ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom IV, numer 2 – 2013
Ks. Jan S o c h o B. Religia w projekcie postmodernistycznym. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2012 ss. 344. Monografie i studia z filozofii realistycznej. ISBN: 978-83-60144-54-1.
Postmodernizm to nurt myZlowy wywodz[cy si\ z tradycji idealizmu, b\d[cy wspó_czesn[ odmian[ irracjonalizmu filozoficznego. To filozoficzne i kulturowe zjawisko, które pojawi_o si\ w drugiej po_owie XX wieku, jest reakcj[ na modernizm (racjonalizm oZwieceniowy) oraz na wszelk[ filozofi\, któr[ cechuje systemowoZc i poznawczy maksymalizm. PostmoderniZci twierdz[, de „[...] filozofia tego rodzaju jest skadona «totalitarn[ mentalnoZci[ ateBsk[», «logocentryzmem» (kultem prawdy obiektywnej) oraz wiar[ w moc zbawcz[ «wielkich narracji» czy «filozofii wyroku-j[cych». Postmodernizm oznacza «utrat\ wiary w metanarracje» czy wr\cz «krach projektu modernistycznego», jego redukcjonistycznych antropologii i opresywnych wizji spo_ecznych, a przede wszystkim oznacza – podobnie jak w antysztuce – rozbicie modernistycznej metody «narracji filozoficznej» i uwolnienie dyskursu kulturowego od «filozofii pierwszych zasad» czy ted «hipoteki metafizycznej» (Lyo-tard, J. Derrida, J. Habermas, K. Popper, O. Marquard)”1.
Zjawisko postmodernizmu cechuje relatywizm poznawczy i moralny, indywidua-lizm, subiektywizm, antyhumanizm, determinizm, fataindywidua-lizm, anarchizm spo_eczny oraz nihilizm kulturowy.
JeZli chodzi o podejZcie postmodernistów do religii, to widoczne s[ dwa stano-wiska: z jednej strony wi\kszoZc postmodernistów pojmuje religi\ jako „metanar-racj\” i poddaje j[ zasadzie dekonstrukcji, z drugiej zaZ strony pojawiaj[ si\ g_osy dotycz[ce modliwoZci uzgodnienia i wykorzystania dokonaB postmodernizmu w kul-turze chrzeZcijaBskiej (m.in. K.L. Schmitz, J. Caputo, J.L. Marsh). Prób\ zrozumienia tego z_odonego zjawiska, szczególnie w odniesieniu do Boga i religii, podejmuje ks. J. SochoB w swojej ksi[dce pt. Religia w projekcie postmodernistycznym.
1
H. K i e r e Z. Postmodernizm. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. Red. nacz. A. Maryniar-czyk. T. VIII. Lublin: PTTA 2007 s. 387.
Autor ma znaczny dorobek naukowy, licz[cy ponad 190 publikacji, jest uznanym badaczem problematyki ateizmu. Namys_u nad zagadnieniami filozoficznymi dokonu-je z pozycji metafizyki realistycznej. Sam siebie okreZla mianem „filozofa chrzeZci-jaBskiego”.
Na pocz[tku naledy podkreZlic, de dobrze si\ sta_o, id pozycja poZwi\cona tej tematyce pojawi_a si\ w filozofii polskiej. Znana jest nam wczeZniejsza ksi[dka ks. Sochonia pt. Ponowoczesne losy religii (Warszawa 2004), która równied dotyczy tej problematyki, jednak Religia w projekcie postmodernistycznym jest nie tylko posze-rzon[ wersj[ poprzedniego dzie_a, ale takde pozycj[ zmienion[ i wzbogacon[, uka-zuj[c[ inny kontekst stawianych przez Autora problemów.
