View of The Culture of Language versus Logical Culture in John Locke’s Thought

Pełen tekst

(1)A. R. T. Y. K. U. . Y. ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXII, numer 2 – 2014. KS. STANISAW JANECZEK. *. KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. Problematyka jzyka, poruszana w twórczoci Johna Locke’a, jest wspóczenie postrzegana najczciej w perspektywie historii filozofii uprawianej przez filozofów analitycznych, którzy wczaj, nierzadko arbitralnie, przesze dokonania we wspóczesny dyskurs filozoficzny1. W tym kontekcie zagadnienie jzyka w myli Locke’a traktowane jest jako element epistemologii lub autonomicznie pojtej filozofii jzyka2. Nie odmawiajc znaczenia tego typu podejciu, nietrudno jednak zauwa y , e niejednokrotnie pomija ono szersz genez tej myli, jak by niewtpliwie caoksztat intelektualnego kontekstu filozofii na przeomie XVII i XVIII wieku. Dotyczy to samego znaczenia filozofii w ówczesnej kulturze, niepomiernie wikszej ni wspóczenie, a tak e skomplikowania standardów ówczesnej nauki, gdy nieostre byy granice midzy filozofi, nauk (przyrodoznawstwo), a nawet literatur. Filozofia bowiem bya nie tylko integralnym elementem ówczesnego szkolnictwa, ale nawet synonimem wiedzy realnej, w ramach której funkcjonoway elementy nowo ytnego przyrodoznawstwa. Z drugiej strony ówczesna szkoa obejmowaa rozbudowane studium nie tylko logiki, w raKs. prof. dr hab. STANISAW JANECZEK – kierownik Katedry Historii Filozofii w Polsce w Instytucie Filozofii Teoretycznej na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: janeczek@kul.lublin.pl 1 Zob. np. T. S z u b k a, Czy zmierzch filozofii analitycznej?, „Diametros” 6 (grudzie 2005), s. 94-108. 2 Za klasyczne ujcie mo na uzna The Cambridge Companion to Locke (red. V. Chappell, Cambridge: Cambridge University Press 1994), w którym brak wprost podjtej problematyki logicznej, natomiast susznie wyró nione s zagadnienia nie tylko z zakresu filozofii jzyka (P. G u y e r, Locke’s philosophy of language, s. 115-145) i teorii poznania (R. W o o l h o u s e, Locke’s theory of knowledge, s. 146-171), ale te filozofii umysu (J. B e n n e t t, Locke’s philosophy of mind, s. 89114) i teorii idei (V. C h a p p e l l, Locke’s theory of ideas, s. 26-55)..

(2) 6. KS. STANISAW JANECZEK. mach cursus philosophicus, ale te szeroko pojtego jzykoznawstwa, w zakresie nie tylko gramatyki, lecz nade wszystko retoryki, prawie zupenie zagubionej w dzisiejszym szkolnym curriculum3. Cho myl epistemologiczna Locke’a jest ju zbadana wszechstronnie, to wskazany wy ej ówczesny kontekst jego dokona uprawnia, wydaje si, do podjcia analizy zagadnienia roli jzyka w ujciu tego myliciela w relacji do jego koncepcji logiki i retoryki. Potrzeba podjcia tej tematyki wynika tak e z ogranicze nawet klasycznych monografii z zakresu historii logiki i retoryki. Takie dziea jak Formale Logik I.M. Boche skiego czy The Development of Logic W. Kneale’a i M. Kneale koncentruj si na przedstawieniu problematyki stricte logicznej, a wic wsko pojtej teorii rozumowa , gównie wnioskowania niezawodnego. Pisane s tak e w perspektywie wspóczesnych osigni w zakresie logiki formalnej (matematycznej), lekcewa c dokonania, które nie s odkrywcze4. Nieco lepiej jest z histori retoryki, np. w ujciu W.S. Howella, który szerzej ujmuje np. pogldy Kartezjusza czy bliskich francuskiemu mylicielowi podrczników logiki i gramatyki z Port-Royal5, ale ju dokonanie Locke’a wpisuje bardziej w dzieje specjalistycznie pojtej historii sztuki oratorskiej, cho by postrzeganej w kategoriach komunikacji jzykowej6. W ko cu trzeba podkreli wag 3 W niektórych krajach (Francja, Wielka Brytania czy pa stwa skandynawskie) retoryka jest obecna w szkolnictwie w formie „ wicze w komponowaniu tekstów literackich i publicystycznych”. M. K o r o l k o, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa: Wiedza Powszechna 1990, s. 16. 4 By nie by goosownym, I.M. Boche ski w opasym tomie powica logice nowo ytnej (poczwszy od Renesansu) tylko 12 stron. Widzi w niej bowiem nie tylko przejaw negatywnie ocenianego psychologizmu, odpowiedzialnego za zagubienie formalnego charakteru logiki, ale wrcz „barbaristische Periode der Logik”, w którym wyró ni jedynie dokonanie Leibniza (I.M. B o c h e s k i, Formale Logik, Freiburg–München: Verlag Karl Alber 1956, s. 297-308). Podobnie monografia The Development of Logic, ukierunkowana na retoryk albo epistemologi („Humanism and the Rise of Natural Science”), tylko jeden rozdzia powici dokonaniom nowo ytnym, podczas gdy dwa paragrafy samemu G.W. Leibnizowi. Wedug autorów tego ujcia w cigu 400 lat, midzy poow wieku XV i poow XIX, mamy liczne podrczniki, ale niewiele dzie, które zwieraj zarazem cokolwiek nowego i dobrego („From the 400 years between the middle of the fifteenth and middle of the nineteenth century we have in consequence scores of textbooks but very few works that contain at once new and good” – W. K n e a l e, M. K n e a l e, The Development of Logic, Oxford: Clarendon Press 1962, s. 298). Nic wic dziwnego, e F. Bacona tylko wzmiankuj, nieca stron powicaj Kartezjuszowi, a poow Locke’owi, nie wspominajc nawet Condillaca, lepiej si obchodzc z Th. Hobbesem, którego omawiaj na pótorej strony, oraz z Logik z Port-Royal A. Arnaulda i P. Nicole’a (tam e, s. 298-320, 320-345, s. 345-358, 317-320). 5 W.S. H o w e l l, Logic and Rhetoric in England,1500-1700, Princeton: Princeton University Press 1956, New York: Russell & Russell 1961, s. 342-363. 6 T e n e, Eighteenth-Century British Logic and Rhetoric, Princeton: Princeton University Press 1971, s. 489-502; t e n e, John Locke and the New Rhetoric, „The Quarterly Journal of Speech” 53(1967), s. 319-333..

(3) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 7. upowszechniania si w naukach historycznych – zapewne pod wpywem ywo rozwijajcej si socjologii wiedzy – przekonania o wadze kulturowo-spoecznego kontekstu rozwoju poszczególnych dziedzin kultury czy dyscyplin naukowych. Tumaczy to powstanie nie tylko historii kultury intelektualnej, ró nej od historii idei, wyra

(4) nie je hipostazujcej, ale tak e prawdziwego kompleksu ró nego rodzaju historii kultur, np. historii kultury literackiej czy muzycznej, równoczenie kultury naukowej czy kultury filozoficznej, a po kultur jzyka. Kontekst ten pozwala spojrze na problematyk jzyka poruszan w myli Locke’a na gruncie historii kultury filozoficznej, umieszczajcej filozofi w caoksztacie kultury, nawet z odniesieniami wiatopogldowymi7. * Humanizm renesansowy odkry bogactwo jzyka naturalnego, odchodzc od redniowiecznej dominacji dialektyki, która w ramach trivium, obejmujcego gramatyk, retoryk i logik, zwan wanie czsto dialektyk, nakazywaa traktowa gramatyk jako filozoficzn nauk spekulatywn, uznajc kategorie jzykowe za odbicie realnie istniejcej rzeczywistoci oraz podkrelajc niezale no. norm jzykowych od poszczególnych jzyków8. Ograniczeniu ulega rola retoryki, traktowanej gównie jako ars epistolandi, wykorzystywanej w praktyce urzdniczej. Integralnej (humanistycznej) wizji staro ytnej retoryki odpowiaday w redniowieczu wypowiedzi o charakterze literacko-wychowawczym (kaznodziejstwo czy moralizujco traktowana historia)9. Renesans wzbogaci trivium, przeksztacajc je w studia humanitatis10, obejmujce nie tylko przedmioty jzy-. 7. Zob. J. P u z y n i n a, O pojciu kultury jzyka, „Poradnik Jzykowy”, 1990, z. 3, s. 153-162; S. J a n e c z e k, Midzy filozoficzn histori filozofii a histori kultury. Z rozwaa nad metod historii filozofii w Polsce, „Roczniki Filozoficzne” 60(2007), nr 1, s. 89-108; t e n e, Koncepcja historii filozofii w kontekcie relacji: wiatopogld a filozofia, [w:] wiatopogldowe odniesienia filozofii polskiej, red. S. Janeczek, R. Charzy ski, M. Macioek, Lublin: Wydawnictwo KUL 2011, s. 23-35. 8 Zob. S. J a n e c z e k, Logika czy epistemologia? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowoytnej koncepcji logiki, Lublin: Wydawnictwo KUL 2003, s. 57-63. Por. A.K. R o g a l s k i, Logika jzyka a gramatyka. Gramatyka spekulatywna a wybrane wspóczesne teorie lingwistyczne, Lublin: Wydawnictwo KUL 2012, s. 57-105. 9 Zob. np. J. M u r p h y, Rhetoric in the Middle Ages. A History of Rhetorical Theory from St. Augustine to the Renaissance, Berkeley: University of California Press 1974; M. M a r i e t t i, La Science du bien dire. Rhétorique et rhétoriciens au Moyen Age, Paris: Presses de la Sorbonne nouvelle 2002. 10 Syntetycznie zob. S. J a n e c z e k, Edukacja owieceniowa a szkoa tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej, Lublin: Wydawnictwo KUL 2008, s. 57-79. Por. J. D o m a s k i, Czym byy „studia humanitatis”? Leonarda Bruniego „De studiis et litteris” (1422-1425),.

