R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m VI I - 1997 G R Z E G O R Z G Ó R S K I Toruń R A D A N A R O D O W O Ś C I O W A P R Z Y D E L E G A C I E R Z Ą D U R P N A K R A J ( P A Ź D Z I E R N I K 1943 - L I P I E C 1944)
P ro b le m a ty k a sto su n k u leg a ln y c h w ła d z R P i ich p o d z ie m n y c h e k s p o z y tu r w kraju do m niejszości n a ro d o w y c h , z a m ie s z k u ją c y c h ziem ie R z e c z y p o s p o lite j w granicach z 1 w rz e śn ia 1939 r., nie m ia ła - j a k do tąd - szc z ę śc ia do p r e z e n tacji w literaturze n au k o w ej. K ra jo w e p u b lik a c je p rz e z długi czas p o z o s ta w a ły w cieniu k ontekstu so w ie c k ie g o , z a g a d n ie n ie to było b o w ie m sk u p io n e g łó w n ie w okół spraw ukraińskich, b ia ło ru s k ic h i lite w sk ic h . I w ła śn ie p o p rz e z p ry z m a t stosunku do Z w ią z k u S o w ie c k ie g o p a trz o n o na ten p ro b le m . O sta tn ie lata p r z y nosiły s u k c e sy w n e zm ian y tego n a s ta w ie n ia , ale d o m in o w a ły n ie ste ty skrajne oceny. Z jed n ej strony w sp o só b b a rd z o je d n o s tr o n n y i p r z e ja s k ra w io n y p r e z e n to w an o głów nie stosunki p o ls k o -u k ra iń s k ie (tu c h a r a k te ry s ty c z n a je s t sw o ista „ t w ó rc z o ś ć ” E d w a rd a Prusa). Z dru g iej - p o ja w ia ły się tek sty zbyt ła tw o p r z e ch o d z ą c e do porządku d z ie n n e g o n a d z b ro d n ia m i d o k o n y w a n y m i na n a ro d z ie p olskim . M ożna je d n a k w yrazić n a d z ie ję , że w n o w e j r z e c z y w isto śc i p o lity c z n e j p o w s ta n ą w arunki do rzetelnej o c e n y tej n ie z m ie rn ie s k o m p lik o w a n e j m aterii. W tym du ch u c h c ia łb y m się skupić n a d j e d n y m z a sp e k tó w w y w o ła n e g o p r o b l e mu, m ia n o w ic ie na fu n k c jo n o w a n iu R ady N a ro d o w o ś c io w e j i B iu ra N a r o d o w o ś c io w e g o w strukturach D ele g a tu ry R z ą d u R P na Kraj.
G en ezy p o w stan ia tych ciał n a le ż y szukać p rz e d e w s z y s tk im w d r a m a t y c z n y m ro zw o ju sytuacji na p o łu d n io w o - w s c h o d n ic h k resach R z e c z y p o s p o lite j i g w a łto w n e j eskalacji ek ste rm in a c ji lud n o ści p o lsk iej z a m ie s z k u ją c e j te ziem ie, co nastąpiło z p o c z ą tk ie m 1943 r. Do tej p ory s p ra w a m i w s c h o d n im i z a jm o w a ły się przed e w sz y stk im S ek cja W s c h o d n ia w D e p a r ta m e n c ie P ra sy i P r o p a g a n d y D eleg atu ry R z ą d u 1 oraz je d e n z p o d w y d z ia łó w W y d z ia łu In fo rm acji w B iu rze Inform acji i P ro p o g a n d y K o m e n d y G łó w n e j Z w ią z k u W a lk i Z b ro jn e j A rm ii
' S . L e w a n d o w s k a , Pols ka k onspiracyjna p ra s a info rm acyjno-polit yczn a 1939-1945, W arsz aw a 1982, s. 60.
K r a jo w e j2, a także B iuro W s c h o d n ie w D e p a rta m e n c ie Spraw W e w n ę trz n y c h D e le g a tu ry R ządu.
D w ie p ie rw s z e in sty tu cje n a s ta w ia ły się p rz e d e w szy stk im na zbieranie in fo r m acji z te re n ó w K re s ó w W s c h o d n i c h i p r z e k a z y w a n ie ich z jed n e j strony w ła d z o m P olski P o d z ie m n e j, z d ru g ie j zaś - s p o łe c z e ń s tw u po lsk iem u . O r g a n iz o w an o także na k re sa c h a k cję in fo rm a c y jn o - p r o p a g a n d o w ą dla ludności tych ziem , z w ła s z c z a w latach 1941-1943, a w ięc zan im lokalne struktury k o n s p i r a c y jn e m o g ły p o d ją ć s a m o d z ie ln ą a k cję w ty m z a k r e s i e '.