Religia w projekcie postmodernistycznym ukaza_a si\ w 2012 r. w serii
„Mono-grafie i studia z filozofii realistycznej”, wydawanej przez Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu. Na omawiane dzie_o sk_adaj[ si\ nast\puj[ce cz\Zci: S_owo Wydawcy, Wst\p Autora, osiemnaZcie rozdzia_ów (Postmodernizm czy
ponowo-czesno!"?; Europejskie „fides et ratio”; Czy kultura bez celu?; Religia bez istoty; Religia i symulacja; Ateizm nikogo nie ratuje; Wiara i bezradny ateizm; Dobra nowina; Immanuel Kant – nasz wspó(czesny; Zrozumie" Nietzschego czyli zrozumie" tera*niejszo!"; Filozofowie postmodernistyczni powracaj+ do religii; Czy Jaques Derrida czeka( na Mesjasza?; Filozofia sprawiedliwo!ci; Usytuowanie prawdy w pro-jekcie postmodernistycznym; Fenomenologiczne widzenie religii. Edmund Husserl i Jean-Luc Marion; Cierpi+cy Bóg. Czy to mo,liwe?; „Wiara” czy „Duchowo!"”? Nowe wyzwanie postmodernizmu; Czy mo,na dawa" sobie rad/ bez Boga?),
ZakoB-czenie w j\zyku polskim i angielskim, Indeks osobowy i przedmiotowy oraz Spis treZci w j\zyku polskim i angielskim.
Najwadniejsze zagadnienia dotycz[ce rozumienia zjawiska postmodernizmu oraz wizji religii, któr[ przedstawiciele tego nurtu oferuj[, a takde propozycj\ rozwi[zania problemów powsta_ych na tym gruncie, Autor zebra_ w osiemnaZcie rozdzia_ów poprzedzonych ogólnym wprowadzeniem do problematyki. Kaddy z rozdzia_ów roz-poczyna si\ – adekwatnym do omawianej treZci – cytatem. Cytat ten – najcz\Zciej w formie literackiej – jud na wst\pie ma wzbudzic w Czytelniku okreZlone emocje, wytr[cic z biernoZci, niekiedy ods_onic aspekt podejmowanej w danym rozdziale problematyki, a niekiedy w kilku zdaniach zawrzec ca_y przekaz Autora. Ze wzgl\du na charakter niniejszego omówienia nie sposób dok_adnie przedstawic wszystkie rozdzia_y ksi[dki ks. Sochonia. Ponadto problematyka w nich zawarta jest treZciowo bogata, a analizy przeprowadzone przez Autora s[ na tyle wadne, de jakiekolwiek uogólnienie z naszej strony mog_oby niekorzystnie wp_yn[c na odbiór recenzowanej ksi[dki. Dlatego niniejsza recenzja ma na celu wprowadzic Czytelnika w Zwiat naj-wadniejszych zagadnieB, do których odnosi si\ Autor ksi[dki, zainteresowac i za-ch\cic do osobistego kontaktu z dzie_em.