(5) 8. KS. STANISAW JANECZEK. kowe – przy czym logik (dialektyk) zastpowaa poetyka – ale tak e histori, a nawet filozofi moraln. Doceniono rol jzyka potocznego, co stymulowao rozwój filologii, któr traktowano niejednokrotnie jako swoicie pojty (szerzej) organon, znów w miejsce logiki, traktowanej jako element retoryki. Charakterystyczna tak e dla Renesansu kultura autorytetu, upatrujca w dokonaniach staro ytnych

(6) ródo wiedzy o wiecie11, stymulowaa lektur tekstów staro ytnych, cenn tak e w aspekcie nabycia sprawnoci formalnych w zakresie wszechstronnego posugiwania si jzykiem. Teksty te dostarczay nie tylko wzorów literackich, ale tak e uczyy umiejtnoci argumentacji, przy czym logiczne normy niezawodnego rozumowania zostay zastpione przez reguy piknej i sugestywnej eloquentia12. U schyku Renesansu retoryka skupia si jednak gównie na jzykowym stylu wypowiedzi (P. Ramus)13. Lektura starannie dobranych tekstów penia tak e funkcje wychowawcze, gdy uznano moralistycznie zorientowan histori, traktowan jako ga

(7) literatury, za istotne narzdzie w ukazywaniu wzorów osobowych, cenniejsze parenetycznie ni abstrakcyjne analizy cnót i wad14. W poreformacyjnym szkolnictwie konfesyjnym (w formie rozmaitych gimnazjów i kolegiów) powróci wiksza równowaga midzy logik a retoryk15. Retoryka dominowaa dalej na ni szym poziomie ksztacenia, podczas którego uczniowie epatowali publiczno ró nego rodzaju wystpieniami oratorskimi, a po ogromnie barwne sztuki teatralne16. Logika pozostaa jednak wa nym elementem, wie czcego szko ogólnoksztacc, cursus philosophicus, w ramach nowo ytnego arystotelizmu chrzecija skiego17. Doceniajc znaczenie naturalnych usprawnie logicznych, podkrelano jednak wag ich doskonalenia, tak e „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 43(1999), s. 7-28; A. B u c k, Die „Studia humanitatis” und ihre Methode, „Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance” 21(1959), s. 273-290. 11 Dopiero bliski Kartezjuszowi Galileusz odchodzi od komentowania tekstów Arystotelesa, jako sposobu uprawiania przyrodoznawstwa, w kierunku analizy „ksigi natury”. H. B u t t e r f i e l d, The Origins of Modern Science 1300-1800, London: G. Bell 1949; cyt. jako: Rodowód wspóczesnej nauki 1300-1800, prze. H. Krahelska, Warszawa: PWN 1963, s. 80-81. 12 K o r o l k o, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, s. 34-36, 59-60, 84-97. 13 W. S c h m i d t - B i g g e m a n n, Topica universalis. Eine Modellgeschichte humanistischer und barocker Wissenschaft, Hamburg: F. Meiner 1983, s. 31-66. 14 Zob. np. E. G a r i n, Dialettica e retorica dal XII al XVI secolo, [w:] t e n e, L’Età nuova. Ricerche storiche della cultura dall’ XI al XVI saecolo, Napoli: Morano 1969, s. 43-79. Por. Retoryka w XV stuleciu. Studia nad tradycjami, teoria i praktyka retoryki pitnastowiecznej, red. M. Frankowska-Terlecka, Wrocaw: Ossolineum 1988. 15 Zob. J a n e c z e k, Edukacja owieceniowa a szkoa tradycyjna, s. 80-131. 16 Zob. M. K o r o l k o, Retoryka w polskich kolegiach jezuickich, [w:] Jezuici a kultura polska, red. L. Grzebie , S. Obirek, Kraków: Wydawnictwo WAM 1993, s. 121-142. 17 Zob. S. J a n e c z e k, Geneza nowoytnego arystotelizmu chrzecijaskiego, [w:] Oblicza filozofii XVII wieku, red. S. Janeczek, Lublin: Wydawnictwo KUL 2008, s. 477-512..

(8) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 9. przez gruntowne zaznajomienie z teori logiczn. Logice przywrócono funkcj narzdzia innych nauk, odpowiednio do ideau Arystotelesowskiego organon. Semiotyka logiczna przyja form swoistej metafizyki poznania tak dalece, e sama logika staa si czci filozofii, a wic scientia speculativa; miaa bowiem swój przedmiot, jakim jest ens rationis, a wic pojcia ujte jako tzw. intentiones secundae, czyli jako nonik treci badany w aspekcie strukturalnym18. Kartezjusz, zrywajc z kultur autorytetu, w której logika miaa by narzdziem jaowych dysput, d y do wypracowania nowej metody, ukierunkowanej na odkrycie prawdy, wzorujc si na metodzie waciwej matematyce. Ostatecznie jednak to nowatorska epistemologia zastpia tradycyjn logik, przeniesion do retoryki, w ramach której miaa pomaga zrozumie bdy logiczne zagra ajce wystpieniom oratorskim. Demonstracyjnie eksponujc rol naturalnych usprawnie logicznych, Kartezjusz zaleci ich rozwijanie w sposób poredni – przez praktyczne wiczenie si w logicznym rozumowaniu na drodze wdra ania w now nauk19. Jzyk postrzega tylko o tyle, o ile stanowi on narzdzie logicznego mylenia, co doprowadzio na powrót do ufilozoficznienia rozwa a nad jzykiem20. Pewn równowag w zakresie kultury logiczno-jzykowej przywrócio kartezja skie rodowisko Port-Royal, doceniajc w pewnej mierze znaczenie tradycyjnej logiki, wzbogaconej o zagadnienie metody. W zakresie gramatyki ów krg uczonych zespala podejcie filologiczne z filozoficznym, podporzdkowujc jednak gramatyk, jako „sztuk mówienia”, logice, jako „sztuce mylenia”21. * Niech do tradycyjnej kultury naukowej podziela równie John Locke, który ograniczy przedmiot filozofii do analizy funkcjonowania umysu ludzkiego, by na drodze tych psychologicznych analiz sformuowa normatywnie pojt teori poznania i uszczegóowi jej zasady w zakresie metodologii nauk22. Locke, 18. Zob. t e n e, Logika czy epistemologia?, s. 98-149. Zob. tam e, s. 178-255. 20 Zob. E. K u l c z y c k i, Czy deprecjonujc rol jzyka filozofia Kartezjusza moe zachca do tworzenia jzyków uniwersalnych, [w:] Komunikacja przez sztuk. Komunikacja przez jzyk, red. B. Bczkowski, P. Gakowski, Pozna : TiFK – Zakad Teorii i Filozofii Komunikacji 2008, s. 6169. Zob. szerzej J. K o p a n i a, Descartes i Kant o uytecznoci poznawczej jzyka naturalnego, Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne 1996, s. 13-39. 21 Zob. J a n e c z e k, Logika czy epistemologia?, s. 279-306. Por. t e n e, Retoryka a logika w nowoytnej kulturze intelektualnej. Humanizm renesansowy i racjonalizm kartezjaski (w druku). 22 Posuguj si najbardziej rozpowszechnion wersj pism Locke’a, wydan w ramach The Works of John Locke, t. 1-10, London: T. Tegg, W. Sharpe 18233 (repr. Aalen: Scientia Verlag 1963), 19.