In a c z e j rz ecz się m ia ła z B iu r e m W s c h o d n im . P o w s ta ło ono pod ko n iec 1941 lub w p o c z ą tk a c h 1942 r .4 P o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u B iura Z a c h o d n ie g o , ini c ja to ra m i i o r g a n iz a to ra m i B iu ra W s c h o d n ie g o byli d ziałacze ob o zu n a ro d o w e g o (w tym w y p a d k u z w ią z a n i b e z p o ś re d n io ze S tro n n ic tw e m N a ro d o w y m ). Inny był j e d n a k c h a ra k te r o b u biur. B iuro Z a c h o d n ie p rz e z długi czas asp iro w a ło do p e łn ie n ia roli G łó w n e j D e le g a tu ry R z ą d u na Z ie m ia c h R P w łącz o n y c h do R z e szy'"’ i d o p ie ro w dru g iej p o ło w ie 1942 r. p rz y b ra ło inny charak ter. Ale w z w ią z k u z p o w y ż s z y m fu n k c jo n o w a ło o n o p rz e z d łu ższy czas w p e w n y m k o n flikcie z k i e r o w n ic tw e m D e le g a tu ry R z ą d u w W a rsz a w ie. B iuro W s c h o d n ie zaś od p o c z ą tk u fu n k c jo n o w a ło ja k o j e d n a z k o m ó re k D e p a rta m e n tu Spraw W e w n ę trz n y c h , a w ięc by ło ściśle p o d p o r z ą d k o w a n e k iero w n ic tw u D elegatury. Z a d a n ie m B iu ra W s c h o d n ie g o m ia ło być przed e w s z y s tk im p rz y g o to w a n ie kadr p o lsk iej a d m in is tra c ji n a te re n y w o je w ó d z tw w sc h o d n ic h , n a jp ie rw w W a r s z a wie, n a s tę p n ie zaś su k c e s y w n ie na W sc h o d z ie . K a d ry te miały z a p e w n ić f u n k c jo n o w a n ie p o lsk iej a d m in is tra c ji ty ch z iem tak w ok resie k o n sp iracji, ja k i p ó ź n ie j, po o s w o b o d z e n iu . B iuro m iało też d o sta rc z a ć k iero w n ic tw u D e le g a tu ry p re c y z y jn y c h in fo rm acji o sytuacji p o lity czn ej, społecznej i g o sp o d a rc z e j na k re sa c h . W ty m z a k re sie m ia ło ono w s p ó łp ra c o w a ć z S e k c ją W sch o d n ią .
W o k resie, kied y b iu ro p o w s ta ło , było w iele trudności w o d b u d o w ie k o n s p i racji na k re sa c h , po k o s z m a r z e o k u p a c ji so w ieck iej. T ru d n o było u ru c h o m ić O k r ę g o w ą D e le g a tu r ę R z ą d u we L w ow ie: d e le g a t dla W o ły n ia i B iałeg o sto k u
2 G. M a z u r , B iu r o Inform acji i P ro p a g a n d y SZ P -Z W Z -A K 1939-45, W ars z a w a 1987, s. 82-83.
3 L e w a n d o w s k a, dz. cyt.; M a z u r, dz. cyt.
4 Z treści z a c h o w a n y ch pism (m.in. w D a w n y m C entralnym A rchiw um KC PZ PR (dalej: C A K C )2 0 2 /X V I, t. I, k. 7-11 wy nika, iż biuro pow sta ło w począ tkach 1942 r. Ale wiele różnych d o k u m e n tó w fin an s o w y ch sugeruje j e g o istnienie ju ż w drugiej połowie 1941 r. Być m oże są to jak ieś nieścisłoś ci. W każdym razie m o żn a przyjąć, że na prz ełomie 1941/42 przyst ąpiono do org a n iz o w a n ia biura.
3 Zob. G. G ó r s k i, Z ie m ie Z a c h o d n ie i P ółn ocne w pla n a ch K G Z W Z - A K i D elegatur y R z ą d u na Kraj. D zieje B iu r a Z a c h o d n ieg o i W o jsko w ej A d m in is tr a cji Ziem Now ych te lalach 1940- 1944, „ S o b ó tk a ” (W ro cław ), 1989, nr 3.
przeb y w ali w W a rsz a w ie, d e le g a ta d la W iln a p o w o ła n o d o p ie ro w m a rc u 1942 r.6, d eleg ató w zaś d la P o le sia i N o w o g r ó d z k ie g o je s z c z e nie p o w o ła n o . W tych w a ru n k a c h u tw o rz e n ie B iu ra W s c h o d n ie g o by ło rz e c z y w iś c ie słuszne.
Od sa m e g o p o c z ą tk u n a jp o w a ż n ie js z e w p ły w y w B iu rze W s c h o d n i m m ia ło S tro n n ictw o N a ro d o w e , k tó reg o d z ia ła c ze o p a n o w a li w z a s a d z ie tę k o m ó rk ę . P ie rw sz y m szefem biura był p r a w d o p o d o b n ie A le k s a n d e r Z w i e r z y ń s k i („R aw i- c k i ”), który w p o c z ą tk a ch 1941 r. p rz y b y ł z W iln a do W a r s z a w y . J e g o z a s tę p c ą był P io tr Jarocki ( „ T o k a rs k i” )7, on też został k o le jn y m sz e fe m b iura. F u n k c ję tę pełnił do m aja 1943 r., a w ięc do m o m e n tu p rz e jśc ia do Sekcji W s c h o d n ie j. Nie są ja s n e p rzy c z y n y o d e jś c ia Z w ie r z y ń s k ie g o z sz e fo s tw a b i u r a 8, c h o ć nie m o żn a w y k lu c z y ć , że nadal p o z o s ta w a ł on tam ja k o z a s tę p c a J a r o c k i e g o 9. W k a ż d y m razie po od ejściu Ja ro c k ie g o Z w ie rz y ń s k i p o n o w n ie z o stał szefem biura. W tym j e d n a k czasie traciło o n o j u ż na zn a c z en iu . W y n ik a ło to z faktu, iż sy ste m a ty c z n ie ro z w ija ły się d e le g a tu ry o k r ę g o w e w w o je w ó d z tw a c h w s c h o d nich. Je d n o c z e ś n ie p o ło w a 1943 r. b y ła o k re s e m g łę b o k ic h zm ia n stru k tu ra ln y c h w D eleg atu rze R ządu, b ę d ą c y c h n a s tę p s tw e m sc a le n ia z A d m i n i s t r a c j ą Z m i l i t a ry z o w a n ą Z W Z - A K „ T e c z k ą ” . Był to też o k res p o s z u k iw a n ia n o w e j fo rm u ły o rg a n iz a c y jn ej dla s tru k tu r z a jm u ją c y c h się sp ra w a m i m n ie jsz o śc i n a r o d o w y c h . I tu biuro szu k ało s w o je g o m iejsca, w c h o d z ą c w ostry k o n flik t z in n y m i o ś r o d kam i. W k a ż d y m razie Z w ie rz y ń sk i p o z o s ta w a ł sz e fe m b iu ra aż do j e g o z lik w i d o w a n i a 10.