Na wst\pie swoich rozwadaB ks. SochoB zmierzy_ si\ z problematyk[ metodo-logiczn[ zagadnienia. W rozdziale pierwszym, zatytu_owanym Postmodernizm czy
ponowoczesno!"?, Autor uchwyci_ wadn[ dystynkcj\, jaka zachodzi mi\dzy tymi
dwoma terminami, a na któr[ rzadko zwraca si\ uwag\. Zauwady_, de termin „post-modernizm”, choc jest przestarza_y, to nie traci na swojej popularnoZci i powszechnej akceptowalnoZci, co z kolei sprawia, de jest zbyt cz\sto nadudywany, a przez to nara-dony na wieloznacznoZc semantyczn[. Wskaza_ równied konotacje terminu „ponowo-czesnoZc” i „p_ynna nowo„ponowo-czesnoZc”. Cechami charakterystycznymi nowoczesnoZci – a wi\c czasów, w których dyjemy – s[ samokrytycyzm, samopot\pienie i samo-zniszczenie. Rozródnienia tych terminów ks. SochoB dokona_ z pe_n[ ZwiadomoZci[ filozoficzn[, wiedz[c, de zamienne ich udywanie nie pozostaje bez konsekwencji dla porz[dku realistycznego myZlenia i myZlenia w ogóle. Sam sk_oni_ si\ do przyj\cia terminu „postmodernizm”, a swój wybór uzasadni_ nast\puj[co: „[…] nie wybieram, jako metodologicznie bardziej bezpiecznych, terminów: «ponowoczesnoZc» ani «p_ynna nowoczesnoZc», choc ich propagator Z. Bauman, opisuj[c ten ponowoczesny styl dycia we wszystkich modliwych wymiarach i wariantach, jest doZc przekonuj[cy. PonowoczesnoZc przedstawia_aby si\ wi\c jako teren ci[g_ych sporów, jednak w okreZlonej, pokartezjaBskiej perspektywie, która wyklucza wszelk[ pewnoZc poza pewnoZci[ podmiotow[. Nie ma bowiem dost\pu do rzeczywistoZci – modliwe s[ jedynie jej j\zykowe odzwierciedlenia. Dlatego filozofia nie mode roZcic pretensji do wypowiadania realnych esencji. […] Pozostaj\ przeto przy nazwie «postmodernizm”, akcentuj[c, de jego czo_owi zwolennicy odrzucaj[ poj\cie racjonalnoZci jako iluzo-ryczne i w gruncie rzeczy blokuj[ce szanse wytworzenia «czegoZ nowego»”2.
Dla lepszego zobrazowania zjawiska postmodernizmu Autor przywo_a_ okreZlenie M. Bachtina, którego zdaniem postmodernizm to „karnawalizacja kultury”. Ks. So-choB rozumie pod tym poj\ciem pluralizm postaw i zachowaB wobec tradycji, wy-p_ywaj[cy ze sprzeciwu wobec kanonów kultury, religii i obyczajowoZci. Ta postawa uwyrapnia si\ najbardziej w literaturze, gdzie j\zyk literacki tworzony jest przez system znaków-symboli przeciwnych naturalnemu j\zykowi. W ten sposób powstaje nowa relacja mi\dzy tekstem postmodernistycznym a rzeczywistoZci[. „Tego rodzaju strategia pisarska – zauwada ks. SochoB – poci[ga za sob[ okreZlone konsekwencje w rozumieniu i postrzeganiu Zwiata. Jest to Zwiat przede wszystkim znaków kultu-rowych, które nie wyp_ywaj[ z jednego ontycznie mocnego pród_a, ale to pród_o przekreZlaj[ na rzecz wielu «gier j\zykowych», mnóstwa pojawiaj[cych si\ modli-woZci i postaw. Buduj[c swego rodzaju Zwiat karnawa_u [...]”3.
Mianem „postmodernizmu” Autor okreZla równied wspó_czesn[ sytuacj\ religijn[ Europy4, a pod poj\ciem „projekt postmodernistyczny” rozumie coZ szkicowego, co nie ma okreZlonych konturów i jest swobodn[ gr[ w dowolnym systemie znaczeB. Projekt postmodernistyczny jud z za_odenia nie jest szko_[ filozoficzn[ ani systemem
wyjaZ-2
J. S o c h o B. Religia w projekcie postmodernistycznym. Lublin: PTTA 2012 s. 31-32.
3
Tamde s. 33.
4
niaj[cym rzeczywistoZc, nawet t\ poj\ciow[. Natomiast dekonstrukcj\, b\d[c[ pod-stawow[ metod[ postmodernizmu, ks. SochoB rozumie nast\puj[co: „[…] wep trady-cyjne poj\cia lub ustalone twierdzenia – pisze Autor – odwróc hierarchi\ sk_adaj[cych si\ na ni[ terminów, zostaw je w rozsypce, pami\taj[c o pos_udeniu si\ nieodzown[ za-sad[ ródnicowania. JeZli zburzy_eZ jud porz[dek elementów tworz[cych jak[Z struktur\ lub system tekstu na rzecz absolutnej dowolnoZci, cofnij si\ i oczyZc z py_u fragmenty niewidoczne i zaskakuj[ce. Przekonaj, de te specjalne odkrycia nios[ prawdy zakazane. Zmieszaj wszystko ze szczypt[ erotycznego liryzmu o posmaku apokalipsy”5.