(9) 10. KS. STANISAW JANECZEK. w duchu nowo ytnej epistemologii, formuowanej w kontekcie zdobywajcej na znaczeniu nowo ytnej nauki, podkrela wag ksztatowania umiejtnoci poznawczych w aspekcie odkrycia prawdy. Równoczenie jednak w stopniu wikszym ni kartezjanici dostrzega wag komunikacji jzykowej. Locke by bowiem bardziej ni Descartes – samotnik filozof, matematyk i przyrodnik23 – zainteresowany obywatelskim dyskursem, co poszerzao pole analiz filozoficznych o problematyk wychowawcz, moraln, religijn24. cilej zwizany z ówczesn polityk, liczy si te bardziej z realiami spoecznymi, a wic z ówczesn dominacj ksztacenia jzykowego, co tumaczy wikszy respekt Locke’a wobec retoryki25. Pogbiajca si dominacja standardów wsko pojtej koncepcji nauki oraz nasilajce si praksistyczne nastawienie do kultury, a w konsekwencji tak e i do owiaty, doprowadziy Locke’a do krytycznej oceny tradycyjnej logiki w sposób bliski radykalizmowi Kartezjusza. Krytyka ta wynikaa z charakterystycznego dla nowo ytnej kultury umysowej zaufania do naturalnych uzdolnie ludzkiego rozumu w zakresie postrzegania zwizków wynikania, uchwytnych równie atwo jak w sylogizmie, a nawet atwiej bez formy sylogizmu. Forma sylogistyczna mo e bowiem zaciemnia powizania logiczne midzy ideami, a nawet obni a. pewno ujcia przez wydu enie procesu poznawczego. Jeli nadto pamita si, przede wszystkim w zakresie An Essay Concerning Human Understanding (London 1690, waciwie 1689; to jako: Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, prze. B. Gawecki, t. 1-2, Warszawa: PWN 1955) i Of the Conduct of the Understanding ([w:] Posthumous Works, London 1706; to jako: O waciwym uywaniu rozumu, [w:] Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 499-613). 23 Kartezjusz np. epatowa si anatomi zwierzt. Zob. L. C h m a j, Rozwój filozoficzny Kartezjusza, Kraków: PAU 1930, s. 160-162. 24 W przedmowie do Rozwaa Locke stwierdza, e do zainteresowania si t tematyk skoniy go rozmowy w krgu przyjació, w trakcie których dla sprecyzowania stanowisk konieczne okazao si rozstrzygnicie kwestii epistemologicznych, przede wszystkim oceniajc, „z jakimi przedmiotami nasze zdolnoci poznawcze mog sobie poradzi ”. Wedug J. Tyrrela, jednego z uczestników wspomnianych dyskusji, ich tematem miay by wtki dotyczce „moralnoci religii objawionej”, o czym wiadczy rozbudowana obecno problematyki teologicznomoralnej w wersjach poprzedzajcych waciwy tekst An Essay Concerning Human Understanding, a przede wszystkim chronologia pimiennictwa Locke’a, gdy pogbione studia nad epistemologi poprzedziy prace nad zagadnieniami z zakresu religii, moralnoci i polityki, cho by w formie traktatu z pocztku lat sze dziesitych XVII wieku, wydanego wspóczenie z rkopisu jako Essays on th Law of Nature, ed. W. von Leyden, Oxford: Clarendon Press 1954. Zob. R. B r a n d t, John Locke, [w:] Die Philosophie des 17. Jahrhunderts, red. J.-P. Schobinger, t. 3, Basel: Schwabe & Co. AG 1988, s. 624, 626. Por. M. C r a n s t o n, John Locke. A Biography. London: Longmans 1957, s. 140-141. Na znaczenie spoecznych i politycznych intencji jakie towarzyszyy Locke’owi w tworzeniu An Essay Concerning Human Understanding, wskazuje N. Wood (The Politics of Locke’s Philosophy, Berkeley: University of California Press 1983, s. 2). 25 Zob. J a n e c z e k, Logika czy epistemologia?, s. 362-462..

(10) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 11. e Locke uznaje intuicj, waciw Kartezjuszowi, za modelowy, bo bezporedni sposób ujcia stosunków midzy ideami, to zrozumiaa jest opinia, e sylogistyka w praktyce su ya raczej ukrywaniu bdów logicznych ni odkrywaniu i ugruntowaniu prawdy w rzetelnych badaniach. Epistemolog-Locke, podobnie jak Kartezjusz, skonny by jednak e przyzna logice pewne znaczenie w retoryce, ale raczej dla wykrycia bdu, ukrytego w ozdobnych zwrotach, ni w aspekcie zwikszenia siy przekonywania. Przy tym zwraca uwag, e owa u yteczno. dotyczy jedynie tych, którzy posiedli gruntownie teori logiczn26. Tym niemniej Locke odwoa si spolegliwie do tradycyjnej formuy w okrelaniu zada logiki, która ma przynosi wielk korzy „w kierowaniu naszymi mylami w badaniu innych rzeczy”, co wyra a dalej nawet w kategoriach directio ingenii, charakterystycznych nie tylko dla drugiej scholastyki, ale tak e – w pewnej mierze – dla Kartezjusza27. Funkcje rozumu Locke sprowadza w praktyce do dwóch, wyznaczanych przez nowo ytn logik, jakimi s odkrycie prawdy i jej porzdkowanie czy nauczanie, co mo na interpretowa w kategoriach metody bada (odkrycia) i komunikacji jzykowej, przy czym t pierwsz paszczyzn uznawa, tak jak Kartezjusz, za pierwotniejsz. Pytajc, do czego potrzebny jest rozum (reason), da stanowczo, eby „rozszerzaa si nasza wiedza” i by „normowa nasze uznanie czego za prawd”. Std te , w sposób paradoksalny dla „twardego” empirysty, Locke stwierdza, e rola rozumu ujawnia si najpierw wobec faktu, e przewa ajca cz wiedzy ludzkiej jest osigana na drodze poredniej, gdy „dowiadczenie zmysowe i intuicja sigaj bardzo niedaleko”. Skazani wic jestemy na dedukcj i indukcj, co wymaga odwoania si do heurystycznej roli rozumu. Wymaga to bystroci umysu (sagacity) w aspekcie wyszukiwania tzw. idei porednich (intermediate idea), istotnych w klasycznie pojtym rozumowaniu, cenionych te przez Bacona jako axiomata media. Rozum musi tak e porzdkowa ogniwa a cucha rozumowa tak, by mo na byo, postrzegajc jego pocztkowe i ko cowe czony, przeprowadzi wnioskowanie odkrywajce now 26. L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 414-431; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 115-127. Zob. W. R i s s e, Die Logik der Neuzeit, t. 2. 1640-1780, Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann (Holzboog) 1970, s. 463-465. Bardziej kategoryczn tez o bezu ytecznoci logiki goszon przez Locke’a formuuje J.W. Yolton (Logic, [w:] J.W. Y o l t o n, A Locke Dictionary, Oxford–Cambridge: Blackwell 1993, s. 131-132). Por. H o w e l l, Eighteenth-Century British Logic and Rhetoric, s. 284-292. 27 Wyra enie „directing our thoughts in the search of other things” autor polskiego przekadu oddaje niezrcznie jako „wyznaczanie kierunku naszych myli przy badaniu innych rzeczy”, gubic tym, niestety, jego proweniencj. L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1, s. 23; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 1, s. 1..

(11) 12. KS. STANISAW JANECZEK. prawd (illation, inference) wraz z jej dowodem (demonstration). Z kolei weryfikujca funkcja rozumu ujawni si w zakresie poszukiwania podstaw prawdopodobie stwa dla zda , które nie jawi si w sposób niepowtpiewalny jako prawdziwe, by precyzyjnie okreli stopie ich prawdopodobie stwa28. Dbajc bardziej ni Kartezjusz o formuowanie wywa onych sdów, Locke, podobnie jak przedstawiciele nowo ytnego arystotelizmu chrzecija skiego, stara si waciwie odda równowag midzy wartoci naturalnego wyposa enia logicznego (natural disposition, natural reason) a koniecznoci jego rozwijania, by zdoby sprawno i biego (ability and skill)29, a po zbli anie si do doskonaoci. W duchu nowo ytnej kultury logicznej nad trosk o poznanie teorii logicznej przedkada dbao o uzyskanie sprawnoci na drodze praktyki i wiczenia (use and exercise), gdy w tym wzgldzie „natura daa nam jedynie zacztek (seed) tej rozumnoci”. Odwoujc si do ówczesnego zwyczaju wizania logiki z retoryk, twierdzi kategorycznie, e nikt nie nauczy si poprawnie rozumowa czy piknie przemawia tylko za spraw pamiciowego opanowania regu zaczerpnitych cho by z najlepszych rozpraw z dziedziny logiki i krasomówstwa, ale przez ich praktyczne wykorzystanie, nawet bez wiadomoci stosowania tych regu30. 28. J. L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 203-207, 412-414; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 2, s. 321-322, t. 3, s. 113-115. Okrelajc zbiorczo cztery funkcje rozumu, stwierdzi, e s nimi: wykrywanie (discovering and finding) prawd, co uzna zreszt, w zgodzie z zasadami metodologii nowo ytnej, za jego „pierwsze i najwa niejsze zadanie”; prawidowe i metodyczne zestawianie (disposition) tych prawd i ich porzdkowanie (order) w sposób jasny i waciwy (fit) tak, aby ich zwizek i znaczenie (force) mo na byo uchwyci w sposób atwy (plainly) i jasny; postrzeganie (perciving) zwizku midzy tymi prawdami; wysnuwanie z nich poprawnych wniosków (right conclusion). L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 414; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3 s. 115. 29 L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e. Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 510; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 213. 30 L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 519; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 220. Studiowanie logiki musi by jednak permanentne, dotyczy ma bowiem nawet ludzi dojrzaych, którzy wówczas „dowiadczalnie” poznaj, e nie wystarczy polega na swych zdolnociach, gdy znieksztacony umys mo e zawie nawet w jasnych (visible) sprawach (L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 524; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 224). Równoczenie, akcentujc stopniowy charakter wdra ania do coraz trudniejszych zada intelektualnych, Locke, jako teoretyk edukacji, realistycznie przestrzega, by doskonalenie umysu nie próbowao naruszy mocy (strentgth) waciwej indywidualnemu podmiotowi poznawczemu. Obarczanie umysu nadmiernym dla niego wysikiem mo e doprowadzi do jego.

