Widok Socjologiczny wkład w debatę o CSR

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI NAUK SPOECZNYCH Tom 5(41), numer 2 – 2013. MARTA STRUMISKA-KUTRA *. SOCJOLOGICZNY WKAD W DEBAT O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. WSTP. Niniejszy tekst koncentruje si na perspektywie socjologicznej, czerpie jednak penymi garciami z nauk pokrewnych, w szczególnoci takich jak nauki o polityce, ekonomia, antropologia czy nauki o organizacji. Koncentruje si zwaszcza na perspektywie instytucjonalnej obecnej w kadej z wymienionych nauk. Typowe dla socjologii sposoby opisu i wyjaniania zjawisk charakteryzuje opis i wyjanianie w szeroko rozumianym kontekcie – spoecznym, instytucjonalnym i kulturowym. Ujmujc z tej perspektywy zjawisko CSR, mona zaj si dwoma podstawowymi zagadnieniami. Po pierwsze uwarunkowaniami i rónorodnoci CSR, po drugie za dynamik tego zjawiska1. Przyjrzyjmy si wstpnie tym dwóm moliwociom. Przyjmujc pierwszy punkt widzenia moemy zada pytania: – Jakie s spoeczne i instytucjonalne uwarunkowania CSR? – Jaka jest i od czego zaley rónorodno CSR? Analizy zakorzenione w socjologii i pokrewnych jej podejciach w ssiednich dziedzinach (np. w ekonomii instytucjonalnej, w naukach o polityce) bd podkrelay wpyw kontekstu spoecznego, w szczególnoci za instytucjonalnego, na sposób rozumienia i realizacji idei CSR. Przykadów tego rodzaju podejcia dostarczaj badania porównujce funkcjonowanie omaDr MARTA STRUMISKA-KUTRA – adiunkt Katedry Nauk Spoecznych w Akademii Leona Ko

(2) mi skiego w Warszawie; adres do korespondencji: Ul. Jagiello ska 57/59, 03-301 Warszawa, e-mail: martastr@kozminski.edu.pl 1 S. B r a m m e r, G. J a c k s o n, D. M a t t e n, Corporate Social Responsibility and institutional theory: new perspectives on private governance. “Socio-Economic Review” 10(1)/2012, s. 3-28..

(3) MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. 68. wianego konceptu w róĪnych typach gospodarek kapitalistycznych, posáugując siĊ takimi klasycznymi rozróĪnieniami jak typy welfare state2, kultury kapitalizmu3, róĪnorodnoĞü kapitalizmu4 (varieties of capitalism), lub teĪ w Ğrodowiskach charakteryzujących siĊ zróĪnicowanymi systemami wartoĞci wyznawanymi przez jednostki takie jak np. pracownicy, kadra zarządzająca, przedsiĊbiorcy, czy – w najbardziej ogólnym wymiarze – przez opiniĊ publiczną (np. postawy materialistyczne, postmaterialistyczne5; zróĪnicowanie wedáug siedmiu wymiarów kultury6). Przyjmując drugi punkt widzenia moĪemy zadaü pytanie o proces: – Jaka jest dynamika procesu wdraĪania CSR w konkretnych ukáadach spoáecznych7? Odpowiadając na tak postawione pytanie, perspektywa socjologiczna nakazuje badaü ewolucjĊ zjawiska Ğledząc jego przebieg w czasie, szczegóáowo opisując dziaáania i strategie aktorów zaangaĪowanych w proces, odtwarzaü ich rozumienie sytuacji, wartoĞci, oczekiwania, interesy oraz opisywaü znaczenie struktur (instytucji), w ramach których aktorzy ci dziaáają. Tu charakterystyczne są badania przyjmujące perspektywĊ instytucjonalizmu historycznego8, lub socjologicznego9, Ğledzące poczynania aktorów spoáecznych, którzy podejmują 2. G. E s p i n g - A n d e r s e n, The Three Worlds of Welfare Capitalism, Oxford: Oxford Polity Press 1990. 3 G. H o f s t e d e, G.J. H o f s t e d e, Kultury i organizacje, Kraków: Oficyna Ekonomiczna 2002; Ch. H a m p d e n - T u r n e r, A. T r o m p e n a a r s, Siedem wymiarów kultury: znaczenie róĪnic kulturowych w dziaáalnoĞci gospodarczej, Kraków: Oficyna Ekonomiczna 2002; Ch. H a m p d e n - T u r n e r, A. T r o m p e n a a r s, Siedem kultur kapitalizmu: USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, Warszawa: PWE 2006. 4 P. H a l l, D. S o s k i c e, An Introduction to Varieties of Capitalism, w: Varieties of Capitalism: The Institutional Foundations of Comparative Advantage, red. P. Hall and D. Soskice, Oxford: Oxford University Press 2001, s. 1-70. 5 R. I n g l e h a r t, Modernization and postmodernization: Cultural, economic, and political change in 43 societies, Princeton, NJ: Princeton University Press 1997. 6 Ch. H a m p d e n - T u r n e r, A. T r o m p e n a a r s, Siedem wymiarów kultury: znaczenie róĪnic kulturowych w dziaáalnoĞci gospodarczej, Kraków: Oficyna Ekonomiczna 2002; c i Ī, Siedem kultur kapitalizmu. 7 Social settings, sformuáowanie ukáad spoáeczny przyjĊte za Lofland. Lofland, Snow (2010) – „podstawowa jednostka analizy socjologicznej, uwzglĊdniającej perspektywĊ uczestników Īycia spoáecznego” (E. H a á a s, WstĊp do wydania polskiego, w: Lofland J., Snow D.A., Anderson L., Lofland L.H. 2009 Analiza ukáadów spoáecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakoĞciowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 16). 8 Explaining Institutional Change. Ambiguity, Agency and Power, red. J. Mahoney, K. Thelen, Cambridge: Cambridge University Press 2010. 9 P. D i M a g g i o, W. P o w e l l, Nowe spojrzenie na „Īelazną klatkĊ”: instytucjonalny izomorfizm i racjonalnoĞü zbiorowa w polach organizacyjnych, w: Wspóáczesne teorie socjologiczne, red. A. JasiĔska-Kania i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2006; T.B. L a w r e n c e,.

(4) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 69. swoje dziaáania w kontekĞcie okreĞlonych pól organizacyjnych. Dziaáania aktorów podlegają róĪnego rodzaju naciskom, których efektem jest upodobnianie siĊ do siebie (izomorfizm) praktyk gospodarczych. Z drugiej strony zaĞ analizy te zakáadają, Īe instytucje są zamierzonym i niezamierzonym efektem dziaáaĔ aktorów, operujących nie tylko w zgodzie z reguáami instytucjonalnymi, ale teĪ w celu ich zmiany (aktywnoĞü nazywana przez DiMaggio institutional entrepreneurship10). W przypadku obydwu obszarów zagadnieĔ mamy do czynienia z analizami teoretycznymi i empirycznymi wszystkich poziomów analizy: mega (ponadnarodowy), makro (krajowy), mezzo (organizacyjny) i mikro (jednostkowy). Pierwszy obszar – zróĪnicowania i uwarunkowaĔ – zdominowany jest przez badania stosujące podejĞcie iloĞciowe. Dla drugiego obszaru, skoncentrowanego na procesie, charakterystyczne jest stosowanie metodologii jakoĞciowej. W dalszej czĊĞci pracy omówione zostaną obydwa obszary socjologicznych rozwaĪaĔ nad CSR z uwzglĊdnieniem zarówno kwestii teoretycznych, jak i empirycznych. Ilustracji do rozwaĪaĔ dostarczą badania nad CSR, przeprowadzone z przyjĊciem wymienionych perspektyw.. RÓĩNORODNOĝû I UWARUNKOWANIA CSR. W analizach charakterystycznych dla nurtu instytucjonalnego przyjmuje siĊ twierdzenie, Īe CSR definiowane jest w róĪnie w zaleĪnoĞci od kontekstu kulturowego, instytucjonalnego i spoáecznego w jakim wystĊpuje. Skoro w róĪnych kontekstach kulturowych róĪnie rozumie siĊ pojĊcie biznesu w ogóle, trudno nie przyjąü, Īe kontekst ten ksztaátuje równieĪ rozumienie obowiązków biznesu w stosunku do spoáeczeĔstwa11. Tym, co interesuje badaczy podejmujących analizy w duchu teorii instytucjonalnej jest wiĊc sposób, w jaki koncepcja CSR jest ksztaátowana przez zróĪnicowane warunki spoáeczno – instytucjonalne.. R. S u d d a b y, Institutions and Institutional Work, w: Handbook of Organizational Studies, 2nd ed., ed. C. Clegg, C. Hardy, London: Sage Publications 2006. 10 P. D i M a g g i o, Interest and agency in institutional theory. w: Institutional patterns and organizations: Culture and environment, red. L.G. Zucker, Cambridge, Mass.: Ballinger 1988, s. 3-22. 11 K. F u k u k a w a, J. M o o n, A Japanese model of corporate social responsibility? A study of website reporting, “Journal of Corporate Citizenship” 16(2004), s. 45-60..