K o n ie c z n e je s t także n a d m ie n ie n ie , iż c o n a jm n ie j od 1942 r. d z ia ła ł w r a m ach B iura P re z y d ia ln e g o re feren t do spraw n a r o d o w o ś c io w y c h p rz y D e le g a c ie R ządu. Był n im S tan isław P io tro w sk i ( „ T a d e u s z B a r y k a ” , „ G a d o m s k i ”) 11. M iał on o g ro m n y w p ły w na p o lity k ę n a r o d o w o ś c io w ą D e le g a tu ry R z ą d u , z w ł a szcza od m o m e n tu o b ję c ia u rz ę d o w a n ia p rzez J a n a S ta n is ła w a J a n k o w s k ie g o . A p o n ie w a ż r e p re z en to w a ł z a sa d n ic z o o d m ie n n e k o n c e p c je n iż p r a c o w n ic y B iura W s c h o d n ie g o , o b a te o śro d k i p o z o s ta w a ły w o s try m k o n flik c ie .
6 Byty w pr awdz ie wcze śn ie jsze nom in acje , ale żad na z n o m in o w an y c h o sób nie podjęła się działalności na tych terenach.
7 C A K C 2()2/XVI, t. I, k. 7-11.
8 Być może byto to związane z j e g o a k ty w n o ścią p o lit yczną w ra m ach SN, które w latach 1942-43 przeżyw ało różne wstrząsy wew nętrzne oraz zewnę trzne (w skute k aresz tow ań). Z w i e r z y ń ski byl tu bez wątpienia polityk iem pierwszej linii.
9 Nie m ożna wy kluc zyć, iż Zw ierzyńsk i św ia dom ie wyc ofał się z k iero w n ic tw a biura, jak o bowiem znany polityk SN musiał budzić różne ob awy dzia łac zy PP S czy SL. S am a j e g o obecn ość m ogła pow odow ać namię tności, Jarocki zaś, po zornie neutralny, choć w istocie z w iązany z SN, tako w ych ju ż nie budził.
10 C A K C 202/111, t. I-II, k. 269-271. 11 C A K C 202/XVI, t. 1.
D e le g a t R ząd u , Ja n k o w s k i, w id ząc p o trz e b ę u je d n o lic e n ia prac d o ty czący ch m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h , a p rz e d e w s z y s tk im z a p o b ie ż en ia p ro w a d z e n ia przez k ie r o w n ic tw o P olski p o d z ie m n e j kilku „ p o lity k ” w tej m aterii, polecił p rz y g o to w ać p ro je k t u n o r m o w a n ia za g a d n ie n ia. W dniu 4 p a ź d z ie rn ik a 1943 r. został z a a k c e p to w a n y d o k u m e n t pt. P r o b le m N a r o d o w o ś c io w y . R eg u la m in organizacji p r a c y 12. N a p o d s ta w ie tego d o k u m e n tu m iała p o w sta ć R ad a N aro d o w o śc io w a p rzy D e le g a c ie R z ą d u R P w składzie: D e le g a t R ządu lub je d e n z je g o za stę p c ó w (jako p rz e w o d n ic z ą c y ), po j e d n y m p rz e d sta w ic ielu z czterech stronnictw tw o r z ą c y c h K ra jo w ą R e p re z e n tac ję P o lity czn ą, p rz e d sta w ic iel w ojska oraz kie r o w n ik B iu ra N a r o d o w o ś c i o w e g o 13. Z a d a n ie m R ady m iało być „prow adzenie p rac nad ro z w ią z a n ie m z a g a d n ie n ia sto su n k u N aro d u P o lsk ie g o do innych N a ro d ó w o s ia d ły c h na te re n a c h d aw n e j R z e c z y p o s p o lite j” . R ada rz eczy w iście stała się sz y b k o c e n tra ln y m o ś ro d k ie m k re o w a n ia p olityki p o d z ie m ia w tym zakresie.
P rzy D e le g a c ie R ządu m iało też p o w s ta ć B iu ro N a ro d o w o ś c io w e „dla prac nad sp ra w a m i n a r o d o w o ś c i o w y m i ” , a w ię c sw e g o ro d zaju org an w y k o n aw czy rady. J e g o p ra c a m i m iał kierow ać z a s tę p c a D e le g a ta Rządu; biuro miało też p r z e ją ć z D e le g a tu ry R ządu i A rm ii K rajo w ej w sz y stk ie zespoły p ersonalne i r z e c z o w e w tym z a k r e s i e 14. P ra k ty k a o d b ie g a ła j e d n a k od tych założeń. Zanim ra d a p r z y s tą p iła do pracy, k ie ru n e k d z ia ła ń p o d z ie m ia w sp raw ach n a ro d o w o ś c i o w y c h w y z n a c z a ły p rz y g o to w a n e p rz e z R ząd RP w y ty c z n e . J eszcze je sie n ią
1939 r. K o m ite t M in istró w dla S p ra w K raju (K M S K ) u c h w a l i ł 13 „w ytyczne do n e g o c ja c ji z re p r e z e n ta c ją u k r a iń s k ą ” 16. W d o k u m e n c ie tym zak ład an o m.in.:
„1) P o w s ta n ie n ie p o d le g łe p a ń s tw o ukraiń sk ie. W sp raw ie granic w schodnich tego p a ń s tw a P o la c y p rz y jm u ją każde n a jd alej idące ro z w ią z a n ia, określone p rz e z stronę u kraińską.