(12) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 13. Dominujca w koncepcji Locke’a, typowa dla nowo ytnoci, utylitarna ocena logiki tumaczy wreszcie sprowadzenie zabiegów o ksztatowanie formalnych sprawnoci logicznych tylko do praktycznego ksztacenia w zakresie matematyki jako wiedzy odznaczajcej si „najwiksz pewnoci, jasnoci i oczywistoci”31, gdy wszystkie modelowe funkcje rozumu s urzeczywistniane w ka dym dowodzie matematycznym32. Nic wic dziwnego, e nauk arytmetyki uzna za najatwiejszy, a zarazem pierwszy rodzaj rozumowania o charakterze abstrakcyjnym (sort of abstract reasoning)33. Cho Locke w sposób wyrazisty ogranicza znaczenie logiki, zwaszcza w zakresie wagi teorii rozumowa , to jednak paradoksalnie poszerza jej przedmiot w kontekcie owieceniowej apoteozy rozumu. Docenia bowiem znaczenie logiki nie tylko dla nauki (knowledge), w sensie kierowania aktami rozumu34, jak chcia te Kartezjusz, ale i w kierowaniu ludzkim yciem, czyli w sferze sdów (judgment) pojtych praktycznie, pomagajc usprawnia akty woli35. Ten drugi aspekt jest tym bardziej symptomatyczny, gdy uwzgldni si fakt, e Locke – inaczej chyba ni uczony-Kartezjusz – wy ej od uprawiania nauki ceni sobie spoeczn rol moralnoci i religii jako elementów konstytuujcych specyficzn osabienia lub wrcz wyczerpania. (L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 567-569, 571-573; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 255-257, 259-260). 31 L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 368; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 79. 32 L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 254-255; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 387-388. 33 J. L o c k e, Myli o wychowaniu, prze. F. Wnorowski, wstp i komentarz K. Mrozowska, Wrocaw: Ossolineum 1959, s. 183, 185, 211-213; t e n e, Some Thoughts Concerning Education, [w:] The Works of John Locke, t. 9, s. 172-173, 174, 199-201. 34 Rozwa ania dotyczce natury i zada logiki stanowi pocztek traktatu Of the Conduct of the Understanding. L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 499-522; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 205-222. 35 Kategori specyficznie traktowanego sdu (judgment) rozumie Locke w Of the Conduct of the Understanding chyba nieco inaczej ni w An Essay Concerning Human Understanding, gdzie traktuje „sdzenie” jako synonim wiedzy tylko prawdopodobnej, ró nej od wiedzy pewnej (L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 386-389, 438-439; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 94-96, 133-134). W antyteoretycznie nastawionych Some Thoughts Concerning Education zdolno „sdzenia” pojmuje Locke jako pozytywnie postrzegan umiejtno kierowania wasnym rozumem, std te terminem tym posuguje si zamiennie z kategori rozumowania (reasoning). L o c k e, Some Thoughts Concerning Education, London 1963, [w:] The Works of John Locke, t. 9 s. 34, 118-119; t e n e, Myli o wychowaniu, s. 34. Por. Judgment, [w:] Y o l t o n, A Locke Dictionary, s. 106..

(13) 14. KS. STANISAW JANECZEK. ludzk aktywno . T szerok koncepcj zada logiki ujmowa jako postulat caociowego doskonalenia umysu36. W duchu owieceniowego krytycyzmu wobec tradycyjnej kultury ceni umiejtno samodzielnego i kompetentnego wydawania sdów (a clear head and comprehensive knowledge), istotn w ksztatowaniu czowieka rozumnego (man of reason). W tej perspektywie przeciwstawi si umysowoci czowieka zapatrzonego w tradycyjn teori rozumowa i opierajcego si na ksi kowych autorytetach, z wykorzystaniem tradycyjnej logiki ukierunkowanej na prowadzenie dysput („czowiek, który szykanuje sw logik”)37. Nic dziwnego, e w wypowiedziach dotyczcych reform owiaty38, formuujcych idea ksztacenia szlachcica przygotowywanego do praktyki yciowej39, Locke, cho dostrzega potrzeb dbaoci o umiejtnoci waciwego formuowania myli i ich komunikowania, czyli w zakresie dobrego rozumowania i piknego mówienia (the skill of reasoning well, or speaking handsomely), zaleca, by ucze jedynie przyjrza si ich reguom w „formie najkrótszych, jakie mo na znale

(14) , systemów, bez dugiego zatrzymywania si przy studiowaniu i rozwa aniu tych formalnoci”40. Kierujc si wzgldami pragmatycznymi, cho docenia wag nauczania jzyków, to przede wszystkim jednak rodzimego, a nastpnie francuskiego i aciny, wpajanych nadto przez lektury starannie dobranych tekstów, nie przez uci liwe uczenie regu gramatyki41, pozostawiajc znajomo. greki tylko uczonym42. Jeli jednak Some Thoughts Concernig Reading and Study 36. „Necessario requiritur ut melior et perfectior mentis et intellectus humani usus et adoperatio introducatur”. L o c k e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 207; t e n e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 501. 37 L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 509-510; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 213. 38 Zob. J a n e c z e k, Edukacja owieceniowa a szkoa tradycyjna, s. 135-138. 39 L o c k e, Some Thoughts Concerning Education, London 1963, [w:] The Works of John Locke t. 9 s. 56-59; t e n e, Myli o wychowaniu, s. 58-61. 40 W zakresie standardów jzykowych Some Thoughts Concernig Reading and Study Locke’a zalec w pierwszym przypadku lektur teologa i kaznodziei J. Tillotsona (Sermons, t. 1-14, red. R. Barker, London 1695-1704; The Works of the Most Reverend Dr. John Tillotson, red. E. Stillinfleet, London 1696), w teorii retorycznej klasyczne teksty Cycerona, Kwintyliana i przypisywany Longinusowi Libellus de sublimitate Dionysio Longino fere adscriptus, w zakresie kultury logicznej pisma W. Chillingwortha, latitudynarysty, znanego teologa i kaznodziei. J. L o c k e, Some Thoughts Concernig Reading and Study for a Gentleman, [w:] A Collection of Several Pieces of Mr. John Locke. Never Before Printed, or not Extant in His Works, London 1720; to jako: Some Thoughts concernig Reading and Study, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 294-295. 41 L o c k e, Myli o wychowaniu, s. 151-182; t e n e, Some Thoughts Concerning Education, [w:] The Works of John Locke, t. 9, s. 143-171. 42 L o c k e, Myli o wychowaniu, s. 198; t e n e, Some Thoughts Concerning Education, [w:] The Works of John Locke, t. 9, s. 187..

(15) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 15. – analogicznie jak An Essay Concerning Human Understanding, cenicy rol jzyka jako pomocy we waciwym wyra aniu i komunikowaniu myli – postuluj trosk o jasno wypowiedzi (perspicuity), w formie umiejtnoci u ywania waciwych terminów na oznaczenie idei lub myli, które przekazujemy innym, oraz trosk o poprawno rozumowa (right reasoning)43, to Myli o wychowaniu ujmuj right reasoning synonimicznie, traktuj usprawnienia epistemologiczne w formie „posiadania waciwych poj (right notion) i nale ytych sdów (right judgment) o rzeczach, rozró niania prawdy od faszu, susznego od niesusznego i zgodne z tym dziaanie”. Równoczenie Some Thoughts Concerning Education walczyy z nadu yciami szkolnymi w tym zakresie, przestrzegajc przed nabyciem zmanierowanej sztuki dyskutowania, w której nie chodzi o poznanie prawdy, ale o zwycistwo zdobyte przez u ywanie nieostrych i sztucznych terminów czy sztuczek logicznych, w miejsce nale ytego rozwa ania samych rzeczy44. Dokonania Locke’a w zakresie kultury jzyka wpisuj si w nurt retoryki funkcjonujcy w ówczesnej Royal Society. Zwizek Locke’a z tym rodowiskiem45, skupiajcym najczciej przyrodników-badaczy, ró nicych si od profesorów uniwersytetów zasadniczo skupionych na dydaktyce, tumaczy wspomniane podkrelenie roli matematyki, wa nej w przyrodoznawstwie. Za punkt wyjcia tych dokona mo na uzna rozwa ania Bacona, inspirujcego w zakresie stosowania nowatorsko pojtych metod indukcyjnych. Mistrz z Verulanu tkwi jednak w kulturze renesansowej, skoro sdzi, e logika ma zapewnia precyzj wypowiedzi i dba o jej prawdziwo , a retoryka uwzgldnia sposób mylenia suchacza, uatwiajc skuteczno informacyjn46. Nie mo na jednak w wizji tej nie zauwa y wtków prekursorskich wobec pomysów podnoszonych z czasem w krgu kartezja skim, ze wzgldu na podkrelenie wagi dbaoci o racjonalno. wypowiedzi. Nic dziwnego, e krytykowa on pask trosk jedynie o jej styl, charakterystyczn dla schykowego Renesansu. Ustalenia Bacona odpowiadaj przekonaniom, które zwyci yy w Royal Society, e logika jest narzdziem nauki, w zakresie bada naukowych czy upowszechniania wiedzy, natomiast ladem Cycerona zadania retoryki okrelano jako 43 L o c k e, Some Thoughts Concernig Reading and Study, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 294-295. 44 L o c k e, Myli o wychowaniu, s. 182-193; t e n e, Some Thoughts Concerning Education, [w:] The Works of John Locke, t. 9, s. 177-182. 45 Zob. J a n e c z e k, Logika czy epistemologia?, s. 415-422. 46 „Logic handleth reason exact and in truth, and Rhetoric handleth it as it is plantem in popular opinions and manners”. F. B a c o n, The Advancement of Learnig, [w:] The Works of Francis Bacon, ed. J. Spending, R.L. Ellis, D.D. Heath, t. 6, London 1858 (repr. Stuttgart 1963), s. 300. Cyt. za: H o w e l l, Logic and Rhetoric in England, 1500-1700, s. 374; por. tam e, s. 364-375..