(5) 70. MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. W nurcie instytucjonalnym badaĔ porównawczych nad CSR, opisanym przez Williams i Aguilera12 wyróĪnia siĊ trzy podstawowe:. 1. Analizy, w których jednostkami analizy są kraje i regiony, a przedmiotem zainteresowania róĪne systemy instytucjonalne i ich wpáyw na definiowanie CSR, 2. Analizy, w których analizy koncentrują siĊ na aktorach spoáecznych i ich wpáywie na ksztaát CSR. 3. Analizy, które koncentrują siĊ na dziaáaniach przedsiĊbiorstw, porównując ich funkcjonowanie w róĪnych kontekstach instytucjonalnych. PoniĪej skrótowo omówiona zostanie kaĪda ze strategii. 1. ZRÓĩNICOWANE SYSTEMY INSTYTUCJONALNE A CSR. Przykáadem badaĔ porównawczych stosujących pierwszą strategiĊ są badania funkcjonowania CSR w róĪnych reĪimach corporate governance (np. kontynentalnym i skandynawskim) lub w róĪnych krajach w obrĊbie tego samego reĪimu (np. pomiĊdzy Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi). W nurcie tym interesującymi wydają siĊ na przykáad badania wskazujące na wyraĨną niespójnoĞü pomiĊdzy dziaáaniami z zakresu CSR w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, czyli dwóch krajach uznawanych za reprezentantów reĪimu anglosaskiego (o moĪliwych przyczynach za chwilĊ13). W ramach podejĞcia koncentrującego siĊ na krajach i regionach, przedmiotem badaĔ stają siĊ nie tylko regulacje prawne (bĊdące czĊĞcią áadu instytucjonalnego danego kraju), lecz równieĪ szersze uwarunkowania instytucjonalne (normy i reguáy dziaáaĔ nie zapisane w prawie, czyli instytucje nieformalne), takie jak naciski kolektywnych aktorów spoáecznych: inwestorów instytucjonalnych (jak np. fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe), konsumentów, klientów, pracowników, organizacji pozarządowych. RozróĪnienie pomiĊdzy systemem prawnym a instytucjami nieformalnymi jest uznawane za szczególnie istotne w przypadku badaĔ nad ksztaátowaniem CSR w kontekĞcie krajów rozwijających siĊ, gdzie, jak zaznaczają niektórzy badacze, nieodpowiedzialnoĞü przedsiĊbiorstw jest ignorowana w imiĊ tworzenia „sprzyjającego klimatu” dla inwestycji14. Sytuacja ta związana jest z faktem, iĪ w kra12 R. A g u i l e r a, C. W i l l i a m s, Corporate Social Responsibility in a comparative perspective, w: Oxford Handbook of Corporate Social Responsibility, red. A. Crane, A. McWilliams, D. Matten, J. Moon, D. Siegel, Oxford: Oxford University Press 2008, s. 452-472. 13 D. M a t t e n, J. M o o n, “Implicit” and “explicit” CSR: A conceptual framework for understanding CSR in Europe, w: CSR across Europe, red. A. Habisch, J. Jonker, M. Wegner, R. Schmidpeter, Berlin, Germany: Springer-Verlag 2004, s. 335-356. 14 S.F. D i a m o n d, The “race to the bottom” returns: China’s challenge to the international labor movement, “University of California at Davis Journal of International Law and Policy” 2003,.

(6) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 71. jach rozwijających siĊ porządek prawny jest czĊsto w trakcie konstruowania, wobec czego istnieją np. luki prawne, obszary nieobjĊte regulacją. Sprzyja to podejmowaniu przez przedsiĊbiorstwa dziaáaĔ o charakterze nieodpowiedzialnym. Funkcje pozaprawnych uwarunkowaĔ instytucjonalnych podkreĞlają teĪ badania porównujące strategie CSR w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, zwraca siĊ w nich uwagĊ na wysoki udziaá w rynku pierwszego z tych krajów inwestorów instytucjonalnych, takich jak fundusze emerytalne i ubezpieczeniowe, bĊdących inwestorami szczególnie skáonnymi do podejmowania decyzji z uwzglĊdnieniem dáugiego horyzontu czasowego15. Badacze zwracają równieĪ uwagĊ na bardziej oczywiste uwarunkowania prawne, np. wprowadzony w 1996 roku wymóg raportowania o uwzglĊdnianiu informacji ekologicznych i spoáecznych przy tworzeniu pakietu inwestycyjnego przez fundusze emerytalne dziaáające na rynku w Wielkiej Brytanii (wymóg ten wprowadziáy nastĊpnie Belgia, Niemcy i Francja). 2. INDYWIDUALNI I KOLEKTYWNI AKTORZY A CSR. W przypadku przyjĊcia drugiej strategii za przedmiot badaĔ obiera siĊ wpáyw róĪnego rodzaju aktorów spoáecznych na ksztaát polityki związanej z CSR (stosowanej przez przedsiĊbiorstwa, rządy, organizacje branĪowe). Jednostkami analizy mogą wiĊc byü takie grupy, jak: pracownicy, w tym równieĪ przedstawiciele stanowisk kierowniczych, konsumenci, inwestorzy instytucjonalni, organizacje pozarządowe. Doh i Guay16, opierając siĊ na jakoĞciowych studiach przypadku, wskazują na przykáad, w jaki sposób róĪnice w strukturze instytucji politycznych i strategiach dziaáania poszczególnych grup interesu determinowaáy nie tylko sposób postrzegania odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstw, lecz równieĪ sposób jej praktykowania w przypadku firm, rządów i aktywistów. Inne badania, opisujące wpáyw aktorów spoáeczeĔstwa obywatelskiego na procesy wdraĪania CSR, podkreĞlają znaczenie dostĊpu obywateli do informacji o oddziaáywaniach Ğrodowiskowych przedsiĊbiorstw, prawa do wystĊpowania w sądzie celem pozywania „trucicieli” oraz dostĊpnoĞci zasobów umoĪliwiających realizacjĊ wymienionych. No 10, s. 39-74; A. A m a n Jr, Privatization and the democracy problem in globalization: Making markets more accountable through administrative law, “Fordham Urban Law Journal” 28(2001), s. 1477-1506. 15 C.A. W i l l i a m s, J. C o n l e y, An Emerging Third Way?: The Erosion of the Anglo-American Shareholder Value Construct, “Cornell International Law Journal” 38(2005), No 2, s. 493-551. 16 J.P. D o h, T.R. G u a y, Corporate social responsibility, public policy, and NGO activism in Europe and the United States: An institutional-stakeholder perspective, “Journal of Management Studies” 2006, s. 47-73..

(7) MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. 72. aktywnoĞci17. Autorzy tych badaĔ podkreĞlają, Īe to wáaĞnie kontrola ze strony obywateli pozwala instytucjom formalnym na efektywne dziaáanie. W wymienionych badaniach dominującymi metodami są analizy dokumentów formalnych, analizy dostĊpnych danych statystycznych, iloĞciowa analiza treĞci. Osobnym dziaáem badaĔ, sytuujących w centrum zainteresowania aktorów spoáecznych, są badania nad wpáywem systemu wartoĞci kadry zarządzającej na sposób wdraĪania CSR. W analizach tych wykorzystuje siĊ sondaĪowe metody badawcze, tradycyjnie kojarzone z socjologią. Wykazują one, Īe wartoĞci indywidualne i organizacyjne odgrywają duĪą rolĊ w ksztaátowaniu dziaáaĔ organizacji w omawianym zakresie. Wpáyw ten jest widoczny niezaleĪnie od zewnĊtrznych wobec organizacji czynników spoáeczno – instytucjonalnych. Przykáadem takich badaĔ jest miĊdzykulturowe porównanie postaw menadĪerów z Hiszpanii, Turcji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wobec roli CSR w procesach decyzyjnych18. Ksztaát CSR zaleĪy wiĊc od wspóáoddziaáywania czynników indywidualnych, organizacyjnych oraz instytucjonalnych i kulturowych. PamiĊtaü jednak naleĪy, Īe czynniki indywidualne (postawy etyczne, kultura organizacyjna) ksztaátowane są przez kontekst kulturowy i instytucjonalny – normy dotyczące pracy i prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej panujące w danym kraju. W tym sensie trudno jest jednoznacznie oddzieliü wpáyw czynników endogennych i egzogennych na dziaáania i decyzje podejmowane w organizacji. Badania tego zakresu problemowego korzystają z szerokiego dorobku teoretycznego i empirycznego problematyki róĪnic kulturowych i ich wpáywu na dziaáalnoĞü gospodarczą, odwoáując siĊ do takich autorów jak Hofstede (kultury kapitalizmu) czy Ingelhart (wartoĞci postmaterialistyczne i materialistyczne). Badania te jako czynniki ksztaátujące CSR definiują takie elementy kulturowe jak dystans wáadzy, kolektywizm, indywidualizm. Badania dowodzą na przykáad, Īe menadĪerowie z krajów charakteryzujących siĊ kulturą kolektywną o maáym dystansie wáadzy są bardziej skáonni do dziaáaĔ áączonych z CSR19.. 17. D.S. G r a n t, Allowing citizen participation in environmental regulation: An empirical analysis of the effects of right-to-sue and right-to-know provisions on industry’s toxic emissions, “Social Science Quarterly” 78(1997), No 4, s. 859-874; D.S. G r a n t, L. D o w n e y, Regulation through information: An empirical analysis of the effects of state sponsored right-to-know programs on industrial toxic pollution, “Policy Studies Review” 14(1996), No 3-4, s. 339-352. 18 S.J. V i t e l l, J.G. P a o l i l l o, A cross-cultural study of the antecedents of the perceived role of ethics and social responsibility, “Business Ethics” 13(2004), No (2-3), s. 185-199. 19 D.A. W a l d m a n, M. S u l l y d e L u q u e, N. W a s h b u r n, R.J. H o u s e, Cultural and leadership predictors of corporate social responsibility values of top management: A GLOBE study of 15 countries, “Journal of International Business Studies” 37(2006), s. 823-837..