2) N ie p o d le g łe p a ń s tw o u k ra iń sk ie b ę d z ie sfe d e ro w a n e z R zeczą p o sp o litą na z a s a d a c h r ó w n o śc i. P rzeb ieg g ra n ic y m ię d z y P o ls k ą a U k ra in ą zależny będzie od s to p n ia ścisłości ustroju fe d e ra ln eg o .
3) M n ie js z o ś ć u k ra iń s k a w r a m a c h RP i m n iejszo ść p o lsk a w ram ach p a ń s tw a u k ra iń s k ie g o k orzystać b ę d ą z pełni p ra w n a ro d o w y c h i k ulturalnych na z a s a d a c h w z a j e m n o ś c i ” 17.
12 C A K C 202/1, t. X X X V I, k. 52-53. 13 Tam że .
14 Tam że .
13 A rc hiw um Instytutu im. Gen. W. Siko rsk ie go w L on dyn ie (dalej: IS). sygn. PRM 5/2, U c h w a la K M S K z 28 listopada 1939 r.
16 R. T o r z e c k i, K ontakty p o lsko -u kr a iń s kie na tle p ro b le m u ukraińskieg o w polityce p o ls k ie g o R zą d u e m ig ra cyjn eg o i p o d ziem ia ( 1939- 19 44) . „Dzieje N a jn o w s z e ” (W arsz awa) 1981. nr 1-2, s. 323 nn.
D o k u m en t ten nie w y w o ła ł e n tu z ja z m u n a w e t w o śro d k u r z ą d o w y m 18. T r u d no bow iem było, o p ierając się na tym tekście, k reo w ać p o lity k ę w o b e c w s z y s t kich m niejszości czy ch o ć b y p ro w a d z ić n e g o c ja c je. C ały też czas n ie by ło zgodności p o m ię d z y ró żn y m i p o lity k a m i tak w kraju, j a k i w P a ry ż u , a p o te m w L ondynie. T y m c z a s e m p ro b le m n arastał, a z p o c z ą tk ie m 1943 r. s ta w a ł się ju ż coraz bardziej p alący. G en. R o w e c k i, K o m e n d a t G łó w n y A K , w ie lk ro tn ie żądał instrukcji dla sw ych n e g o c ja to ró w , którzy cały czas u s iło w a li to c z y ć dialog głów nie ze s tro n ą u k r a i ń s k ą 19.
W końcu po długich i k ło p o tliw y c h d y s k u s ja c h w o ś ro d k a c h e m i g r a c y jn y c h zostały przyjęte tezy w sp raw ie p o lity k i u k raiń sk iej, ja k ie były n a jb a rd z ie j palące z uwagi na g w a łto w n ie z a o s tr z a ją c ą się s y tu a c ję na W o ły n iu i w M ało - polsce W sch o d n iej. T e z y te m o g ły m ieć j e d n a k z a s to s o w a n ie także w o d n i e sieniu do in nych n a ro d o w o śc i. Z o s ta ły one u c h w a lo n e n a p o s ie d z e n ia c h K o m i tetu P olitycznego M in istró w i K o m ite tu d la S praw K ra jo w y c h w d n ia c h 25-27 m arca 1943 r., przez R adę M in istró w zaś - na p o s ie d z e n iu w dniu 31 m a rc a 1943 r.20
D o k u m e n t ten głosił, iż R ząd R P stoi na stanow isku:
,,a) z a p e w n ie n ia ludności u k ra iń sk ie j w P a ń stw ie P o lsk im p e łn e g o p r a w n e g o i fak ty czn eg o r ó w n o u p r a w n ie n ia w d z ie d z in ie p o lity czn ej, k u ltu ra ln e j, j ę z y k o wej, gospodarczej i społecznej, z w ła s z c z a p rzez o b ję c ie ziem z a m ie s z k a ły c h przez ludność u k ra iń s k ą na rów ni z c a łą R z e c z p o s p o litą szero k o r o z b u d o w a n y m sam o rząd em te ry to rialn y m łączn ie z s a m o r z ą d e m w o je w ó d z k im , w y p o s a ż o n y m w upraw n ien ia u s ta w o d a w c z e w z a k re sie sp raw lo k aln y ch i nie o b ję ty c h u s ta w o d a w stw e m p a ń s tw o w y m lub p rz e z n ie g o zleconym ,
b) [...] (z a g w a ran to w a n ia ) U k r a iń c o m opieki ku ltu raln ej ze s tro n y P a ń s tw a p rzez o d p o w ied n ie dotacje, w s z c z e g ó ln o ś c i u tw o rz e n ie u n iw e rs y te tu u k r a iń skiego we L w ow ie [...],
c) zag w a ra n to w an ie w s z y s tk im s w o b ó d w y z n a n io w y c h K o ś c io ło w i k a to lic k ie mu obrządku g rec k ie g o i K o śc io ło w i p ra w o s ła w n e m u ,
d) p rzep ro w a d ze n ia re fo rm y rolnej, o p ie ra ją c się na z a sad zie s p ra w ie d liw o ś c i naro d o w ej i społecznej, n a rz ecz m ie js c o w e g o e le m e n tu m a ło ro ln e g o p o ls k ie g o i ukraiń sk ieg o f...]”21.
P onadto Rząd RP m iał w y d a ć c z y n n ik o m k ra jo w y m in stru k cje, które m iały d o p ro w ad zić do u s talen ia w s p ó ln e g o s ta n o w is k a p o l s k o -u k ra iń s k ie g o w o b e c Sow ietów i do z a n ie c h a n ia w z a je m n ie w ro g ic h w y stąp ień .
l s T o r z e c k i , art. cyt., s. 323 n. 19 Tamże, s. 332.