(16) 16. KS. STANISAW JANECZEK. „to guide writers and speakers in the presentation of ideas to the popular audience”. Równoczenie jednak rodowisko to nie dostrzegao sprzecznoci midzy ideami new rhetoric a procedurami nowej nauki47. Locke poszerzy znaczenie jzyka, podkrelajc jego rol we waciwym procesie poznania, jakim jest odkrywanie prawdy. Nic dziwnego, e ceni semiotyk jako nauk o znakach, któr uznawa nawet za „inny rodzaj logiki i krytyki ni te, jakie znane s nam dotychczas”48. Przejcie to nie byo jednak atwe, skoro nie zawaha si przyzna , e nie dostrzeg wagi tej kwestii nawet przy pisaniu An Essay Concerning Human Understanding. Ostatecznie jednak napisa nieplanowan wczeniej ksig III, powicon jzykowi, ukazujc znaczenie jzyka w tak wa nej dla epistemologii kwestii, jak jest „zakres i pewno ludzkiego poznania”49. Wspomnian tez, e Locke rol jzyka postrzega bardziej w aspekcie narzdzia poznania ni komunikacji, uzasadnia waga, jak przyzna zagadnieniu bdów jzykowych w rozwa aniach dotyczcych bdów poznawczych50, widzc w nich jedno z podstawowych ogranicze nauki51. Wynika to te z tak podstawowego przekonania, e prawda i fasz odnosz si w sensie pierwotnym do zda , a nie do idei, chyba e chodzi o prawd w sensie metafizycznym (metaphysical truth)52. Jeli Locke 47. H o w e l l, Logic and Rhetoric in England, 1500-1700, s. 448. L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 494-496; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 174-176. 49 L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 139-140; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 2, s. 265-266. 50 Problematyce bdów jzykowych powica Locke w An Essay Concerning Human Understanding rozdz. VIII-X ksigi III oraz rozdz. XX ksigi IV. 51 L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 569-571, 573-578; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 257-265. 52 L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1, s. 546-562; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 2, s. 136-148. Na temat koncepcji sdu w ujciu Locke’a zob. G. N u c h e l m a n s, Judgment and Proposition. From Descartes to Kant, Amsterdam–New York: North Holland 1983, s. 139-147. Szukajc przyczyn bdów jzykowych, Locke zdaje sobie spraw ze skomplikowanej w jego systemowej koncepcji relacji jzyka idei i do rzeczy, tak ze „wzgldu na rozmaito rodzajów tych idei i zwizków midzy nimi, a tak e, charakterystycznego dla filozofii podmiotu, dwojakiego traktowania idei ju to jako reprezentacji rzeczy, ju to jako samoistnej bytowoci” (D. G r e e n l e e, G. A s p e l i n, Locke Idea of “Idea”, [w:] Locke on Human Understanding: Selected Essays, red. I.C. Tipton, New York–Oxford: Oxford University Press 1977, s. 41-54), przede wszystkim jednak ze wzgldu na specyficzne okrelanie relacji idei do rzeczy, ujmowanej w kategoriach nominalizmu czy konceptualizmu (L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1, s. 202-203, 549; t. 2, s. 19-25; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 1, s. 48-49; t. 2, s. 138, 166-170. Zob. J.R. M i l t o n, John Locke and the Nominalist Tradition, [w:] John Locke. Symposium Wolfenbüttel 1979, red. R. Brandt, Berlin–New York: Walter de Gruyter 1981, s. 128-145; R.S. W o o l h o u s e, Locke’s Philosophy of Science and Knowledge. A Consideration of Some Aspects of “An 48.

(17) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 17. mówi o bdach w zakresie komunikacji, to ostatecznie sprowadza je do ogranicze i zaniedba w zastosowaniu jzyka do wyra ania rezultatów wartociowego poznania53. Pyn one z „niedoskonaoci jzyka i nadu y na tym terenie”. Locke wskaza bowiem trzy funkcje jzyka, jakimi s: 1o „da pozna myli czowieka drugiemu”, 2o dba , by „czyni to mo liwie najprociej i najszybciej” oraz 3o „umo liwia w ten sposób poznanie rzeczy”54. Nic dziwnego, e istotnym rodkiem w zaradzaniu bdom jzykowym uczyni trosk o precyzyjne stosowanie terminów, jak w przypadku etyki55, w czym u yteczne s waciwie skonstruowane ich definicje56. Okrelajc relacj retoryki do logiki w kontekcie ich zwizków z epistemologi, przejmujc w du ej mierze zadania przyznawane logice, nie mo na pomin sformuowania Locke’a, wyznaczajcego dwojakie cele komunikacji jzyEssay Concerning Human Understanding”, Oxford: Barnes & Noble 1971, s. 102; szerzej tam e, s. 74-80, 102-111), a w zwizku z tym i kopotów w okreleniu natury rzeczy (substancji) z jeszcze gbszej podstawy pogldów tego myliciela, jak by fenomenalizm (L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1, s. 212-213; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 1, s. 156). 53 „W bd wprowadza nas najczciej, jeli nie jedynie to, e zasady, z jakich wnioskujemy, e podstawy, na jakich opieramy nasze rozumowania, s tylko czciowe; e zawsze jest tu pominite co, co powinno wej do rachunku, aby uczyni go trafnym i cisym” (L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 504; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 209). 54 „To conclude this consideration of the imperfection and abuse of language; the ends of language in our discourse with others being chiefly these three: first, to make known one man’s thoughts or ideas to another; secondly, to do it with as much ease and quickness as possible; and, thirdly, thereby to convey the knowledge of things: language is either abused or deficient when it fails of any of these three” (L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 164-165; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 1, s. 284). 55 L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2 s. 232-236; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 2, s. 371-372. Na temat epistemologicznego statusu etyki zob. N. W o l t e r s t o r f f, John Locke and the Ethics of Belief, Cambridge: Cambridge University Press 1996 (repr. 1999), s. 134-148. 56 L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 25-26, 37-39; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 2, s. 170-172, 186-187. Zob. Definition, [w:] Y o l t o n, A Locke Dictionary, s. 56-57. Na temat historycznego kontekstu teorii definicji zob. R. R o b i n s o n, Definition, Oxford: Clarendon Press 1950. S. Kami ski wskazuje na rol Locke’a (analogicznie i Condillaca) w dziejach teorii definicji, wyra ajc si w kontynuacji nurtu zapocztkowanego przez Hobbesa i Pascala, którzy – jak wspóczesna logika i matematyka – akcentowali znaczenie definicji nominalnej („wyjanienie sowa tak, by mo na byo posugiwa si nim poprawnie w danym jzyku”). Podejcie to ró ni si od tradycyjnego (Arystoteles) znaczenia przypisywanego definicji realnej („zabieg poznawczy, który ma doprowadzi do okrelenia natury rzeczy”). Locke zwraca uwag na psychologiczn stron definiowania, uwzgldnia w nim moment empiryczny oraz przyczyni si do powizania teorii definicji z teori jzyka. Zob. S. K a m i s k i, Rola Locke’a i Condillaca w dziejach teorii definicji, „Roczniki Filozoficzne” 5(1957), s. 67-101..

(18) 18. KS. STANISAW JANECZEK. kowej, bliskie skdind koncepcji Bacona i opinii funkcjonujcej w Royal Society. Opinia ta siga wszak e ustale Arystotelesa co do funkcji i statusu metodologicznego retoryki, su cej przekazywaniu wiedzy tylko prawdopodobnej, a tak e postulatu dostosowania wywodu do mentalnoci szerokiego odbiorcy57. Locke mówi bowiem o dwu celach tego przekazu: „spoecznych” (civil) i filozoficznych (philosophical), mo na powiedzie szerzej – naukowych. W pierwszym przypadku miaa „wystarczy o wiele mniejsza dokadno ni w drugim”, komunikacja bowiem odnosi si do „potocznej wymiany zda i obcowania spoecznego oraz stosunków handlowych, w codziennych interesach i okolicznociach ycia w spoecznociach ludzkich”58. Nic dziwnego, e Locke traktowa ten jzykowy przekaz jako przejaw wystpie oratorskich posugujcych si figurami jzykowymi i aluzjami (figurative speeches and allusion in language). Locke jednak, wiadomy specyfiki ludzkiego prze ywania, e „dowcip i fantazja” (vit et fancy) spotykaj si w wiecie z lepszym przyjciem ni sucha prawda i rzeczywiste poznanie – sam zreszt pisa w przystpny, eseistyczny sposób – a tak e wagi miejsca retoryki w kulturze nowo ytnej Europy, nie traktowa jej jako przejaw „niedoskonaoci czy nadu ycia jzyka”. Ograniczy tylko zakres funkcji tego typu wypowiedzi, wskazujc, e nie mog one su y przekazywaniu informacji, ale zapewnia interlokutorom „przyjemno i zadowolenie”. Gdy bowiem techniki retoryczne zostan zastosowane w aspekcie informacyjnym, a wic do przekazywania prawdy, która jest przedmiotem nauki, to pozostajce w su bie oratorstwa uczucia posu przekazowi bdnych treci. Sztuka retoryki zostanie wykorzystana wówczas do manipulacji jzykowej („sztuczki oszuka cze”), wiodc nasze sdy na manowce, stajc si „narzdziem bdu i oszustwa”59. Szukajc przyczyn mniej lub bardziej ujawnionego dystansu Locke’a wobec retoryki, cho mo na, jak czyni Howell, wskazywa na zwizek myli Locke’a z ideaami new logic i new rhetoric, a nawet mówi o jego znaczcym udziale w tym ruchu, to jednak wpyw ten nale y odnie raczej do caoksztatu ówczesnego ruchu intelektualnego. Sam Locke w zakresie teorii retorycznej pisa niewiele i w zwizku z tym nie mo e by zaliczany do czoowych teoretyków retoryki. Trudno bowiem przecenia wkad w powszechne podówczas promowanie prostoty stylu60. Jeli Locke przysu y si nowej retoryce, to przez wskazanie 57. K o r o l k o, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, s. 19. L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 122; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 2, s. 251-252. 59 L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 169-171; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 2, s. 288-289. 60 Zob. przyp. 5. 58.