(8) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 73. Ciekawym przykáadem są tu równieĪ badania konstruktów poznawczych (cognitive concepts) w ramach których przedsiĊbiorcy i menadĪerowie Europy ĝrodkowo Wschodniej postrzegają spoáeczną odpowiedzialnoĞü przedsiĊbiorstw20. Autorki badania utworzyáy wskaĨniki pozwalające na klasyfikacjĊ postaw w stosunku do spoáecznej odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstw, a nastĊpnie sprawdzaáy w jaki sposób postawy pozytywne bądĨ negatywne korelują z postawami, które nazwaáy etatystycznymi (mierzone skalą zgody na regulacjĊ rynku przez paĔstwo) i kontynentalnymi (mierzone skalą poparcia dla dziaáalnoĞci związków zawodowych i przetargu zbiorowego). Gáównymi wskaĨnikami mierzącymi postawy pozytywne wobec CSR byá brak zgody z „friedmanowskim” stwierdzeniem: „OdpowiedzialnoĞü spoáeczna firm polega wyáącznie na zwiĊkszaniu zysków” (Social responsibility of companies consists of increasing profits nٛ y) oraz zgoda z twierdzeniem: „PrzedsiĊbiorstwa muszą robiü dla dobra wspólnego wiĊcej, niĪ wymaga od nich prawo” (Companies have to do more for the community than what is required by law). PoniĪsza tabela ilustruje wyniki uzyskane dla pierwszego wskaĨnika z podziaáem na kraj pochodzenia respondenta oraz z podziaáem na wielkoĞü firmy, której jest wáaĞcicielem bądĨ zarządcą. Tab. 1. „OdpowiedzialnoĞü spoáeczna firm polega wyáącznie na zwiĊkszaniu zysków” rozkáad odpowiedzi pozytywnych udzielanych wedáug skali Likerta21 Liderzy biznesu, próba reprezentatywna N=749. Odpowiedzialność społeczna firm polega wyłącznie na zwiększaniu zysków. Niemcy Zachodni. 7%. Niemcy Wschodni. 12.4%. Węgrzy. 17.9%. Polacy. 29.5%. Przedstawiciele średnich przedsiębiorstw. 14%. Przedstawiciele dużych przedsiębiorstw. 21%. Przedstawiciele bardzo dużych przedsię-. 10%. ħródáo: Varying concepts of CSR in Central Europe, K. Bluhm, V. Trappman 2012. 20. K. B l u h m, V. T r a p m a n n, Varying concepts of corporate social responsibility? – beliefs and practices in Central Europe, w: Business Leaders and New Varieties of Capitalism in PostCommunist Europe, red. Bluhm K., B. Martens, V. Trappmann, Routledge 2012. 21 Zastosowana skala: 1 = zgadzam siĊ caákowicie, 2 = zgadzam siĊ, 3 = ocena neutralna, 4=nie zgadzam siĊ, 5 = zupeánie siĊ nie zgadzam.

(9) 74. MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. Model regresji wykazaá, Īe postawy minimalistyczne, czyli zgadzające siĊ z „friedmanowską” wizją przedsiĊbiorstwa, są znacząco bardziej prawdopodobne wĞród liderów biznesu pochodzących ze Wschodnich Niemiec, czy WĊgier, niĪ wĞród liderów Zachodnioniemieckich. Autorki nazywają tĊ tendencjĊ „efektem postsocjalistycznym” (post-socialist effect), wynikającym, miĊdzy innymi, z negatywnych skojarzeĔ CSR-u z rozbudowanymi funkcjami spoáecznymi przedsiĊbiorstw, zjawiska charakterystycznego dla okresu socjalizmu. Ponadto badania te wskazują, Īe minimaliĞci czĊĞciej: – prowadzą duĪe firmy (miĊdzy 500 a 999 pracowników) – czĊĞciej zarządzają firmami z kapitaáem zagranicznym (udziaá miĊdzy 25 a 99%) – prowadzą spóáki akcyjne rejestrowane na gieádzie – identyfikują siĊ z globalną klasą biznesową. W tabeli 1. widaü, Īe wĞród polskich liderów postawy minimalistyczne byáy szczególnie rozpowszechnione – siĊgaáy 25% liderów prowadzących duĪe firmy i 40% liderów prowadzących bardzo duĪe firmy. Badania koncentrujące siĊ na konsumentach, jako aktorach pozostających w záoĪonych relacjach ze zjawiskiem CSR, podejmują próby udzielenia odpowiedzi na pytania takie jak: na ile dziaáania firm z zakresu CSR ksztaátują decyzje konsumenckie?22, jakie są moĪliwoĞci wymuszania przez konsumentów okreĞlonych dziaáaĔ ze strony firm?, jakie są oczekiwania i postawy konsumentów wobec dziaáaĔ z zakresu CSR?23. Wymieniü tu moĪna równieĪ badania prowadzone w 33 krajach Ğwiata, uwzglĊdniające podziaá na kraje wysoko rozwiniĊte i rozwijające siĊ. Badania te przyjmują formĊ sondaĪu i w Polsce realizowane byáy przez CBOS24. Badania zawierające podobne wątki są aktualnie prowadzone przez zespóá badaczy Akademii Leona KoĨmiĔskiego, w ramach projektu „Postawy ekonomiczne Polaków w warunkach niepewnoĞci gospodarczej”25. Autorka niniejszego tekstu jest w nim odpowiedzialna za wskaĨniki dotyczące problematyki spoáecznej odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstw. NarzĊdzie badawcze (kwestionariusz ankiety) skonstruowane zostaáo tak, by zawieraáo miĊdzy innymi pytania dotyczące CSR, z których wiele zostaáo juĪ zadanych w ramach innych ba22 T.J. B r o w n, P.A. D a c i n, The company and the product: Corporate associations and consumer product responses, “Journal of Marketing” 61(1997), s. 68-84. 23 Na przykáad: I. M a i g n a n, Consumers' perception of corporate social responsibilities: A cross-cultural comparison, “Journal of Business Ethics” 30(2001), s. 57-72. 24 CBOS, Spoáeczna odpowiedzialnoĞü wielkich firm, opinie ludnoĞci 33 krajów Ğwiata. Komunikat z badaĔ, 2006. 25 Projekt nr 2011/01/B/HS6/05136, realizowany przez zespóá badawczy pracowników Akademii Leona KoĨmiĔskiego pod kierownictwem prof. dr hab. Krzysztofa Zagórskiego..

(10) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 75. daĔ (m. ٛ n. wspomnianych badaĔ Trappman i Bluhm). Zabieg ten umoĪliwia prowadzenie pewnych porównaĔ, np. pomiĊdzy postawami przedsiĊbiorców (wskazanymi w powyĪszej tabeli) a postawami caáej populacji (patrz tabela 2). Tabela 2. PrzedsiĊbiorstwa powinny byü odpowiedzialne tylko za zwiĊkszanie swych zysków. Rozkáad odpowiedzi N=1020 reprezentatywna próba mieszkańców Polski. Przedsiębiorstwa powinny być odpowiedzialne tylko za zwiększanie swych zysków. Zdecydowanie się zgadzam. 8%. Raczej się zgadzam. 18%. I tak, i nie. 19%. Raczej się nie zgadzam. 36%. Zdecydowanie się nie zgadzam. 12%. ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie badaĔ „Postawy ekonomiczne Polaków w warunkach niepewnoĞci gospodarczej”, projekt realizowany w Akademii Leona KoĨmiĔskiego pod kierownictwem prof. dr hab. Krzysztofa Zagórskiego.. Inne badania polskie, realizowane z zastosowaniem omawianej perspektywy, to np. badania GfK Polonii, przeprowadzone na zlecenie Business Center Club26. Na ich podstawie moĪna wnioskowaü o oczekiwaniach, jakie Polacy mają w stosunku do przedsiĊbiorstw. PoniĪszy wykres (Wykres 1) ilustruje zestawienie wyników uzyskanych przez GfK Polonia w latach 2010 i 2011 z wynikami uzyskanymi w odpowiedzi na analogiczne pytanie zadane w kwestionariuszu badaĔ realizowanych przez ALK.. 26. GfK Polonia dla BCC, Badanie wĞród pracowników dot. spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu. Raport z badania jakoĞciowego, 2010a; GfK Polonia dla BCC, Badanie wĞród przedsiĊbiorców dot. spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu. Raport z badania jakoĞciowego, 2010b; GfK Polonia dla BCC, Stan CSR w polskich firmach. Raport z badania iloĞciowego wĞród przedsiĊbiorców, 2010c; GfK Polonia dla BCC, Spoáeczna odpowiedzialnoĞü biznesu. Raport z badania omnibusowego, 2010d; GfK Polonia dla BCC, Spoáeczna odpowiedzialnoĞü biznesu. Raport z badania omnibusowego, 2011..