20 Tamże, s. 337.
In stru k c ja ta w y w o ła ła w kraju m ie sz a n e u czucia. N ietru d n o się dom y śleć, że n a jm n ie j p r z y c h y ln e by ły re a k c je w B iurze W s c h o d n i m 22. To w ystąpienie nie s p o w o d o w a ło ta k że żadnej p o w a ż n ie js z e j reakcji strony ukraińskiej, choć nie sp o só b nie d o s trz e c , iż z a w a rte w niej p ro p o z y c je w y b ie g a ły daleko ponad to, co p r o p o n o w a ły w ła d z e p o ls k ie p rz e d w o jn ą. J e d n a k ż e - w obec aktualnych n ie p o d le g ło ś c io w y c h aspiracji U k r a iń c ó w - n a w e t tak d ale k o idące pro p o zy cje nie m o g ły sta n o w ić p u n k tu w y jś c ia do p o w a ż n y c h negocjacji.
D z ia ła ją c na p o d s ta w ie tak ich d y sp o z y c ji rządu, w sytuacji ro sn ąceg o terroru i e k s te rm in a c ji lu d n o śc i p o lsk ie j n a W o ły n iu i w M a ło p o ls c e W sc h o d n ie j, R ada N a r o d o w o ś c io w a u s iło w a ła w o k re sie od p a ź d z ie rn ik a 1943 do lipca 1944 r. k sz ta łto w a ć p o lity k ę k ie ro w n ic tw a P o lsk ie g o P a ń s tw a P o d z ie m n e g o w obec m n iejszo ści n a r o d o w y c h . S tała się w tym zakresie o ś ro d k ie m głów nej d y s p o zycji dla w s z y s tk ic h instytucji P olski P o d z ie m n e j, a c z k o lw ie k o siąg an e w jej o b rę b ie k o m p r o m is y zaliczy ć m o ż n a do g a tu n k u b a rd z o trudnych.
P ie rw s z e p o s ie d z e n ie R ady o d b y ło się 12 p a ź d z ie rn ik a 1943 r.23 O bradom p rz e w o d n ic z y ł (z re s z tą j u ż do k o ń c a prac rady) p ie rw s z y zastępca D elegata Rządu RP - A d a m B ie ń ze S tro n n ic tw a L u d o w e g o , a c z o ło w ą rolę odgryw ał w rad zie także r e p r e z e n tu ją c y K o m e n d a n ta G łó w n e g o A K , sz e f BIB KG AK, płk Jan R z e p e c k i. E fe k te m p ie rw s z e g o p o sie d z e n ia rad y b y ła u chw ała, w której stw ie rd z a n o , iż „ w o b e c s o w ie c k ie g o z a g ro ż e n ia Z ie m W sc h o d n ic h RP polska racja stanu w y m a g a u ja w n ie n ia na tym terenie z d e c y d o w a n e j siły p o ls k ie j”24.
N a s tę p n e p o s ie d z e n ie o d b y ło się 15 listo p ad a 1943 r. i o m a w ia n o na nim p r o b le m a ty k ę s to s u n k ó w p o ls k o -u k ra iń s k ic h i p o ls k o -lite w s k ic h 25. S tw ie rd z o no, iż re la c je te s ą f u n k c ją s to s u n k ó w p o ls k o -s o w ie c k ic h oraz uznano, że n a j w a ż n ie js z y m z a d a n ie m w d zied z in ie n a ro d o w o ś c io w e j je st u trzy m an ie przy Polsce jej Z ie m W s c h o d n ic h i z w ią z a n ie L itw y z P o lsk ą . R ad a zaleciła w obec tego w z m o ż e n ie d ia lo g u p o ls k o -lite w s k ie g o i p o ls k o -u k ra iń s k ie g o . R z e c z y w iś cie, p rz e ło m 1943 i 1944 r. był o k re s e m n ajb a rd z ie j in ten sy w n e g o dialogu p o ls k o - u k r a iń s k ie g o 26. W ia d o m o , że w tym czasie in te n s y fik o w a n o także k o n takty z L itw in a m i.
K o le jn y z a c h o w a n y p ro to k ó ł p o s ie d z e n ia rady d o ty c z y zeb ran ia w dniu 13 g ru d n ia 1943 r.27, p o d c z a s k tó re g o S tan isław P io tro w sk i p rzed staw ił u z g o d nio n y z D e le g a te m R z ą d u J a n k o w s k im p ro je k t o ś w ia d c z e n ia w spraw ie
mniej-22 T o r z e c k i, art. cyt., s. 338. 22 C A K C 2 02/X V I, t. I, k. 1. 24 Tam że . 25 Tam że, k. 2. 36 T o r z e c k i, art. cyt., s. 332. 27 C A K C 2 0 2 /X V l, t. III, k. 3.