(19) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 19. trzech wskazanych wy ej uniwersalnych zasad komunikacji, jako trzech funkcji jzyka, su cej sprawnemu upowszechnianiu prawd, których odkrycie jest fundamentalnym zadaniem nauki, uto samianej w ówczesnych realiach z filozofi. Takie za podejcie wskazuje na podporzdkowanie retoryki logice, ale dlatego, e logik Locke przeksztaci w epistemologi. W tym kontekcie istotne jest cise zwizanie logiki z praktyk spoeczn, w zakresie której ma umo liwi. formuowanie rzetelnego osdu. Zminimalizowanie roli retoryki wynikao tak e z charakterystycznego równie dla ówczesnej logiki ograniczenia roli refleksji nad stron formaln tej komunikacji, ze wzgldu na podkrelenie naturalnych usprawnie logicznych, które jednak, jak wskazano wy ej, winny by ustawicznie doskonalone, zwaszcza gdy odnosz si nie tylko do nauki, która jest rzecz specjalistów, ale caoksztatu ludzkiej egzystencji, a wic sfery religijnoci i moralnoci, pojtych jako fundament adu spoecznego. W tym kontekcie, jak równie wskazano wy ej, Locke podj si opracowania zarysu epistemologii, by dostarczy narzdzi uatwiajcych dyskurs w zakresie tych praktycznie zorientowanych dziedzin, zwaszcza gdy mia by on podjty w ramach coraz bardziej zyskujcego na znaczeniu spoecze stwa obywatelskiego61. Waga staego doskonalenia usprawnie epistemologicznych wynikaa w ko cu z uniwersalnego racjonalizmu epistemologii Locke, w której faktycznie, wbrew ideaom deklarowanego empiryzmu, wskazywa na konieczno ustawicznego wartociowania we wszystkich dziedzinach ludzkiego poznania62. W tym kontekcie mo na dopiero uwzgldni rozwa ania Howella, wi cego retoryk w ujciu Locke’a z wiedz tylko prawdopodobn jako poredni midzy waciw knowledge, ukonstytuowan na intuicji, a mniemaniem (opinion), przekonaniem (assurance), wiar (belief) czy opart na cudzym wiadectwie (testimony)63. Taki te charakter przyznawa Locke argumentacji dialektycznej, stosowanej w dysputach, zwaszcza w odniesieniu do dugich cigów rozumowa 64, 61. Locke gosi dalej elitaryzm wiedzy dostpnej dla uczonych i ludzi wolnych od trosk materialnych. W pewnej jednak mierze winna by ona tak e udziaem ludzi „uprawiajcych jaki zawód”, zwaszcza w tym, co dotyczy ich codziennych zaj . Jest ona bowiem wyró nikiem godnoci ludzi jako istot rozumnych, ró nych od zwierzt. J. L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 526-527; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 225-227. 62 Zob. S. J a n e c z e k, Racjonalizm kultury intelektualnej Johna Locke’a, „Roczniki Kulturoznawcze” 2(2011), s. 51-70. 63 L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 195-202; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 2, s. 316-319. 64 L o c k e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 487; t e n e, An Essay Concerning Human Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 169; t e n e, O waciwym uywaniu.

(20) 20. KS. STANISAW JANECZEK. ró nych od wnioskowa waciwych matematyce, umo liwiajcej nabycie nawyku cisego i porzdnego rozumowania (habit of reasoning closely and in train), i to w odniesieniu nawet do dugich a cuchów inferencji (long train consequences)65. Nie wolno jednak zapomina , e wiedza prawdopodobna nie bya tylko specyfik retoryki, ale skazana na ni bya równie szeroko pojta wiedza naukowa66. Locke nie wykracza tak e poza klasyczne ideay retoryki, porównywanej ustawicznie z wsko pojt dialektyk, cho przecie z czasem doszo do utrwalenia si zespou argumentacji retorycznej, cho by na u ytek szkolny, na co zwracaj uwag zwolennicy wspóczesnej new rhetoric. Doszo przecie do splotu argumentacji apodyktycznej z dialektyczn, a nawet sofistyczn, w formie Cycero skiej argumentacji perswazyjnej, akcentujc jej skuteczno argumentacyjn, co doprowadzio do przeksztacenia rozumowa zaczerpnitych z dialektyki67. Za zwie czenie tradycji empirycznej w kulturze logiczno-jzykowej wieku XVIII mo na uzna nie rozwizania G.W. Leibniza, nale cego z pewnoci do tradycji kartezja skiej najwikszego w nowo ytnoci mistrza logiki formalnej i jzyka uniwersalnego68, ale É. Condillaca, który problematyk logiki i retoryki umieci w kontekcie sensualistycznej epistemologii. Co prawda w duchu P. Ramusa traktowa retoryk tylko jako sztuk pisania, a wic sztuk stylu, to jednak wpisa j w ramy caociowo pojtego systemu ksztacenia jzykowo-logicznego, przypominajcego ukad trivium, a wic razem z gramatyk i sztuk rozumo-. rozumu, [w:] t e n e. Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2 s. 522-526; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 222-225. 65 L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 518-519, 522-526; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 220, 222-227. 66 Godzi si na stosowanie hipotez nie tylko Locke, ale tak e tak podkrelajcy systemowy charakter wiedzy Kartezjusz. L o c k e, O waciwym uywaniu rozumu, [w:] t e n e, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, s. 578-580, 594-598; t e n e, Some Thoughts on the Conduct of the Understanding, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 264-265; 275-278. Zob. S. J a n e c z e k, „Radykalny” racjonalizm Kartezjusza? Z rozwaa nad histori teorii nauki, [w:] In persona Christi. Ksiga na 80-lecie Ksidza Profesora Czesawa S. Bartnika, t. 2, red. K. Gó

(21) d

(22) , Lublin: Wydawnictwo KUL 2009, s. 7-17. 67 Retoryka operuje argumentacj tylko prawdopodobn, nawet sabsz ni dialektyka, bo np. w miejsce indukcji posuguje si przykadem, a miast sylogizmu dialektycznego, opierajcego si na danych prawdopodobnych lub uzgodnionych przez dyskutantów, jego skrócon form (entymemat). A r y s t o t e l e s, Retoryka, I, 1; I, 2, [w:] t e n e, Dziea wszystkie, t. 6, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2001, s. 302, 309; M.T. C y c e r o n, O wynalezieniu retorycznym, [w:] Pisma filozoficzne Marka Tulliusza Cycerona, t. 2, prze. E. Rykaczewski, Pozna : Biblioteka Kórnicka 1879, s. 412, 455-460. Zob. np. K o r o l k o, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, s. 34-36, 5960, 84-97. 68 Zob. J a n e c z e k, Logika czy epistemologia?, s. 273-279..