(11) MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. 76. Wykres 1. Jakie warunki powinna speániaü firma, by uznaü ją za odpowiedzialną? Rozkáad odpowiedzi ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie GfK Polonia i danych z projektu „Postawy ekonomiczne Polaków w warunkach niepewnoĞci gospodarczej”.. Pytanie zadane przez GfK Polonia brzmiaáo: „Jakie warunki powinna speániaü firma, by uznaü ją za odpowiedzialną?”. ZdecydowaliĞmy siĊ zmieniü jego pierwotne brzmienie w naszym kwestionariuszu ze wzglĊdu na przewidywane przez nas niejednoznaczne konotacje sáowa odpowiedzialnoĞü dla przeciĊtnego respondenta. ZadaliĞmy wiĊc pytanie: „Co Pana(i) zdaniem naleĪy do powinnoĞci przedsiĊbiorstw? Czym przedsiĊbiorstwa powinny siĊ zajmowaü, a czym nie?” Lista odpowiedzi do wyboru pozostaáa natomiast taka sama, na powyĪszym wykresie zilustrowano jedynie skrajne odpowiedzi (trzy najczĊĞciej i dwie najrzadziej wybierane przez respondentów). Skrótowo komentując wykres wypada zwróciü uwagĊ na trzy rzeczy. Po pierwsze, polskie skojarzenia z odpowiedzialnoĞcią przedsiĊbiorstw dotyczą gáównie podstawowej dziaáalnoĞci ekonomicznej27. Po drugie, dziaáania najczĊĞciej realizowane przez firmy w ramach szeroko rozumianej odpowiedzialnoĞci są stosunkowo najrzadziej wybierane jako powinnoĞü przedsiĊbiorstw. Po trzecie, wyraĨna jest róĪnica iloĞciowa pomiĊdzy odpowiedziami udzielonymi w bada27. Patrz równieĪ: M. B u c h h o l t z, CSR w Unii Europejskiej – prawne zaklinanie gospodarki?, w: Kultura i gospodarka, J. Kochanowicz, red. M. Marody, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2010..

(12) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 77. niach GfK Polonii i ALK. Zasady doboru próby i charakter próby badawczej byáy takie same w obydwu przypadkach (zarówno GfK Polonia jak i CBOS realizujący badanie na zlecenie ALK, dobierają próbĊ w sposób losowy, próba jest reprezentatywna i liczy nieco powyĪej 1000 osób), nie mogą byü wiĊc przyczyną róĪnic. Nie moĪna równieĪ zakáadaü, Īe w ciągu roku doszáo do tak znaczącej zmiany postaw w populacji. Wiarygodnym wytáumaczeniem wydaje siĊ wraĪliwoĞü badanych na formĊ pytania, w szczególnoĞci w sytuacjach, gdy mamy do czynienia z pytaniem doĞü abstrakcyjnej natury. O tej tendencji badanych naleĪy pamiĊtaü interpretując te i inne badania o charakterze sondaĪowym. Na podstawie podanych wyników moĪna wiĊc wnioskowaü co najwyĪej o pewnej intuicji badanych, tendencji do postrzegania spraw w taki, nie inny, sposób. 3. PRZEDSIĉBIORSTWA W RÓĩNYCH KONTEKSTACH INSTYTUCJONALNYCH A CSR. W przypadku trzeciej grupy badaĔ prowadzonych w ramach porównawczej perspektywy instytucjonalnej, przedmiotem porównaĔ mogą siĊ staü dziaáania związane z raportowaniem spoáecznym i ekologicznym, partnerstwa lokalne i wspóápraca z organizacjami pozarządowymi. Na przykáad Meek, Roberts i Gray28 przeprowadzili analizĊ rocznych (dobrowolnych) raportów wydawanych przez miĊdzynarodowe koncerny pochodzące z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i krajów kontynentu europejskiego. Wskazują oni, Īe pochodzenie przedsiĊbiorstwa jest znaczące nie tylko jeĞli chodzi o liczbĊ udostĊpnionych informacji, lecz równieĪ ich typ. Oznacza to, Īe firmy pochodzące z róĪnych krajów, czy wrĊcz regionów, wyksztaáciáy inne normy dotyczące tego, jakiego rodzaju informacje zawiera siĊ w publicznie dostĊpnych raportach, a jakiego rodzaju informacje traktuje siĊ jako wewnĊtrzne i nie udostĊpniane na zewnątrz organizacji. Podobne w logice badania przeprowadzili Jackson i Apostolakou29, analizując dane udostĊpnione przez SAM, niezaleĪną firmĊ, analizującą zarządzanie aktywami pod kątem trwaáego inwestowania (sustainable investing). 28. G. M e e k, C. R o b e r t s, S. G r a y, Factors influencing voluntary annual report disclosures by U.S., U.K. and continental European multinational corporations, “Journal of International Business Studies” 26(1995), No 3, s. 555-573. 29 G. J a c k s o n, A. A p o s t o l a k o u, Corporate Social Responsibility in Western Europe: An Institutional Mirror or Substitute?, “Journal of Business Ethics” 94(2010), No 4, s. 371-394..

(13) MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. 78. Dane te, pochodzące z losowo wybranej próby 1000 najwiĊkszych firm Ğwiata, są zbierane gáównie za pomocą kwestionariuszy internetowych, przesáanych przez firmy dokumentów, polityk i raportów oraz innych danych dostĊpnych publicznie30. Celem badaczy byáo zweryfikowanie szeregu hipotez dotyczących wdraĪania polityki CSR, w zaleĪnoĞci od charakterystyki sektora lub kraju, w którym znajduje siĊ centrala firmy. Gáówną osią organizującą badanie byáa typologia Hall i Soskice (2001), dzieląca gospodarki rynkowe na koordynowane (CMEs, coordinated market economies), charakterystyczne dla krajów Europy kontynentalnej i liberalne (LMEs, liberal market economies), charakterystyczne dla krajów anglosaskich. Jackson i Apostolakou postawili szereg hipotez np. „Firmy dziaáające w sektorach charakteryzujących siĊ znaczącym oddziaáywaniem na interesariuszy bĊdą i intensywniej wdraĪaáy praktyki CSR”, „Firmy mające centrale w krajach z gospodarką koordynowaną intensywniej wdraĪają praktyki CSR niĪ firmy z centralą w krajach z gospodarką liberalną”31. Odchodząc nieco od aspektu porównawczego, ale pozostając w perspektywie instytucjonalnej, warto dodaü kilka waĪnych wyników pochodzących z wspomnianych juĪ badaĔ GfK Polonia. Rzucają one pewne Ğwiatáo na stopieĔ instytucjonalizacji koncepcji CSR w polskim Ğrodowisku gospodarczym. W ramach sondaĪu prowadzonego wĞród wáaĞcicieli firm, prezesów, czáonków zarządu i kadry zarządzającej, przeprowadzonego na reprezentatywnej próbie 800 osób stwierdzono miĊdzy innymi, Īe 64% badanych nie zetknĊáo siĊ z pojĊciem spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu (CSR). ĝwiadomoĞü CSR jest znacznie wyĪsza wĞród przedstawicieli Ğrednich i duĪych przedsiĊbiorstw gdzie wynosi odpowiednio 57% i 74%. ZnajomoĞü pojĊcia CSR wĞród przedstawicieli branĪ transportowej, usáugowej i przemysáu wynosi odpowiednio 38%, 32% i 26%. Ciekawych informacji dostarcza równieĪ odpowiedĨ na pytanie o stopieĔ wdroĪenia CSR w firmie. Relatywną powszechnoĞü strategii CSR wĞród najwiĊkszych firm wiązaü naleĪy z mechanizmami izomorfizmu, zarówno mimetycznego (naĞladowczego), jak i koercyjnego (opartego na przymusie) i normatywnego (opartego m.in. na procesach profesjonalizacji 32 ). W sektorze duĪych przedsiĊbiorstw widzimy przykáady kaĪdego z nich – filie firm zagranicznych 30. TamĪe, s. 377. TamĪe, s. 375. 32 P. D i M a g g i o, W. P o w e l l, Nowe spojrzenie na „Īelazną klatkĊ”: instytucjonalny izomorfizm i racjonalnoĞü zbiorowa w polach organizacyjnych, w: Wspóáczesne teorie socjologiczne, red. A. JasiĔska-Kania i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2006. 31.