szóści u kraińskiej. P ro je k t tego o ś w ia d c z e n ia u w z g lę d n ia ł w c z e ś n ie js z e d y s p o zycje w ła d z R P oraz d o ś w ia d c z e n ia w z m ia n k o w a n y c h r o z m ó w ze s t r o n ą u k r a iń ską. W ła ś n ie P iotrow ski, w raz z blisk o z w ią z a n y m z B ien iem d z ia ła c z e m SL Z y g m u n te m Z a łę sk im („Jan G n a t o w s k i ”), był g łó w n y m n e g o c ja to r e m w tych ro z m o w a c h i p r o p o n o w a n a u c h w a ła rady, w ich opinii, m ia ła p o le p s z y ć p o z y c ję n e g o c ja c y jn ą strony polskiej. D o k u m e n t ten głosił:
„ R z e c z p o s p o lita P o lsk a z a p e w n ia ludności u k ra iń sk ie j w P o lsce p ełn y , s w o bodny rozw ój n a ro d o w y , kultu raln y , g o s p o d a rc z y , a w szczeg ó ln o ści:
1) sa m o rz ą d gm in n y , p o w ia to w y i w o je w ó d z k i,
2) n a r o d o w ą szkolę p o w s z e c h n ą i ś re d n ią o ra z U n iw e rsy te t,
3) r ó w n o u p ra w n ie n ie j ę z y k a u k ra iń sk ie g o w a d m in istra c ji p u b lic z n e j i s ą dach,
4) d o p u s z c z e n ie bez o g ra n ic z e n ia do słu żb y w a d m in is tra c ji p u b lic z n e j i w w ojsku,
5 rów ny i sp ra w ie d liw y ud ział [...] w re fo rm ie rolnej,
6) u m o ż liw ie n ie [...] ro z w o ju g o s p o d a rc z e g o na ró w n i z lu d n o ś c ią p o l sk ą ”28.
T e k st tej u c h w a ły m iał osłabić w p e w n y m se n sie w y m o w ę o s tre g o w swej istocie s ta n o w is k a K rajo w ej R ep re z e n tac ji P o lity c z n e j z 30 lipca 1943 r., w k tó rym z d e c y d o w a n ie p o tę p io n o zb ro d n ie u k r a iń s k ie 29. O d e z w a K R P u s z ty w n iła stan o w isk o ukraiń sk ie, ale tekst u c h w a ły R a d y N a r o d o w o ś c io w e j z 13 g ru d n ia też n iew iele zm ienił. W y r a z e m k o n fro n ta c y jn e g o s t a n o w is k a strony u k ra iń sk ie j było o św ia d c z e n ie O U N - R z 22 g ru d n ia 1943 r. K ie r o w n ic tw o u k ra iń sk ie stw ierd zało w nim m .in., iż „ sta n o w isk o strony p o lsk iej do u k ra iń s k ie g o z a g a d n ie n ia je st tego rodzaju, że p r z e s ą d z a z g óry m o ż liw o ś ć ja k ie g o b ą d ź p o r o z u m ie n ia ” 30.
W k iero w n ic tw ie p o lsk ie g o p o d z ie m ia w 1943 r. d o m in o w a ła c h ę ć z a p e w n i e nia ludności ukraińskiej r ó w n o p ra w n e j e g z y ste n c ji w P o lsc e w g ra n ic a c h z
1 w rz e śn ia 1939 r.jl Brak p o s tę p ó w w n e g o c ja c ja c h z U k ra iń c a m i, a n a d e w sz y stk o g w a łto w n a e s k a la c ja te rroru w o b ec lu d n o ści p o lsk iej s p o w o d o w a ły , iż w 1944 r. sto p n io w o z w y c ię ż ało s ta n o w is k o re p re z e n to w a n e p rz e z ludzi z w ią z a n y ch z o b o z e m n a ro d o w y m , a w ięc tzw. tw a rd a lin ia 32.
28 Tamże.
29 C A K C 203/XV-49 , k. 2-2a. 30 C A K C 203/XV-43 , k. 56-56a.
Była to opcja repre zentow ana głównie przez P P S, SL, SP, Delegata R ząd u i pika R z e peckiego.
32 Byli to kom endant głów ny A K - gen T. K o m orow s ki, dy re k to r D ep artam en tu Sp raw W e wnętrznyc h Delegatury Rząd u - L. Ru tkow sk i, ludzie Biura W s c h o d n ie g o czy naw et nie zw iąz an y z SN, dyrektor Depart amentu Prasy i Pr opagandy AK - St. Kauzik.
W d n iu 27 s ty c z n ia 1944 r. p o d c z a s p o s ie d z e n ia R ady przy jęto uch w ałę, w której p o n o w n ie p o d k re ś la n o , że P o ls k a stoi na stan o w isk u u z n a n ia d ążenia n a ro d u u k ra iń s k ie g o do p o s ia d a n ia w ła s n e g o p ań stw a. Istnienie tego p ań stw a b y ło b y w interesie P olski, tak ja k silna P o ls k a byłaby w interesie U krainy. Jak stw ie rd z o n o , „nie m a siln eg o p a ń s tw a p o ls k ie g o bez je g o w o je w ó d z tw p o łu d n io w o - w s c h o d n i c h ”33. P o d k re ś la n o także, iż b u d o w a ć w łasne p a ń s tw o należy p rz e d e w s z y s tk im na o b sz a rz e j e d n o lity m n a ro d o w o ś c io w o oraz że „aby s tw o rzy ć n ie p o d le g łe p a ń stw o , n a le ż y ro z w ija ć we w łasn y m sp o łe c z e ń stw ie nie e le m e n ty zbrodni i anarchii, ale w a rto śc i p a ń s tw o w o - tw ó r c z e ”34. Z w ra c a n o u w a g ę , iż strona p o ls k a p o d tr z y m u je w c ało ści ofertę dla m n iejszo ści u k ra iń skiej n a k re sa c h p o łu d n io w o - w s c h o d n ic h , z a p r e z e n to w a n ą w u c h w a le rady z 13 g ru d n ia .
