

Wissenschaft-liche Buchgesellschaft 20062_.

MAREK PORCJUSZ KATON, O gospodarstwie rolnym, tłum. I. Mikołajczyk, Toruń: Wydawnictwo

Naukowe UMK 2009.

OLIPHANT S.G.: The Vedic Dual: Part VI, The Elliptic Dual; Part VII, The Dual Dvandva,

„Jour-nal of the American Oriental Society” 32(1912), s. 33-57.

PAUW J.W.: The Dual Number in Indo-European: A Two Stage Development, Los Angeles:

Uni-versity of California 1980.

PETERSMANN H.: Zu Cato de agr. 134,1 und den frühesten Zeugnissen für den Ersatz des

Nomi-nativs Pluralis von Substantiven der 1. Deklination durch Formen auf -as, „Wiener Studien” 86(1973), s. 75-90.

PLATNER S.B.: A Topographical Dictionary of Ancient Rome, red. T. Ashby, Cambridge:

Cam-bridge University Press 2015.