(14) SOCJOLOGICZNY WKAD W DEBAT O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 79. przejmuj polityk centrali (przymus), due firmy krajowe naladuj swoich konkurentów zagranicznych (mimetyzm), w sektorze tym zatrudniani s zarzdzajcy ko czcy najlepsze uczelnie biznesowe i ekonomiczne, gdzie uczono ich, midzy innymi, o spoecznej odpowiedzialnoci (izomorfizm normatywny). Mae i rednie przedsibiorstwa znajduj si poza polem organizacyjnym duych firm. Nie oznacza to jednak, e ich waciciele i kadra zarzdzajca nie podejmuj dziaa definiowanych jako przynalece do koncepcji CSR. Komentujc przytoczone dane warto stwierdzi , e nieznajomo pojcia spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw w jego polskiej, czy angielskiej wersji, nie wiadczy o braku odpowiedzialnoci.. Wykres 2. Rozkad odpowiedzi na pytanie: Czy spotka(a) si Pan(i) z pojciem spoeczna odpowiedzialno biznesu (CSR ródo: GfK Polonia dla BCC 2010c..

(15) 80. MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. Wykres 3. StopieĔ wdroĪenia CSR w firmie, rozkáad odpowiedzi ħródáo: GfK Polonia dla BCC 2010c..

(16) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 81. Niemniej jednak powyĪsze dane warto mieü w pamiĊci, szczególnie, gdy nastĊpnym razem przeczytamy tak popularne w polskiej prasie i literaturze akademickiej sformuáowania dowodzące, iĪ CSR staje siĊ „codziennoĞcią”, „czymĞ powszechnym”, „integralną czĊĞcią dziaáalnoĞci przedsiĊbiorstw” itp. Podsumowując – rozwaĪania nad róĪnorodnoĞcią i uwarunkowaniami CSR niejako siáą rzeczy oznaczają badania porównawcze. Ich skala oraz ambicja, by w sposób wiarygodny wypowiedzieü siĊ o czĊstoĞci wystĊpowania zjawiska i zaleĪnoĞciach obserwowalnych w caáych populacjach (pracowników, firm z danej branĪy, firm dziaáających w danym kontekĞcie narodowym), czĊstokroü wymaga, by badania te miaáy reprezentatywny i iloĞciowy charakter. Badania takie wymagają szczególnie uwaĪnej konceptualizacji i operacjonalizacji zjawisk. PodejĞcie socjologiczne oferuje im nie tylko narzĊdzia (typu sondaĪ, analiza dokumentów), lecz równieĪ teorie w ramach których ująü moĪna zjawisko spoáecznej odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstw. Jest to o tyle istotne, Īe badania nad CSR cierpią na swoisty ‘niedowáad teoretyczny’. Sama koncepcja definiowana jest bardzo róĪnie, co – jak przyznają naukowcy – stanowi problem w jej ugruntowaniu nie tylko w praktykach biznesowych, lecz takĪe na polu badaĔ empirycznych33. Brak spójnej definicji skutkuje problemami z operacjonalizacją badaĔ i pomiarem, w konsekwencji zaĞ uniemoĪliwia porównania miĊdzy wynikami badaĔ. Przykáadem mogą tu byü niejednoznaczne wyniki badaĔ nad wpáywem stosowania strategii CSR i wynikami finansowymi przedsiĊbiorstwa. Niektórzy twierdzą wrĊcz, Īe porównanie owych wyników skáania raczej ku przekonaniu, Īe związek pomiĊdzy jednym a drugim jest znikomy lub Īaden34. W dalszej czĊĞci artykuáu zaprezentowane zostanie podejĞcie stroniące od odgórnego narzucania definicji badanych zjawisk. Jest to podejĞcie podkreĞlające procesualnoĞü i zmiennoĞü rzeczywistoĞci spoáecznej, w którym dąĪy siĊ raczej do odtworzenia sposobu, w jaki zjawiska definiowane są przez aktorów spoáecznych funkcjonujących w okreĞlonych kontekstach. Badaczy interesuje tu nie tyle rozkáad zjawiska w populacji, jego natĊĪenie i zmiennoĞü (róĪnorodnoĞü), ile ob33. R. A g u i l e r a, C. W i l l i a m s, Corporate Social Responsibility in a comparative perspective, w: Oxford Handbook of Corporate Social Responsibility, red. A. Crane, A. McWilliams, D. Matten, J. Moon, D. Siegel, Oxford: Oxford University Press 2008, s. 452-472; J. C a m p b e l l, Why would companies behave in socially responsible ways? An institutional theory of Corporate Social Responsibility, “Academy of Management Review” 32(2007), No 3, s. 946-967. 34 Special Report. Corporate Social Responsibility, “The Economist” 17th January 2008; M. O r l i t z k y, Corporate Social Performance and Financial Performance: A Research Synthesis, w: The Oxford Handbook of Corporate Social Responsibility, ed. A. Crane, A. McWilliams, D. Matten, J. Moon, D. Siegel, Oxford: Oxford University Press 2008, s. 113-136..

(17) MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. 82. serwacja znaczenia i roli jakie dane zjawisko ma w konkretnym kontekĞcie i w konkretnym przypadku (np. konkretnej firmy), bądĨ teĪ po prostu sposób postrzegania zjawiska przez róĪne grupy mające stycznoĞü z interesującą badacza sytuacją. Zastosowanie podejĞcia jakoĞciowego pozwala badaczowi zrozumieü róĪnorodne i kontekstualne uwarunkowania zjawiska oraz dostrzec to, czego nie jest w stanie zobaczyü stosując odgórnie narzucone kategorie analityczne (jak ma to miejsce w badaniach iloĞciowych).. DYNAMIKA PROCESU WDROĩENIA CSR W PERSPEKTYWIE INTERPRETATYWNEJ. Opisane do tej pory zaáoĪenia perspektywy instytucjonalnej odnosiáy siĊ do jednego z dwóch moĪliwych kierunków oddziaáywaĔ pomiĊdzy instytucjami i dziaáaniami spoáecznymi. Dotyczyáy mianowicie wpáywu instytucji na dziaáania aktorów spoáecznych – ksztaátowania norm, oczekiwaĔ i preferencji, decyzji i dziaáaĔ pojedynczych aktorów oraz koordynowania dziaáaĔ zbiorowych, a tym samym poĞredniego wpáywania na ich wynik. W tym sensie badanie uwarunkowaĔ, w jakich przedsiĊbiorstwa podejmują dziaáania o charakterze odpowiedzialnym, bądĨ nieodpowiedzialnym, wymaga zbadania otoczenia instytucjonalnego i sposobu, w jaki ksztaátuje ono owe dziaáania. Na dziaáania aktorów i ich sposób wdraĪania spoáecznej odpowiedzialnoĞci wpáyw mają nie tylko reguáy gry35, lecz równieĪ zachowania innych uczestników danego procesu spoáecznego, podejmowane w ramach tego samego otoczenia instytucjonalnego. Rola aktorów spoáecznych nie ogranicza siĊ jednak tylko do wpáywania na zachowania innych „graczy”. W dáuĪszej perspektywie ich dziaáania wpáywają bowiem na podtrzymywanie, modyfikacjĊ, tworzenie lub niszczenie instytucji36 – a wiĊc równieĪ CSR, który moĪna rozumieü jako swoisty projekt instytucjonalny. Instytucje są bowiem „zamieszkaáe” przez ludzi (inhabited by people)37, a zatem wpáyw dziaáaĔ 35. D.C. N o r t h, EfektywnoĞü gospodarcza w czasie, w: Wspóáczesne teorie socjologiczne, red. A. JasiĔska-Kania i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2006. 36 P. D i M a g g i o, W. P o w e l l, Nowe spojrzenie na „Īelazną klatkĊ”: instytucjonalny izomorfizm i racjonalnoĞü zbiorowa w polach organizacyjnych, w: Wspóáczesne teorie socjologiczne, red. A. JasiĔska – Kania i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2006; T.B. L a w r e n c e, R. S u d d a b y, Institutions and Institutional Work, w: Handbook of Organizational Studies; P. T o l b e r t, L. Z u c k e r, The institutionalization of institutional theory, w: Handbook of organizational studies, s. 175-190. 37 T. H a l l e t, M. V e n t r e s c a, Inhabited Institutions: Social Interactions and Organizational Forms in Gouldner's “Patterns of Industrial Bureaucracy”, “Theory and Society” 35(2006), s. 213-236..