P ro b le m s to s u n k ó w p o ls k o -u k r a iń s k ic h d o m in o w a ł w o b rad ach rady. Kolejne d w a p o sie d z e n ia , 10 i 24 lu te g o 1944 r., w y p e łn io n e były w całości w łaśnie p rz e z te sp raw y . P o d c z a s d ru g ie g o p o s ie d z e n ia P iotrow ski o m ó w ił przebieg s w y c h r o z m ó w z p rz e d s ta w ic ie la m i O U N ( b ) . Z a p re z e n to w a n o też w yniki p r o w a d z o n y c h r ó w n o le g le ro z m ó w z G ł ó w n ą R a d ą U k ra iń s k ą (o d p o w ie d n ik polskiej R a d y J e d n o ś c i N a r o d o w e j) 35. O k a z a ło się, że d o szło w p ra w d z ie do ustalenia z G R U , iż z a p rz e s tan e z o s ta n ą w z a je m n e a k cje p rz e c iw k o obu n a ro d o m , ale w p ra k ty c e nie r e s p e k to w a n o teg o p o s ta n o w ie n ia . T ak że ro z m o w y P io tro w sk ie g o nie p rz y n io s ły ż a d n y c h rezu lta tó w , O U N ( b ) nie w y k azał za in te re so w an ia w e j śc ie m w skład R JN , a p ro b le m u s ta le n ia p rz y sz łe j granicy p o ls k o -u k ra iń sk ie j o d ło ż o n o na p r z y s z ło ś ć 36. P o m im o n i e p o w o d z e ń ro z m o w y te były k o n ty n u o w a ne i k o le jn ą relację z ich p rz e b ie g u P io tro w s k i składał na p o sie d z e n iu rady w d n iu 9 m a ja 1944 r.37 T o w a r z y s z y ł m u ta k ż e Z ałęski.
W ty m czasie k o n flik t p o m ię d z y P io tr o w s k im i Z ałęsk im z je d n e j strony a B iu re m W s c h o d n im z dru g iej strony p rz y b ra ł ostry c h a ra k te r38. A tm o sferę z a o s trz y ła je s z c z e d e c y z ja o r o z w ią z a n iu b iu ra (zap ad ła w c z e rw c u 1944 r.), a p o te m o tw a rta n ie c h ę ć p rz e jś c ia j e g o p ra c o w n ik ó w do Biura N a ro d o w o ś c io w e g o („ sta te c zn ie przeszli oni do nie z lik w id o w a n e j Sekcji W s c h o d n ie j”). O ile je d n a k w sferze o rg a n iz a c y jn e j o p c ja re p re z e n to w a n a przez biuro była n ie p o w o d z e n ie m , o tyle brak j a k ic h k o lw ie k e fe k tó w r o z m ó w z U k raiń cam i w y w o ła ł d e c y z ję o u s z ty w n ie n iu strony polskiej.
33 C A K C 202 /X V[, t. I, k. 3. 34 Tam że .
35 Tam że . 36 Tam że .
37 Tam że, t. III, k. 11-12.
W y ra z e m tej sytuacji było w y s tą p ie n ie d y re k to ra d e p a r ta m e n tu S p ra w W e w n ę trz n y c h L e o p o ld a R u tk o w s k ie g o ( „ M u s z y ń s k i”) na p o s ie d z e n iu R a d y w dn iu
11 m aja 1944 r.39 O p o w ie d z ia ł się on z d e c y d o w a n ie za w z m o c n ie n ie m p o l skiej sam o o b ro n y na kresach w s c h o d n ic h , stw ie rd z a ją c też, iż d la r o z s t r z y g n i ę cia spraw w s c h o d n ic h je st k o n ie c z n a racja lub siła. P o n ie w a ż w j e g o o p in ii strona p o lsk a nie m iała ani j e d n e g o , ani d ru g ieg o , nie m o ż n a też było liczyć na pom oc A n g lo s a s ó w ja k i na z a ła m a n ie się Rosji; j e d y n ą d ro g ę sta b iliz a c ji w i dział w p o d ję c iu p o lity czn ej o fe n s y w y . N ie d o szło j e d n a k do s p re c y z o w a n ia , na czym o fe n s y w a ta m iała p o leg ać. K o n s e k w e n c ją z a s y g n a liz o w a n e j te n d e n c ji była też treść referatu w y g ło s z o n e g o p rz e z - ja k za w sz e e la s ty c z n e g o - B ie n ia na p o sied zen iu R JN w dniu 24 m aja 1944 r. P o w tó r z y ł on to w y s tą p ie n ie n a stępnego dnia na p o sie d z e n iu R a d y N a r o d o w o ś c io w e j40. W r e fe ra cie ty m B ień stw ierdzał m.in.: nie m a p ro b le m u m n ie jsz o śc i n a r o d o w y c h , a je s t p ro b le m polskiej p olityki w sc h o d n ie j, czy raczej brak u takiej polityki; ro z w ią z a ć ten problem musi kraj w r o z m o w a c h z U k ra iń c a m i, B ia ło ru s in a m i, L itw in a m i, a nie ośrodki e m ig ra c y jn e ; p o lity k a w s c h o d n ia nie m oże być u z a le ż n io n a od sytuacji aktualnej i nie m o ż n a tu szu k ać ż a d n e g o k o m p r o m is u z R o sją, bo k ażd y k o m prom is o z n a c z a n ico ść Polski; w o b e c b a n k ru c tw a p o lity k i k o m p r o m is u n a le ż y rozw ijać w szelk ie te n d en cje an ty ro sy jsk ie .