(23) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 21. wania69. W tym ukadzie dla autora Logiki zamówionej przez KEN70 art de raisonner bya jako refleksem tradycyjnej sylogistyki, cho by przez niego dyskwalifikowanej71. Ostatecznie jednak fundamentaln okazaa si sztuka mylenia (art de penser), gdy , jak susznie zauwa a M. Korolko, historyk retoryki, „kto umie myle , ten umie rozumowa i potrafi to wyrazi ”; „aby dobrze mówi. i dobrze pisa , wystarczy tak mówi , jak si myli, a pisa , jak si mówi”72. Zrozumiaa w tym kontekcie niech tyle do tradycyjnej logiki, co do retoryki, wyrastaa w koncepcji sensualisty-Condillaca z wielowtkowej filiacji z racjonalistyczn tradycj pokartezja sk, tyle na gruncie teorii nauki, co i metafizyki (filozofia Boga i czowieka)73. W pierwszym przypadku wyrazio si to podkreleniem wagi problematyki przedmiotów naszego poznania i stopnia, w jakim to poznanie jest pewne. Condillac wyró ni trzy typy oczywistoci, posiadajce waciwe sobie metody weryfikacji, funkcje i ograniczenia. Wród nich akcentowa, paradoksalnie, znaczenie tzw. oczywistoci rozumu (l’évidence de raison). Rozwizaniom Kartezjusza odpowiadao tak e, charakterystyczne wszak e i dla Locke’a, podkrelenie naturalnych usprawnie logicznych, wiczonych w praktycznie zorientowanym studium matematyki. Konsekwencj tej postawy byo wyeksponowanie materialnego wymiaru nauki tyle w poszukiwania prawdy, co i w komunikacji jzykowej. W obu jednak przypadkach Condillac w sposób 69. É. C o n d i l l a c, Cours d’études pour l’instruction du prince de Parme, t. 1-16, Parma [wac. Paris] 1775 (t. 1: Grammaire; t. 2: Art d’écrire; t. 3: Art de raisonner; t. 4: Art de penser; t. 5-10: Introduction à l’étude de l’histoire ancienne; t. 11-16: Introduction à l’étude de l’histoire moderne; Directions pour la conscience d’un roi, composées pour l’instruction de Louis de France..., par Messire François de Salignac de la Motte-Fénelon); cyt. w wyd. Œuvres philosophiques de Condillac, t. 1, Paris 1947, s. 295-776; t. 2, Paris 1948, s. 1-237. 70 É. C o n d i l l a c, La Logique ou les premiers développements de l’art de penser, Paris 1780; cyt. w wyd. Œuvres philosophiques de Condillac, t. 2, s. 269- 416; Logika czyli pierwsze zasady sztuki mylenia, dzieo elementarne... na danie bywszej Komisji Edukacyjnej Narodowej dla szkó publicznych napisane i od niej aprobowane, a teraz z przydatkiem niektórych objanie i przypisów przez Jana Znosk z francuskiego na polski jzyk przeoone, Wilno 1802, 18193; to w wydaniu wspóczesnym: red. T. Kotarbi ski, Warszawa 1952. Por. S. J a n e c z e k, Jeszcze raz o dydaktyce logiki w owiacie Komisji Edukacji Narodowej. Ujcie É.B. de Condillaca a przepisy i praktyka szkolna, [w:] W kierunku filozofii klasycznej inspiracje i kontynuacje. Ksiga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Edwardowi Nieznaskiemu, red. J. Krokos, K. witorzecka, R. Tomanek, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2008, s. 471-483. 71 „Nous ne ferons aucun usage de tout cela” (C o n d i l l a c, Logique, [w:] Œuvres philosophiques de Condillac, t. 2, s. 385; t e n e, Logika, s. 54). 72 K o r o l k o, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, s. 188. 73 Zob. S. J a n e c z e k, Przejawy refleksji metafizycznej w filozofii Étienne’a Bennota de Condillaca (1715-1780), [w:] Z dziejów filozoficznej refleksji nad czowiekiem. Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Jana Czerkawskiego (1939-2007), red. P. Gutowski, P. Gut, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007, s. 257-274..

(24) 22. KS. STANISAW JANECZEK. skrajny podkreli rol jzyka; sprowadzajc bowiem podrcznik logiki do traktatu epistemologicznego, potraktowa go jako monograficzny manifest metody analitycznej. Analiz matematyczn (algebr) uzna za wzór analizy jzykowej, u ytecznej jako metoda odkrycia, co i nauczania, cenic te studium matematyki jako najlepsze narzdzie ksztatowania tej kultury74. * Dokonania J. Locke’a wpisuj si w narastajce w nowo ytnoci przekonanie o wa nej roli jzyka w caoksztacie ludzkiej aktywnoci. Uwidacznia si to tak e na tle dyskusji dotyczcych znaczenia logiki i retoryki w procesie edukacji. W wizji obu dziedzin ujawniania si ograniczanie roli znajomoci teorii rozumowa czy nawet szerzej pojtej teorii argumentacji, wynikajce ze staego podkrelania naturalnego wyposa enia logicznego, co jest zrozumiae w apoteozie ludzkiego rozumu, narastajcej od Renesansu. Postawa ta ma te istotne

(25) ródo w zmianie standardów w ramach kultury naukowej, przez odejcie od kultury autorytetu i postrzegania nauki jako stricte teoretycznej scientia, w kierunku odwa nego formuowania wiedzy nastawionej na odkrycia i ich praktyczne zastosowanie. Niezbdna w tym wzgldzie nowa metoda tylko w ograniczonym stopniu wykorzystywaa tradycyjne techniki rozumowa . Idea zbudowania oryginalnego systemu wiedzy, odznaczajcej si pewnoci, ograniczya te znaczenie dyskusji, postrzeganych jako jaowe „wa enie autorytetów”, co pocigno za sob spadek zainteresowania retoryk, wizan nadto z typem wiedzy tylko o charakterze prawdopodobnym. Tumaczy to ostre oddzielanie wiedzy naukowej od komunikacji jzykowej w yciu codziennym, waciwej retoryce. Uwidaczniajce si jednak od Renesansu znaczenie dyskursu dotyczcego spraw publicznych, a wic wychowania, moralnoci, polityki, religii, uczynio z tych dziedzin tak e przedmiot zainteresowa nowej nauki, pocztkowo uto samianej z przyrodoznawstwem. Tumaczy to stopniowe zacieranie si ró nicy midzy nauk a spoeczn praxis, co przy dostrze eniu ogranicze poznawczych, zarówno w nurcie racjonalizmu, jak empiryzmu, doprowadzio do stopniowego zacierania si ró nic w ujmowaniu roli jzyka jako narzdzia nauki i publicznego dyskursu. Prowadzio to równie do podnoszenia wagi staego ksztatowania aktywnoci ludzkiego umysu, dla którego dbao o sprawno jzykow, tyle rzeteln, co i argumentacyjnie skuteczn, okazaa si kwesti coraz bardziej donios. 74 Zob. – z dokumentacj – J a n e c z e k, Epistemologia czy logika? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowoytnej koncepcji logiki, s. 462-585..

(26) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 23. BIBLIOGRAFIA Works of John Locke, t. 1-10, London: Printed for Thomas Tegg, W. Sharpe and Son, G. Offor, G. and J. Robinson, J. Evans and Co. 18233 (repr. Aalen: Scientia Verlag 1963). L o c k e John: An Essay Concerning Human Understanding, London 1690, waciwie 1689 (pol. Rozwa ania dotyczce rozumu ludzkiego, prze. Bolesaw Gawecki, t. 1-2, Warszawa: PWN 1955). L o c k e John: Essays on the Law of Nature, ed. Wolfgang von Leyden, Oxford: Clarendon Press 1954. L o c k e John: Of the Conduct of the Understanding, [w:] Posthumous Works, London 1706 (pol. O waciwym u ywaniu rozumu, [w:] Rozwa ania dotyczce rozumu ludzkiego, prze. Bolesaw Gawecki, t. 2, Warszawa: PWN 1955, s. 499-613). L o c k e John: Some Thoughts Concernig Reading and Study for a Gentleman, [w:] A Collection of Several Pieces of Mr. John Locke. Never Before Printed, or not Extant in His Works, London 1720; to jako: Some Thoughts concernig Reading and Study, [w:] The Works of John Locke, t. 3, s. 294-295. L o c k e John: Some Thoughts Concerning Education, [w:] The Works of John Locke, t. 9 (pol. Myli o wychowaniu, prze. Feliks Wnorowski, wstp i komentarz Kamilla Mrozowska, Wrocaw: Ossolineum 1959). A r y s t o t e l e s: Retoryka, [w:] t e n e, Dziea wszystkie, t. 6, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2001. B e n n e t t Jonathan: Locke’s philosophy of mind, [w:] The Cambridge Companion to Locke, red. Vere Chappell, Cambridge: Cambridge University Press 1994, s. 89-114. B r a n d t Reinhard: John Locke, [w:] Die Philosophie des 17. Jahrhunderts, red. Jean-Pierre Schobinger, t. 3, Basel: Schwabe & Co. AG 1988, s. 607-713. B u c k August: Die „Studia humanitatis” und ihre Methode, „Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance” 21(1959), s. 273-290. B u t t e r f i e l d Herbert: The Origins of Modern Science 1300-1800, London: G. Bell 1949 (pol. Rodowód wspóczesnej nauki 1300-1800, prze. Halina Krahelska, Warszawa: PWN 1963). C h a p p e l l Vere: Locke’s theory of ideas, [w:] The Cambridge Companion to Locke, red. Vere Chappell, Cambridge: Cambridge University Press 1994, s. 26-55. C h m a j Ludwik: Rozwój filozoficzny Kartezjusza, Kraków: PAU 1930. C o n d i l l a c Étienne Bonnot: Cours d’études pour l’instruction du prince de Parme, t. 1-16, Parma [wac. Paris] 1775 (t. 1: Grammaire; t. 2: Art d’écrire; t. 3: Art de raisonner; t. 4: Art de penser; t. 5-10: Introduction à l’étude de l’histoire ancienne; t. 11-16: Introduction à l’étude de l’histoire moderne; Directions pour la conscience d’un roi, composées pour l’instruction de Louis de France..., par Messire François de Salignac de la Motte-Fénelon) – cyt. w wyd. Œuvres philosophiques de Condillac, éd. Georges Le Roy, Mario Roques, t. 1, Paris: Presses universitaires de France 1947, s. 295-776; t. 2, Paris: Presses universitaires de France 1948, s. 1-237. C o n d i l l a c Étienne Bonnot: La Logique ou les premiers développements de l’art de penser, Paris 1780; cyt. w wyd. Œuvres philosophiques de Condillac, t. 2, s. 269- 416 (pol. Logika czyli pierwsze zasady sztuki mylenia, dzieo elementarne... na danie bywszej Komisji Edukacyjnej Narodowej dla szkó publicznych napisane i od niej aprobowane, a teraz z przydatkiem niektórych objanie i przypisów przez Jana Znosk z francuskiego na polski jzyk przeo one, Wilno: Drukarnia Diecezalna XX. Missyonarzów 1802, 18193; to w wydaniu wspóczesnym: red. Tadeusz Kotarbi ski, Warszawa: PWN 1952). C r a n s t o n Maurice: John Locke. A Biography, London: Longmans 1957..