(18) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 83. spoáecznych na ksztaát struktury instytucjonalnej konstytuuje drugi moĪliwy kierunek oddziaáywaĔ. Zaobserwowanie tego wpáywu wymaga przyjĊcia jakoĞciowej perspektywy interpretatywnej38, odtwarzającej sposób rozumienia zjawisk przez aktorów spoáecznych i Ğledzącej dziaáania i ich efekty w konkretnych, zakorzenionych w kontekĞcie przypadkach. Zwrócono juĪ uwagĊ na fakt, Īe spoáeczna odpowiedzialnoĞü przedsiĊbiorstw moĪe byü róĪnie rozumiana w róĪnych kontekstach kulturowych, instytucjonalnych i spoáecznych. Tym samym dla caáoĞciowego ujĊcia zagadnienia waĪne staje siĊ zagadnienie spoáecznych definicji zjawiska. Jak ludzie (przedsiĊbiorcy, pracownicy, przedstawiciele róĪnych branĪ itp.) rozumieją spoáeczną odpowiedzialnoĞü firm? Jakiego rodzaju doĞwiadczenia ksztaátują te definicje? W jaki sposób definicje te przekáadają siĊ na dziaáania związane ze spoáeczną odpowiedzialnoĞcią i jakie są efekty tych dziaáaĔ? Badania jakoĞciowe nad spoáeczną odpowiedzialnoĞcią mogą podąĪaü co najmniej dwoma tropami. Pierwszy z nich rezygnuje z wymiaru dynamicznego i koncentruje siĊ na odtwarzaniu sposobu, w jaki spoáeczna odpowiedzialnoĞü rozumiana jest przez róĪne grupy mniej lub bardziej bezpoĞrednio związane z jej wdraĪaniem. NajczĊĞciej stosowanym narzĊdziem badawczym są tu oczywiĞcie pogáĊbione wywiady indywidualne oraz zogniskowane wywiady grupowe. Znowu jako przykáad podaü moĪna badania GfK Polonii zrealizowane na zlecenie BCC. Badania jakoĞciowe miaáy na celu rekonstrukcjĊ postrzegania spoáecznej odpowiedzialnoĞci przez specjalistów z zakresu Human Resources, Public Relation, CSR oraz przez „zwykáych” pracowników. Stanowią one doskonaáe uzupeánienie dla omawianych w poprzedniej czĊĞci artykuáu badaĔ iloĞciowych. Pozwalają stwierdziü, co badani z tych grup rozumieją pod takimi hasáami jak „odpowiedzialnoĞü biznesu”, „wyrównywanie szans kobiet i mĊĪczyzn w miejscu pracy”, „równowaga miĊdzy Īyciem prywatnym i zawodowym” i w jaki sposób postrzegają powinnoĞci firm w tym zakresie. Innego przykáadu dostarczają badania Arenasa, Lozano i Albaredy39 nad postrzeganiem spoáecznej odpowiedzialnoĞci w Ğrodowisku biznesowym, pozarządowym i w Ğrodowisku związków zawodowych w Hiszpanii. Ich wnioski dostarczają ciekawej i krytycznej refleksji. Zwracają uwagĊ na niejednoznaczną rolĊ organizacji pozarządowych jako aktorów jednoczeĞnie naciskających na firmy by wdraĪaáy koncepcjĊ CSR, i oferujących im odpowiednie certyfikaty. Ponadto przedstawiciele biznesu i związków zawodowych podkreĞlają, Īe wiele 38. TamĪe. D. A r e n a s, J.M. L o z a n o, J. A l b a r e d a, The Role of NGOs in CSR: Mutual Perceptions Among Stakeholders, “Journal of Business Ethics” 88(2009), No 1, s. 175-197. 39.

(19) MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. 84. organizacji nie speánia wymogów, których oczekuje siĊ od przedsiĊbiorstw, na czele z wymogiem transparentnoĞci, zaĞ ich Īądania czĊsto nie przystają do rzeczywistoĞci biznesowej. Drugi trop koncentruje siĊ na procesach związanych z wdraĪaniem spoáecznej odpowiedzialnoĞci. Badania te korzystają z metody etnograficznej40, studium przypadku41, czy metody rozszerzonych przypadków42. Na poziomie teoretycznym przyjmują one interakcyjne podejĞcie do instytucji, to jest badanie ich genezy oraz wpáywu, jaki na ich powstanie miaáy poszczególne grupy aktorów spoáecznych, bĊdących jednoczeĞnie czĊstokroü grupami interesu. Interes, wáadza i konflikt wpáywają nie tylko na zachowania aktorów, lecz równieĪ na kontekst instytucjonalny, w jakim aktorzy ci wystĊpują. Przykáadowo Tolbert i Zucker, opisując proces zakorzeniania instytucji w danym Ğrodowisku (instytucjonalizacji) zaznaczają, Īe jego początkiem jest zaproponowanie rozwiązania problemu przez jakąĞ grupĊ lub jednostkĊ (tzw. poziom habitualizacji). Rozpowszechnienie owego rozwiązania zaleĪy od siáy oddziaáywania liderów, uznawanych w danym Ğrodowisku za grupĊ wyznaczającą standardy. Jest wiĊc zaleĪne od grupy interesu, dysponującej okreĞlonymi zasobami symbolicznymi. To ta grupa dostarcza zaproponowanemu rozwiązaniu uzasadnienia normatywnego. Etap ten nosi nazwĊ „obiektywizacji”. Ostateczny sukces instytucji, oznaczający jej sedymentacjĊ w strukturze (stąd etap nazwany jest sedymentacją), uzaleĪniony jest miĊdzy innymi od staáego poparcia grup interesu oraz od niskiej skutecznoĞci dziaáaĔ opozycyjnych wobec niej grup interesu43. Autorzy skupiający uwagĊ na powstawaniu instytucji i procesach instytucjonalizacji wskazują, Īe chociaĪ te ostatnie z definicji posiadają trwaáą naturĊ, to ich reprodukcja w czasie zaleĪna jest od dziaáaĔ jednostek i organizacji44. Stąd teĪ analizy instytucji abstrahujące od wáadzy aktorów spoáecznych, polegającej np. na 40. Na temat specyfiki metody patrz np.: M. K o s t e r a, Antropologia organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2003. 41 Na temat specyfiki metody patrz np.: M. S t r u m i Ĕ s k a - K u t r a, I. K o á a d k i e w i c z, Studium przypadku, w: Badania jakoĞciowe. Metody i narzĊdzia, t. II, red. D. Jemielniak, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s.1-40. 42 Na temat specyfiki metody patrz np.: M. B u r a w o y i in., Global ethnography: Forces, Connections and Imaginations in a Postmodern World, Berkeley–Los Angeles, California: California University Press 2001. 43 P. T o l b e r t, L. Z u c k e r, The institutionalization of institutional theory, w: Handbook of Organizational Studies, s. 175-190. 44 P. B e r g e r, T. L u c k m a n n, Spoáeczne tworzenie rzeczywistoĞci, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2010; A. G i d d e n s, Stanowienie spoáeczeĔstwa: zarys teorii strukturacji, PoznaĔ: Zysk i S-ka 2003; C. O l i v e r, Strategic responses to institutionalprocesses, “Academy of Management Review” 16(1991), No 4, s. 145-179..

(20) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 85. posiadaniu okreĞlonych kompetencji spoáecznych (social skills45), jak zdolnoĞü posáugiwania siĊ zasobami symbolicznymi, czy zdolnoĞü tworzenia koalicji, podobnie jak analizy ignorujące strategie dziaáaĔ aktorów, wydają siĊ byü co najmniej niepeáne. Zaprezentowana perspektywa przesunĊáa zainteresowanie czĊĞci instytucjonalistów z relacji przebiegającej w kierunku instytucje – aktorzy, na relacjĊ o kierunku odwrotnym: aktorzy – instytucje. Podstaw teoretycznych do przyjĊcia tego typu perspektywy dostarczają, na przykáad, rozwaĪania z dziedziny studiów organizacyjnych, w tym w szczególnoĞci artykuá na temat tzw. przedsiĊbiorczoĞci instytucjonalnej (institutional enterpreneurship), autorstwa DiMaggio, opublikowany pod symptomatycznym tytuáem „Interesy i podmiotowoĞü sprawcza w teorii instytucjonalnej” (Interest and agency in institutional theory)46. Podsumowując, analizy nad tzw. pracą instytucjonalną (institutional work) obejmują trzy podstawowe zaáoĪenia47. PodkreĞla siĊ znaczenie ĞwiadomoĞci, umiejĊtnoĞci i refleksyjnoĞci pojedynczych i kolektywnych aktorów spoáecznych. Traktuje siĊ ich jako racjonalnych w tym sensie, Īe są oni zdolni do pracy wedáug instytucjonalnie zdefiniowanej logiki efektów i odpowiednioĞci48. Adaptacja do warunków jednoczeĞnie zmiennych i stawiających okreĞlone Īądania, wymaga od nich kulturowo zdefiniowanych form kompetencji i wiedzy, jak równieĪ kreatywnoĞci49. Zakáada siĊ teĪ, Īe instytucje konstytuowane są przez mniej lub bardziej Ğwiadome praktyki indywidualnych i kolektywnych aktorów spoáecznych. Stąd teĪ gáówne zainteresowanie kierowane jest na zestawy praktyk podtrzymujących dane instytucje, tworzące instytucje zupeánie nowe, lub teĪ na praktyki niszczące instytucje dotychczas istniejące. Ostatnie twierdzenie odnosi siĊ do instytucjonalnego zakorzenienia innowacji instytucjonalnych. Jako charakterystyczne dla tego podejĞcia wymieniü moĪna badania Bondy ujmujące CSR jako element gry o wáadzĊ w organizacji50, oraz przeprowadzone przeze mnie badania nad instytucjonalizacją CSR jako proces warunkowany przez. 45. T.B. L a w r e n c e, R. S u d d a b y, Institutions and Institutional Work, w: Handbook of Organizational Studies. 46 P. D i M a g g i o, Interest and agency in institutional theory. w: Institutional patterns and organizations: Culture and environment, red. L.G. Zucker, Cambridge, Mass.: Ballinger 1988, s. 3-22. 47 T.B. L a w r e n c e, R. S u d d a b y, Institutions and Institutional Work, w: Handbook of Organizational Studies. 48 J.G. M a r c h, A primer on decision making, New York: Free Press 1994. 49 P. C a s s e l l, The Giddens reader, Stanford, CA: Stanford University Press 1993; A. G i d d e n s, Stanowienie spoáeczeĔstwa: zarys teorii strukturacji, PoznaĔ: Zysk i S-ka 2003. 50 C. B o n d y, The Paradox of Power in CSR: A Case Study on Implementation, “Journal of Business Ethics” 82(2008), No 2, s. 307-323..