G_ównym problemem ksi[dki ks. Sochonia jest pytanie o mechanizmy, które pozbawi_y religi\ ontycznych podstaw, tak de sta_a si\ religi[ bez istoty „ograni-czaj[c[ swe kompetencje zaledwie do sfery psychicznego ukojenia albo scalania relacji mi\dzyludzkich”6. W rozdziale czwartym recenzowanej ksi[dki, zatytu_o-wanym Religia bez istoty, ks. SochoB zwraca uwag\ na istotn[ kwesti\, mianowicie, de gdyby pokusic si\ o s_owa, które najtrafniej opisywa_yby ZwiadomoZc postmoder-nistyczn[, to by_oby to s_owo „dziZ”, oznaczaj[ce „teraz”, oraz s_owo „wszyscy”, oznaczaj[ce „nikt”. Wed_ug ks. Sochonia to w_aZnie w tej semantycznej przestrzeni ludzie dokonuj[ swoich osobistych wyborów i w ten sposób oddaj[ swoje dycie w r\ce kultury masowej. Owa rezygnacja z odpowiedzialnoZci za w_asne wybory odbija si\ g_\bokim echem w religijnoZci tych ludzi. Religia w tym kontekZcie ulega zbanalizowaniu, a co za tym idzie – odrzucona zostaje koncepcja cz_owieka jako osoby, bytu otwartego na transcendencj\, którego dycie jest rozumne i celowe. Religijne w postmodernizmie mode byc wszystko, jest to tylko kwestia kreatywnoZci cz_owieka, który za swoj[ religi\ mode uznac kadd[ rzecz, jaka zaspokoi jego duchowe potrzeby. W rezultacie tego mamy – wed_ug ks. Sochonia – religijnoZc bez istoty, projekt, w któ-rym cz_owiek jest bogiem dla samego siebie. Jest to przykry obraz kultury europejskiej, ukazuj[cy dycie cz_owieka ku nicoZci i beznadziei. Autor Religii w projekcie
post-modernistycznym nie zatrzymuje si\ jednak tylko nad t[ tragiczn[ sytuacj[, ale stara si\
j[ zrozumiec i poszukac sposobu wyjZcia z niej.
Przyczyn\ krytycznego nastawienia postmodernistów do Boga, religii, a takde filozofii klasycznej ks. SochoB widzi nie tyle w poszukiwaniu nowego j\zyka poro-zumienia w dobie globalizmu, ale przede wszystkim w przemianach, jakie zasz_y w ci[gu ostatnich wieków w Europie. Ma tu na myZli przede wszystkim wojny, migracje ludnoZci, terroryzm i konflikty na tle religijnym. Autor podkreZla równied, de problem krytycznego nastawienia postmodernistów do Boga i religii nie tkwi w sekularyzmie i braku zainteresowania religi[, ale w subiektywizmie, partykularyz-mie i relatywizpartykularyz-mie, które podwadaj[ jednoznacznoZc prawdy i naruszaj[ podstaw\ zasadniczych przekonaB. Ks. SochoB przypomnia_, de postmodernistyczna koncepcja religii jest wynikiem okreZlonych za_odeB filozoficznych (m.in. przekonania o tym, de cz_owiek jest pród_em prawdy) i systemów (m.in. system F. Nietzschego).
5
Tamde s. 26.