(27) 24. KS. STANISAW JANECZEK. C y c e r o n M.T.: O wynalezieniu retorycznym, [w:] Pisma filozoficzne Marka Tulliusza Cycerona, t. 2, prze. E. Rykaczewski, Pozna : Biblioteka Kórnicka 1879. D o m a s k i Juliusz: Czym byy „studia humanitatis”? Leonarda Bruniego „De studiis et litteris” (1422-1425), „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 43(1999), s. 7-28. G a r i n Eugenio: Dialettica e retorica dal XII al XVI secolo, [w:] t e n e, L’Età nuova. Ricerche storiche della cultura dall’ XI al XVI saecolo, Napoli: Morano 1969, s. 43-79. G r e e n l e e Douglas, A s p e l i n Gunnar: Locke Idea of “Idea”, [w:] Locke on Human Understanding: Selected Essays, red. Ian Charles Tipton, New York–Oxford: Oxford University Press 1977, s. 41-54. G u y e r Paul: Locke’s philosophy of language, [w:] The Cambridge Companion to Locke, ed. Vere Chappell, Cambridge: Cambridge University Press 1994, s. 115-145. H o w e l l Wilbur Samuel: Eighteenth-Century British Logic and Rhetoric, Princeton: Princeton University Press 1971. H o w e l l Wilbur Samuel: John Locke and the New Rhetoric, „The Quarterly Journal of Speech” 53(1967), s. 319-333. H o w e l l Wilbur Samuel: Logic and Rhetoric in England, 1500-1700, Princeton: Princeton University Press 1956, New York: Russell & Russell 1961. J a n e c z e k Stanisaw: Logika czy epistemologia? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowo ytnej koncepcji logiki, Lublin: Wydawnictwo KUL 2003. J a n e c z e k Stanisaw: Przejawy refleksji metafizycznej w filozofii Étienne’a Bennota de Condillaca (1715-1780), [w:] Z dziejów filozoficznej refleksji nad czowiekiem. Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Jana Czerkawskiego (1939-2007), red. Piotr Gutowski, Przemysaw Gut, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007, s. 257-274. J a n e c z e k Stanisaw: Midzy filozoficzn histori filozofii a histori kultury. Z rozwa a nad metod historii filozofii w Polsce, „Roczniki Filozoficzne” 60(2007), nr 1, s. 89-108. J a n e c z e k Stanisaw: Edukacja owieceniowa a szkoa tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej, Lublin: Wydawnictwo KUL 2008. J a n e c z e k Stanisaw: Geneza nowo ytnego arystotelizmu chrzecija skiego, [w:] Oblicza filozofii XVII wieku, red. Stanisaw Janeczek, Lublin: Wydawnictwo KUL 2008, s. 477-512. J a n e c z e k Stanisaw: Jeszcze raz o dydaktyce logiki w owiacie Komisji Edukacji Narodowej. Ujcie É.B. de Condillaca a przepisy i praktyka szkolna, [w:] W kierunku filozofii klasycznej inspiracje i kontynuacje. Ksiga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Edwardowi Niezna skiemu, red. Jan Krokos, Kordula witorzecka, Roman Tomanek, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2008, s. 471-483. J a n e c z e k Stanisaw: Koncepcja historii filozofii w kontekcie relacji: wiatopogld a filozofia, [w:] wiatopogldowe odniesienia filozofii polskiej, red. Stanisaw Janeczek, Rafa Charzy ski, Micha Macioek, Lublin: Wydawnictwo KUL 2011, s. 23-35. J a n e c z e k Stanisaw: Racjonalizm kultury intelektualnej Johna Locke’a, „Roczniki Kulturoznawcze” 2(2011), s. 51-70. K a m i s k i Stanisaw: Rola Locke’a i Condillaca w dziejach teorii definicji, „Roczniki Filozoficzne” 5(1957), s. 67-101. K n e a l e William, K n e a l e Martha: The development of logic, Oxford: Clarendon Press 1962. K o p a n i a Jerzy: Descartes i Kant o u ytecznoci poznawczej jzyka naturalnego, Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne 1996. K o r o l k o Mirosaw: Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa: Wiedza Powszechna 1990. K o r o l k o Mirosaw: Retoryka w polskich kolegiach jezuickich, [w:] Jezuici a kultura polska. Materiay sympozjum z okazji jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491-1991) i 450-.

(28) KULTURA JZYKA A KULTURA LOGICZNA W MYLI JOHNA LOCKE’A. 25. lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540-1990), Kraków, 15-17 lutego 1991 r., red. Ludwik Grzebie , Stanisaw Obirek, Kraków: Wydawnictwo WAM 1993, s. 121-142. K u l c z y c k i Emanuel: Czy deprecjonujc rol jzyka filozofia Kartezjusza mo e zachca do tworzenia jzyków uniwersalnych, [w:] Komunikacja przez sztuk. Komunikacja przez jzyk, red. Bartomiej Bczkowski, Pawe Gakowski, Pozna : TiFK – Zakad Teorii i Filozofii Komunikacji 2008, s. 61-69. M a r i e t t i Marina: La Science du bien dire. Rhétorique et rhétoriciens au Moyen Age, Paris: Presses de la Sorbonne nouvelle 2002. M i l t o n John R.: John Locke and the Nominalist Tradition, [w:] John Locke. Symposium Wolfenbüttel 1979, ed. Reinhard Brandt, Berlin–New York: Walter de Gruyter 1981, s. 128-145. M u r p h y James: Rhetoric in the Middle Ages. A History of Rhetorical Theory from St. Augustine to the Renaissance, Berkeley: University of California Press 1974. N u c h e l m a n s Gabriel: Judgment and Proposition. From Descartes to Kant, Amsterdam–New York: North Holland 1983. P u z y n i n a Jadwiga: O pojciu kultury jzyka, „Poradnik Jzykowy” 1990, z. 3, s. 153-162. Retoryka w XV stuleciu. Studia nad tradycjami, teoria i praktyka retoryki pitnastowiecznej, red. Magorzata Frankowska-Terlecka, Wrocaw: Ossolineum 1988. R i s s e Wilhelm: Die Logik der Neuzeit, t. 2: 1640-1780, Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann (Holzboog) 1970. R o b i n s o n Richard: Definition, Oxford: Clarendon Press 1950. R o g a l s k i Andrzej Krzysztof: Logika jzyka a gramatyka. Gramatyka spekulatywna a wybrane wspóczesne teorie lingwistyczne, Lublin: Wydawnictwo KUL 2012. S c h m i d t - B i g g e m a n n Wilhelm: Topica universalis. Eine Modellgeschichte humanistischer und barocker Wissenschaft, Hamburg: F. Meiner 1983. S z u b k a Tadeusz: Czy zmierzch filozofii analitycznej?, „Diametros” 6 (grudzie 2005), s. 94-108. The Cambridge Companion to Locke, ed. Vere Chappell, Cambridge: Cambridge University Press 1994. W o l t e r s t o r f f Nicholas: John Locke and the Ethics of Belief, Cambridge: Cambridge University Press 1996 (repr. 1999), s. 134-148. W o o d Neal: The Politics of Locke’s Philosophy, Berkeley: University of California Press 1983. W o o l h o u s e Roger Stuart: Locke’s Philosophy of Science and Knowledge. A Consideration of Some Aspects of “An Essay Concerning Human Understanding”, Oxford: Barnes & Noble 1971. W o o l h o u s e Roger Stuart: Locke’s theory of knowledge, [w:] The Cambridge Companion to Locke, red. Vere Chappell, Cambridge: Cambridge University Press 1994, s. 146-171. Y o l t o n John W.: A Locke Dictionary, Oxford–Cambridge: Blackwell 1993.. THE CULTURE OF LANGUAGE VERSUS LOGICAL CULTURE IN JOHN LOCKE’S THOUGHT Summary. . This article discusses the problems of language in John Locke’s thought. In the present studies the dominating considerations focus on the history of epistemology and philosophy of language. This study takes into account a broader intellectual context of the philosophy of language pursued at the turn of the seventeenth and eighteenth centuries. First and foremost it places the problems of language in the context of changes in the teaching of logic and rhetoric. Locke inspired the then beliefs about the significance of language as the tool of science and public discourse, in the questions of education, morality, politics, and religion. The English philosopher emphasized how.

(29) 26. KS. STANISAW JANECZEK. important was the duty to shape the activity of the human mind, one of which was to develop linguistic skills; such skills are the condition of the reliability of knowledge and argumentative efficacy in social communication. Summarised by Rev. Stanisaw Janeczek. Sowa kluczowe: historia filozofii, filozofia jzyka, Owiecenie, John Locke. Key words: history of philosophy, philosophy of language, Enlightenment, John Locke.. Information about Author: Rev. Prof. Dr hab. STANISAW JANECZEK—Department of the History of Philosophy in Poland, Institute of Theoretical Philosophy, Faculty of Philosophy at the John Paul II Catholic University of Lublin; address for correspondence: Al. Racawickie 14, PL 20-950 Lublin; e-mail: janeczek@kul.lublin.pl.

(30)