(21) MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. 86. wáadzĊ aktorów i ramy instytucjonalne ich funkcjonowania51. Pierwsze wspomniane badania pokazują w jaki sposób decyzja o wdraĪaniu koncepcji CSR zaburza zastane relacje wáadzy i interesów, uruchomiając tym samym procesy pozwalające na redefinicjĊ tych relacji. Ksztaát CSR-u wdraĪanego w organizacji staje siĊ tym samym wypadkową siá oddziaáywujących na proces implementacji. Badania nad spoáecznymi i instytucjonalnymi uwarunkowaniami CSR prowadzone metodą wielokrotnego studium przypadku pozwoliáy zaobserwowaü miĊdzy innymi: a) istnienie sieci odpowiedzialnoĞci (responsibility networks52), czyli zaleĪnoĞü odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstwa od odpowiedzialnych dziaáaĔ administracji publicznej; b) sposób w jaki konkretne doĞwiadczenia spoáecznoĞci lokalnej ksztaátowaáy postrzeganie odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstw (przedsiĊbiorstwo jako przedmiot i jako podmiot odpowiedzialnoĞci53); c) ograniczone moĪliwoĞci nacisku spoáecznoĞci lokalnych (w tym nacisku z wykorzystaniem akcji medialnych) na przedsiĊbiorstwa, wynikające przede wszystkim z niesprawnoĞci systemu egzekucji norm i regulacji prawnych.. PODSUMOWANIE – W STRONĉ PRAGMATYZMU. Jak wykazują analizy literatury z zakresu CSR, traktowanie tego zjawiska jako zmiennej zaleĪnej, czyli podlegającej wyjaĞnianiu, nie jest popularnym podejĞciem badawczym54. Tymczasem znajomoĞü kontekstu, który ksztaátuje rozumienie i dziaáania podejmowane w związku z wdraĪaniem koncepcji spoáecznej odpowiedzialnoĞci jest centralnym warunkiem powodzenia tego przedsiĊwziĊcia. „Jeden rozmiar nie pasuje wszystkim”, dziaáania w jednym kraju uznawane za hojne, w innym mogą byü postrzegane za przejaw hipokryzji, okreĞlone propozy51. M. S t r u m i Ĕ s k a - K u t r a, Rekonstrukcje odpowiedzialnoĞci, w: W. P a Ĕ k ó w, B. R o k, M. S t r u m i Ĕ s k a - K u t r a, J. W o Ĩ n i c z k o, Oblicza spoáecznej odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstw, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2010. 52 D. M a t t e n, J. M o o n, ‘Implicit’ and ‘Explicit’ CSR: A Conceptual Framework for a Comparative Understanding of Corporate Social Responsibility, “Academy of Management Review” 33(2008), No 2, s. 404-424. 53 M. S t r u m i Ĕ s k a - K u t r a, PrzedsiĊbiorstwo. Przedmiot, czy podmiot odpowiedzialnoĞci? Instytucjonalne uwarunkowania odpowiedzialnoĞci, „Master of Business Administration (MBA)” 2011, nr 4, s. 69-83. 54 J.D. M a r g o l i s, J.P. W a l s c h, Misery loves companies: Rethinking social initiatives by business, “Administrative Science Quarterly” 48(2003), s. 268-305; G. J a c k s o n, A. A p o s t o l a k o u, Corporate Social Responsibility in Western Europe: An Institutional Mirror or Substitute?, “Journal of Business Ethics” 94(2010), No 3, s. 371-394..

(22) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 87. cje CSR-owych strategii, wypracowane w centralach firm i uznawane tam za wartoĞciowe, czy oczywiste, mogą siĊ wydaü Ğmieszne i dziwaczne w filiach funkcjonujących w innych krajach. RóĪnice te wystĊpują nie tylko w najbardziej oczywistym narodowo-kulturowym wymiarze. Są związane z charakterystyką najbliĪszego otoczenia spoáecznego i instytucjonalnego organizacji, specyfiką jej dziaáalnoĞci itp. Warto zdaü sobie równieĪ sprawĊ z faktu, Īe wdroĪenie CSR oznacza zmianĊ organizacyjną, a wiĊc naruszenie status quo i szansĊ na zredefiniowanie relacji wáadzy w organizacji. Koncepcja CSR w zetkniĊciu z rzeczywistoĞcią spoáeczną staje siĊ swego rodzaju instytucjonalną hybrydą – poáączeniem pierwotnego, idealnego wzorca z lokalnymi wzorcami dotyczącymi dziaáalnoĞci gospodarczej. NiechĊü do uznania tego faktu, bądĨ teĪ brak jego ĞwiadomoĞci wĞród decydentów, prowadziü moĪe do rytualizacji i fasadowego charakteru CSR praktykowanego w przedsiĊbiorstwach. Brak dopasowania pomiĊdzy proponowanym projektem instytucjonalnym a zastaną rzeczywistoĞcią grozi marginalizacją tego pierwszego. ZnajomoĞü kontekstu moĪe pomóc nam w wyborze odpowiedniego sposobu postĊpowania. Wracając wiĊc do dwóch wyróĪnionych na wstĊpie obszarów zainteresowaĔ: róĪnorodnoĞci CSR i dynamiki procesu wdraĪania CSR, warto zwróciü uwagĊ, Īe w przypadku pierwszego z nich, wraz z zastosowaniem podejĞcia iloĞciowego zyskujemy moĪliwoĞü diagnozy status quo i wyjaĞnienia uwarunkowaĔ, w których zamierzamy dziaáaü. Badania te dostarczają nam:. – znajomoĞci postaw i oczekiwaĔ w populacji (w spoáeczeĔstwie, w branĪy, w grupie zawodowej) – znajomoĞci podejmowanych dziaáaĔ (natĊĪenia, czĊstoĞci) – rozpoznania najwaĪniejszych czynników wpáywu. Drugi z wyróĪnionych obszarów, analiza procesu i charakterystyczne dla niej podejĞcie jakoĞciowe, dostarcza opisu i ilustracji mechanizmów związanych z wdraĪaniem koncepcji w konkretnych ukáadach spoáecznych, a wiĊc: – znajomoĞci procesu, – rekonstrukcja znaczeĔ, – szczegóáowoĞü opisu i wyjaĞnienia..

(23) 88. MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. BIBLIOGRAFIA A g u i l e r a R., W i l l i a m s C.: Corporate Social Responsibility in a comparative perspective, w: Oxford Handbook of Corporate Social Responsibility, ed. A. Crane, A. McWilliams, D. Matten, J. Moon, D. Siegel, Oxford: Oxford University Press 2008, s. 452-472. A m a n A. Jr.: Privatization and the democracy problem in globalization: Making markets more accountable through administrative law, “Fordham Urban Law Journal” 28(2001), s. 1477-1506. A r e n a s D., L o z a n o J.M., A l b a r e d a J.: The Role of NGOs in CSR: Mutual Perceptions Among Stakeholders, “Journal of Business Ethics” 88(2009), No 1, s. 175-197. B e r g e r P., L u c k m a n n T.: Spoáeczne tworzenie rzeczywistoĞci, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2010. B l u h m K., T r a p m a n n V.: Varying concepts of corporate social responsibility? – beliefs and practices in Central Europe, w: Business Leaders and New Varieties of Capitalism in PostCommunist Europe, ed. Bluhm, K., B. Martens, V. Trappmann, Routledge 2012. B o n d y C.: The Paradox of Power in CSR: A Case Study on Implementation, “Journal of Business Ethics” 82(2008), No 2, s. 307-323. B r a m m e r S., J a c k s o n G., M a t t e n D.: Corporate Social Responsibility and institutional theory: new perspectives on private governance. “Socio-Economic Review” 10(2012), No 1, s. 3-28. B r o w n T.J., D a c i n P.A.: The company and the product: Corporate associations and consumer product responses, “Journal of Marketing” 61(1997), No 1, s. 68-84. B u c h h o l t z M.: CSR w Unii Europejskiej – prawne zaklinanie gospodarki?, w: Kultura i gospodarka, J. Kochanowicz, red. M. Marody, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2010. B u r a w o y M. i in.: Global ethnography: Forces, Connections and Imaginations in a Postmodern World, Berkeley–Los Angeles, California: California University Press 2001. C a m p b e l l J.: Why would companies behave in socially responsible ways? An institutional theory of Corporate Social Responsibility, “Academy of Management Review” 32(2007), No 3, s. 946-967. C a s s e l l P.: The Giddens reader, Stanford, CA: Stanford University Press 1993. CBOS, Spoáeczna odpowiedzialnoĞü wielkich firm, opinie ludnoĞci 33 krajów Ğwiata. Komunikat z badaĔ, 2006. D i a m o n d S.F.: The “race to the bottom” returns: China’s challenge to the international labor movement, “University of California at Davis Journal of International Law and Policy” 2003, No 10, s. 39-74. D i M a g g i o P., P o w e l l W.: Nowe spojrzenie na „Īelazną klatkĊ”: instytucjonalny izomorfizm i racjonalnoĞü zbiorowa w polach organizacyjnych, w: Wspóáczesne teorie socjologiczne, red. A. JasiĔska-Kania i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2006. D i M a g g i o P.: Interest and agency in institutional theory. w: Institutional patterns and organizations: Culture and environment, ed. L.G. Zucker, Cambridge, Mass.: Ballinger 1988, s. 3-22. D o h J.P., G u a y T.R.: Corporate social responsibility, public policy, and NGO activism in Europe and the United States: An institutional-stakeholder perspective, “Journal of Management Studies” 2006, s. 47-73. E s p i n g - A n d e r s e n G.: The Three Worlds of Welfare Capitalism, Oxford: Oxford Polity Press 1990. Explaining Institutional Change. Ambiguity, Agency and Power, ed. J. Mahoney, K. Thelen, Cambridge: Cambridge University Press 2010..