6
Ks. SochoB poruszy_ w swojej ksi[dce równied inne, dywo dziZ dyskutowane proble-my, takie jak: przyczyny i skutki ateistycznego myZlenia, istota, znaczenie i rola dialogu mi\dzy religijnego, klasyczne jud pytanie: czy Bóg cierpi?, a takde postmodernistyczne próby powrotu do religii i wiele innych, wadnych z punktu widzenia wspó_czesnego Zwiata, zagadnieB, bezpoZrednio lub poZrednio zwi[zanych ze zjawiskiem religii.
Religia w projekcie postmodernistycznym to wadny g_os w dyskusji nad losami
Europy, zw_aszcza dziZ, gdy z jednej strony promuje si\ europejskoZc, a z drugiej coraz wi\cej mówi si\ o zagrodeniach, jakie niesie ze sob[ laicyzacja kultury euro-pejskiej, jej masowoZc i konsumpcjonizm. Ks. SochoB w swojej ksi[dce, jako historyk filozofii, przedstawia w szczegó_owy sposób ródne propozycje myZlicieli postmoder-nistycznych zainteresowanych problemem Boga i religii, natomiast jako filozof poszukuje odpowiedzi na pytanie o krytyczne nastawienie przedstawicieli tego nurtu do tych kwestii, a szcególnie do filozofii klasycznej. Próbuje takde znalepc wyjZcie z pu_apki myZlenia postmodernistycznego. Pokazuje, de odejZcie od religijnoZci, za-st[pienie religii autentycznej (religia chrzeZcijaBska) pseudoreligiami, projektami moralnymi ma u swoich podstaw przede wszystkim fa_szywe rozumienie rzeczy-wistoZci, skutkuj[ce powadnym b_\dem antropologicznym: cz_owiek bogiem dla samego siebie. Aby przezwyci\dyc ten b_[d, naledy nie tyle walczyc z postmoder-nizmem jako zjawiskiem kulturowym, co raczej wzbudzac w sobie potrzeb\ afirmacji realnej rzeczywistoZci, wyjZc poza sfer\ semantyczn[, obudzic w sobie ciekawoZc Zwiata, ukierunkowac swoje poznanie na transcendencj\ – Boga.
Naledy docenic fakt, de Autor nie tylko zaproponowa_ sposób radzenia sobie z ekspansj[ kultury postmodernistycznej w Europie, ale – co wadniejsze – okreZli_ równied p_aszczyzn\ porozumienia z postmodernistami, któr[ jest przyj\cie koncepcji Boga wspó_cierpi[cego i Boga, który ofiaruje siebie cz_owiekowi.
Recenzowana ksi[dka cechuje si\ precyzj[ analiz i wnikliwoZci[ w badan[ proble-matyk\. J\zyk Autora ksi[dki to j\zyk erudyty, cz_owieka, który bardzo dok_adnie dobiera s_ownictwo. Literacki talent Autora sprawia, de ksi[dka wyzbyta jest suchych naukowych faktów, a czyta si\ j[ z naledytym poruszeniem. Ponadto walor estetyczny ksi[dki podnosz[ – wspomniane jud wczeZniej – cytaty, od których rozpoczyna si\ kaddy rozdzia_ ksi[dki. Ksi[dka ta ma szerokie grono odbiorców. Jest ona przeznaczona zarówno dla filozofów, kulturoznawców i religioznawców, a takde dla kaddego, kto interesuje si\ t[ problematyk[.
W naszej ocenie ksi[dka Religia w projekcie postmodernistycznym jest wybitnym dzie_em z zakresu wspó_czesnej filozofii realistycznej, nie budzi negatywnych spostrze-deB, jest dzie_em dopracowanym w kaddym elemencie, a zaprezentowane w nim prob-lemy i sposób ich rozwi[zania mog[ stanowic zarzewie dalszej systematycznej dyskusji.
Anna Czajczyk
Doktorantka w Katedrze Filozofii Religii na Wydziale Filozofii KUL