P ro b le m p o lsk o -u k ra iń sk i z d o m in o w a ł prace rady, ale p o d ję ła o n a też k w e s tie b ia ło ru sk ą i litew ską. S p ra w y b ia ło ru s k ie o m a w ia n o 29 c z e r w c a 1944 r .41 P rzy jęta w tym dn iu u c h w a ła z a p e w n ia ła a u to n o m ię lu d n o śc i b ia ło ru s k ie j w takim sam y m zakresie, ja k w o b e c lu d n o ści u k ra iń sk ie j w u c h w a ła c h ra d y z 13 g ru d n ia i 27 s ty c z n ia 1944 r. N a to m ia s t 9 c z e r w c a 1944 r. o m a w i a n o s to sunki p o lsk o -lite w sk ie i p rz y ję to w tej sp raw ie dość j e d n a k o g ó l n i k o w ą u c h w a lę42. Pro b lem litew ski p o d ję to też 13 lipca 1944 r. N a ty m p o s ie d z e n iu re fe ra t o sytuacji na zie m ia c h p ó łn o c n o - w s c h o d n ic h w y g ło sił s z e f B iu ra N a r o d o w o ś c i o w ego W ła d y sła w T o m k ie w ic z ( „ K r z y s z to f ”)43. P r o p o n o w a ł on, aby d ą ż y ć do ścisłego zw iązk u p o lsk o -lite w s k ie g o , p o d ję c ia się p rz e z P o ls k ę r e p r e z e n to w a n ia L itw y na terenie m ię d z y n a r o d o w y m i w rę c z o b ro n y L itw y p rz e z P o lsk ę , a ta k że do u tw o rz e n ia a u to n o m ic z n e j P ro w in c ji W ile ń s k ie j d la P o la k ó w , L itw in ó w i B iałorusinów . Z ty m sta n o w isk ie m , które j a k m o ż n a p rz y p u s z c z a ć nie z y s k a ło b y sym patii L itw in ó w , p o le m iz o w a ł Z w ie rz y ń s k i. Z a u w a ż a ł on m .in ., iż t w o rz e n ie p ro p o n o w a n e j p ro w in c ji m o g ło b y s ta n o w ić n i e b e z p ie c z n y p r e c e d e n s dla U k r a
39 Tam że . t. III, k. 13. 40 Tamże, t. III, k. 9-10. 41 Tamże, t. I, k. 25. 42 Tamże, t. I, k. 4. 43 Tamże, I. I, kol. 26-27.
iń c ó w i n ie n a le ż y w żad n ej p o staci p o p ie ra ć r o z w o ju n a c jo n a liz m u b ia ło ru s kieg o .
P r o b le m ten m iał być d y s k u to w a n y n a n a s tę p n y m p o sie d z e n iu Rady 20 lipca 1944 r. A le w tym dniu d o m in o w a ły ro z w a ż a n ia , czy w zw iązk u z ro z w o je m sy tu acji w o je n n e j n a le ż y k o n ty n u o w a ć p ra c e B iu ra N a r o d o w o ś c io w e g o 44. U z n a no, iż m im o w sz e lk ic h tru d n o śc i p ra c e m a ją być p ro w a d z o n e dalej. Było to j e d n a k - j a k się zdaje - o s tatn ie p o sie d z e n ie rady.
O c e n a p rac rad y d zisiaj je s t b a rd z o trudna. W n a jw a ż n ie jsz ej kw estii, s tw o rz e n ia p o d s ta w do u re g u lo w a n ia s to s u n k ó w p o ls k o -u k ra iń s k ic h , nie ud ało się w y p r a c o w a ć je d n o lite g o s ta n o w is k a i j e d n o c z e ś n ie nie p r z e ła m a n o im p asu w ro k o w a n ia c h . C z y j e d n a k m o ż liw o ś ć u z y s k a n ia j a k ie g o k o lw ie k m o d u s vivendi w sy tu a c ji n ie z m ie n n o ś c i s to su n k u strony p o lsk iej do p ro b le m u granic i a sp ira cji n ie p o d le g ło ś c io w y c h U k ra iń c ó w w o g ó le istniała? T ak czy inaczej musi b u d z ić u z n a n ie w y r a ż o n a w ie lo k ro tn ie p rz e z s tro n ę p o ls k ą ak c e p ta cja bardzo s z e ro k ie j a u to n o m ii p r o p o n o w a n e j ludności u k ra iń sk ie j w g ran icach RP.
W a r to je s z c z e w s p o m n ie ć o u s iło w a n ia c h u tw o r z e n ia B iura N a ro d o w o ś c io w e g o . W b r e w z a ło ż e n io m , nie p r z e k a z a n o tu d o ro b k u o r g a n iz a c y jn eg o ani z A rm ii K ra jo w e j, ani z innych k o m ó re k D e le g a tu ry R ząd u . N aw et po likwidacji B iu ra W s c h o d n i e g o je g o p r a c o w n ic y n ie przeszli do B iu ra N aro d o w o śc io w e g o ; p r z e ję ła ich S e k c ja W s c h o d n ia D e p a r ta m e n tu P ra sy D ele g a tu ry R ządu.
S z e f e m B iu ra N a r o d o w o ś c io w e g o został T o m k ie w ic z , a je g o z a stę p c ą „G lań- s k i ” (N N ). B iu ro s k u p iało się g łó w n ie n a p r o w a d z e n iu n egocjacji z p r z e d s ta w ic ie la m i m n ie js z o ś c i n a r o d o w y c h (p isa łe m o P io tro w s k im , sam zaś T o m k ie w ic z p r o w a d z ił ro z m o w y z L itw in a m i). D r u g ą sfe rą dz iałan ia było o p r a c o w y w a n ie re fe ra tó w , m e m o ria łó w i an aliz d o t y c z ą c y c h spraw m niejszości n a ro d o w y c h . Z o p r a c o w a ń tych k o rz y sta ło k ie ro w n ic tw o i różne kom órki p ań stw a p o d z ie m n e g o .
B iu ro N a r o d o w o ś c io w e , a c z k o lw ie k nie r o z w in ę ło szerzej działalności, s ta n o w iło j e d n a k istotne u z u p e łn ie n ie i w s p a rc ie d la R a d y N aro d o w o śc io w e j.