(24) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 89. F u k u k a w a K., M o o n J.: A Japanese model of corporate social responsibility? A study of website reporting, “Journal of Corporate Citizenship” 16(2004), s. 45-60. GfK Polonia dla BCC, Badanie wĞród pracowników dot. spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu. Raport z badania jakoĞciowego, 2010a. GfK Polonia dla BCC, Badanie wĞród przedsiĊbiorców dot. spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu. Raport z badania jakoĞciowego, 2010b. GfK Polonia dla BCC, Spoáeczna odpowiedzialnoĞü biznesu. Raport z badania omnibusowego, 2010d. GfK Polonia dla BCC, Spoáeczna odpowiedzialnoĞü biznesu. Raport z badania omnibusowego, 2011. GfK Polonia dla BCC, Stan CSR w polskich firmach. Raport z badania iloĞciowego wĞród przedsiĊbiorców, 2010c. G i d d e n s A.: Stanowienie spoáeczeĔstwa: zarys teorii strukturacji, PoznaĔ: Zysk i S-ka 2003. G r a n t D.S., D o w n e y L.: Regulation through information: An empirical analysis of the effects of state sponsored right-to-know programs on industrial toxic pollution, “Policy Studies Review” 14(1996), No 3-4, s. 339-352. G r a n t D.S.: Allowing citizen participation in environmental regulation: An empirical analysis of the effects of right-to-sue and right-to-know provisions on industry’s toxic emissions, “Social Science Quarterly” 78(1997), No 4, s. 859-874. H a l l P., S o s k i c e D.: An Introduction to Varieties of Capitalism, w: Varieties of Capitalism: The Institutional Foundations of Comparative Advantage, ed. P. Hall and D. Soskice, Oxford: Oxford University Press 2001, s. 170. H a l l e t T., V e n t r e s c a M.: Inhabited Institutions: Social Interactions and Organizational Forms in Gouldner’s “Patterns of Industrial Bureaucracy, “Theory and Society” 35(2006), s. 213-236. H a m p d e n - T u r n e r Ch., T r o m p e n a a r s A.: Siedem kultur kapitalizmu: USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, Warszawa: PWE 2006. H a m p d e n - T u r n e r Ch., T r o m p e n a a r s A.: Siedem wymiarów kultury: znaczenie róĪnic kulturowych w dziaáalnoĞci gospodarczej, Kraków: Oficyna Ekonomiczna 2002. H o f s t e d e G., H o f s t e d e G.J.: Kultury i organizacje, Kraków: Oficyna Ekonomiczna 2002. I n g l e h a r t R.: Modernization and postmodernization: Cultural, economic, and political change in 43 societies, Princeton, NJ: Princeton University Press 1997. J a c k s o n G., A p o s t o l a k o u A.: Corporate Social Responsibility in Western Europe: An Institutional Mirror or Substitute?, “Journal of Business Ethics” 94(2010), No 3, s. 371-394. K o s t e r a M.: Antropologia organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2003. L a w r e n c e T.B., S u d d a b y R.: Institutions and Institutional Work, w: Handbook of Organizational Studies, 2nd ed., ed. C. Clegg, C. Hardy, London: Sage Publications 2006. L o f l a n d J., S n o w D.A., A n d e r s o n L., L o f l a n d L.H.: Analiza ukáadów spoáecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakoĞciowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2010. M a i g n a n I.: Consumers’ perception of corporate social responsibilities: A cross-cultural comparison, “Journal of Business Ethics” 30(2001), s. 57-72. M a r c h J.G.: A primer on decision making, New York: Free Press 1994. M a r g o l i s J.D., W a l s c h J.P.: Misery loves companies: Rethinking social initiatives by business, “Administrative Science Quarterly” 48(2003), s. 268-305. M a t t e n D., M o o n J.: “Implicit” and “explicit” CSR: A conceptual framework for understanding CSR in Europe, w: CSR across Europe, ed. A. Habisch, J. Jonker, M. Wegner, R. Schmidpeter, Berlin: Germany: Springer-Verlag 2004, s. 335-356..

(25) 90. MARTA STRUMIēSKA-KUTRA. M a t t e n D., M o o n J.: “Implicit” and “Explicit” CSR: A Conceptual Framework for a Comparative Understanding of Corporate Social Responsibility, “Academy of Management Review” 33(2008), No 2, s. 404-424. M e e k G., R o b e r t s C., G r a y S.: Factors influencing voluntary annual report disclosures by U.S., U.K. and continental European multinational corporations, “Journal of International Business Studies” 26(1995), No 3, s. 555-573. N o r t h D.C.: EfektywnoĞü gospodarcza w czasie, w: Wspóáczesne teorie socjologiczne, red. A. JasiĔska-Kania i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2006. O l i v e r C.: Strategic responses to institutional processes, “Academy of Management Review” 16(1991), No 4, s. 145-179. O r l i t z k y M.: Corporate Social Performance and Financial Performance: A Research Synthesis, w: The Oxford Handbook of Corporate Social Responsibility, ed A. Crane, A. McWilliams, D. Matten, J. Moon, D. Siegel, Oxford: Oxford University Press, s. 113-136. Special Report. Corporate Social Responsibility, “The Economist” 17th January 2008. S t r u m i Ĕ s k a - K u t r a M., K o á a d k i e w i c z I.: Studium przypadku, w: Badania jakoĞciowe. PodrĊcznik akademicki, t. II, red. D. Jemielniak, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 1-40. S t r u m i Ĕ s k a - K u t r a M.: PrzedsiĊbiorstwo. Przedmiot, czy podmiot odpowiedzialnoĞci? Instytucjonalne uwarunkowania odpowiedzialnoĞci, „Master of Business Administration (MBA)” 19(2011), nr 4, s. 69-83. S t r u m i Ĕ s k a - K u t r a M.: Rekonstrukcje odpowiedzialnoĞci, w: W. P a Ĕ k ó w, B. R o k, M. S t r u m i Ĕ s k a - K u t r a, J. W o Ĩ n i c z k o, Oblicza spoáecznej odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstw, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2010. T o l b e r t P., Z u c k e r L.: The institutionalization of institutional theory, w: Handbook of Organizational Studies, s. 175-190. V i t e l l S.J., P a o l i l l o J.G.: A cross-cultural study of the antecedents of the perceived role of ethics and social responsibility, “Business Ethics” 13(2004), No 2-3, s. 185-199. W a l d m a n D.A., S u l l y d e L u q u e M., W a s h b u r n N., H o u s e R.J.: Cultural and leadership predictors of corporate social responsibility values of top management: A GLOBE study of 15 countries, “Journal of International Business Studies” 37(2006), s. 823-837. W i l l i a m s C.A., C o n l e y J.: An Emerging Third Way?: The Erosion of the Anglo-American Shareholder Value Construct, “Cornell International Law Journal” 38(2005), No 2, s. 493-551..

(26) SOCJOLOGICZNY WKàAD W DEBATĉ O CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY. 91. SOCIOLOGICAL CONTRIBUTION TO THE DEBATE ABOUT CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY Summary The sociological perspective can be successfully used in analysis of Corporate Social Responsibility phenomenon. The author presents multiple research of CSR, applying theoretical categories developed in sociology and in related disciplines. She divides the research into two fields: the one focused on the diversity of CSR and the other on CSR dynamics. Quantitative and qualitative methodology is used in both approaches, however the former is more often found in analysis of CSR diversity, while the latter second in investigations devoted to CSR dynamics. Diversified methodology allows for more holistic understanding of CSR phenomenon on different levels of analysis spanning form mega, through macro and mezzo to micro level. Sáowa kluczowe: socjologia ekonomiczna, instytucje, instytucjonalizacja, organizacje, aktorzy spoáeczni. Key words: economic sociology, institution, institutionalization, organization, social actors..

(27)