R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom LX, zeszyt 3 – 2012
Alex C. P u r v e s, Space and Time in Ancient Greek Narrative, Cambridge: Cambridge University Press 2010, ss. xi + 273.ISBN: 978-0-521-19098-5.
Wyniki badaV nad narracjY u autorów staro\ytnych przybra_y w ostatnim czasie forma opas_ych tomów, zawierajYcych zarówno ca_e rozprawy, jak i mniejsze arty-ku_y1. Widab zatem wyracnie, \e narratologia jako metoda badawcza2 dwiaci dzid swój niezaprzeczalny triumf. W nurt analiz dotyczYcych antycznej narracji wpisuje sia z pewnodciY nowatorska ksiY\ka Alex C. Purves wydana w 2010 r. w wydaw-nictwie uniwersyteckim w Cambridge. Zbiorcza charakterystyka problematyki ksiY\ki
Space and Time in Ancient Greek Narrative, zawarta na samym jej poczYtku,
uwy-pukla fakt ujacia przez Autorka stosunkowo szerokiego zakresu tekstów cród_owych pochodzYcych z epoki archaicznej (Homer, Anaksymander, Ferekydes) i klasycznej (Herodot, Ksenofont), ukazania wymiaru przestrzenno-czasowego w konstruowaniu przez autorów ciYgów fabularnych oraz przeobra\ania sia perspektywy narracji autor-skiej, badYcej pod wp_ywem wy_onienia sia takich wynalazków jak kartografia, geo-metria i rozwój podró\nictwa, majYcych g_abokie odzwierciedlenie w zró\nicowanej formie omawianych utworów, reprezentujYcych gatunki zarówno poetyckie, jak i proza-torskie.
1
Na przyk_ad tomy wydane w Brillu (Narrators, Narratees, and Narratives in Ancient Greek
Literature. Studies in Ancient Greek Narrative, vol I., ed. I.J.F. de Jong, R. Nünlist, A.M. Bowie,
Boston–Leiden and Köln: Brill 2004; Time in Ancient Greek Literature. Studies in Ancient Greek
Narrative, vol. 2, ed. I.J.F. de Jong, R. Nünlist, Boston–Leiden and Köln: Brill 2007; Space in Ancient Greek Literature. Studies in Ancient Greek Narrative, vol. 3, ed. I.J.F. de Jong, Boston–
Leiden and Köln: Brill 2012) albo w berliVskim wydawnictwie Walter de Gruyter (Narratology
and Interpretation. The Content of Narrative Form in Ancient Literature, ed. J. Grethlein,
A. Rengakos, Berlin: Walter de Gruyter 2009). 2
Narratologia mo\na okredlab nie tylko mianem metody, ale nawet odrabnej dyscypliny naukowej. Zob. np. J.Ch. M e i s t e r, Narratology, w: P. H ü h n et al. (eds.): the living handbook
of narratology, Hamburg: Hamburg University Press. URL = hup.sub.uni-hamburg.de/lhn/index.
Rozwiniaciu zasygnalizowanych powy\ej zagadnieV zostaje podwiacony obszer-ny wstap (Introduction: The Perfect Surveyor, s. 1-23), w którym Purves wyodrabnia podstawowe pojacia, jakimi pos_uguje sia w swojej ksiY\ce. Autorka zalicza bowiem analizowane przez siebie narracje antyczne do dwu odmiennych rodzajów dyskur-sów: dyskursu protokartograficznego (protocartographic discourse) i dyskursu – jak to nazywa – przeciwnego kartograficznemu (countercartographic discourse). Od-wo_uje sia w nich do opisu tych narracji w kategoriach (literackiego) krajobrazu (literary landscape, s. 1), czyli obszaru, który mo\na oglYdab i badab oczami wyob-racni, który ma swój wymiar fizyczny, mierzalny. Autorka próbuje stworzyb swoistY poetyka przestrzeni zanurzonej w dziele literackim (s. 14 n.). Idee topograficznodci oraz przestrzennodci nie sY ju\ obce – jak stwierdza Purves – autorom greckim. Proces pisania porównujY oni bowiem do posuwania sia wzd_u\ drogi3, a swoje opowiedci do dcie\ek albo szlaków. Fabu_a jawi sia im tak\e jako \yjYce stworzenie (zôon) albo miejsce, na które mo\na popatrzeb, które mo\na przemierzyb i utrwalib w pamiaci jako sui generis obraz – tak to ujmujY Arystoteles w Poetyce, Polityce i Retoryce4 oraz Platon w dialogu Timajos5. Kluczowym pojaciem w ujaciu Stagiryty staje sia synopsis, która zaaplikowana do teorii fabu_y idealnej ma wyra\ab nie tylko _atwodb zapamiatania materia_u literackiego, lecz tak\e mo\liwodb jego objacia nie-jako „jednym spojrzeniem”. TakY fabu_a idealnY, zdaniem Arystotelesa, stworzy_ Homer, uk_adajYc IliadG.
Autorka podwiaca Homerowi i jego epopejom dwa poczYtkowe rozdzia_y ksiY\ki zatytu_owane The Eusynoptic ‘Iliad’: Visualizing Space and Movement in the Poem (s. 24-64) oraz Paths and Measures: Epic Space and the ‘Odyssey’ (s. 65-96). Ju\ we wstapie Autorka prezentuje Homera jako doskona_ego geometra (surveyor), który na ró\ne sposoby uzmys_awia swojej publicznodci przestrzeV zaprezentowanY w epo-pejach. ProtokartograficznY perspektywa narratora w Iliadzie wyra\a postrzeganie przypisywane Muzom. Jako boginie majY one bowiem mo\liwodb widzenia jakby „z wysoka”, w sposób ca_kowity i ciYg_y, bez jakichkolwiek zak_óceV wizji. Homer, dwiadomy swoich ludzkich ograniczeV w tym wzgladzie, w ks. II Iliady (zw_. 2. 488-90) prosi Muzy w formie inwokacji o to, aby pomog_y mu wyrazib wszystko, czyli ca_y materialny wymiar konfliktu miadzy Achajami a mieszkaVcami Ilionu poprzez dope_nienie jego ludzkiej perspektywy opisu ich boskY wiedzY. Z po_Yczenia tych dwu wymiarów postrzegania ma powstab spójna i wyczerpujYca opowiedb (mythos) o wa-lorach, które Arystoteles okredli_ mianem eusynoptos (Poet. 23. 1459 a 30-4) (s. 25). Purves analizuje pod tym kYtem zw_aszcza opis tarczy Achillesa (Il. 18. 521-32; 573-86) (s. 46 nn.) oraz pogoV Achillesa za Hektorem wzd_u\ murów Troi (Il. 22.137-223) (s. 55 nn.). Ekfraza i badYca przyk_adem doskona_ej perspektywy „eusynoptycznej”
3
Hdt. 1.5.3; 1.117.2; 2.20.1. 4
Poet. 7.1450 b 34-1451 a 6; Pol. 7.1326 b 22-4; 1327 a 1-4; Rhet. 3.11.1412 a 9. 5
scena podcigu dopuszczajY zarazem ruch i animacja. BadYc zastyg_e w narracji, dajY wra\enie obrazu rozciYg_ego nie tylko w czasie, ale i przestrzeni.
W odmienny sposób jest natomiast prowadzona narracja w Odysei. Narrator tylko raz odwo_uje sia do autorytetu Muz (Od. 1.1). Zró\nicowana i rozleg_a geografia poematu, badYca t_em wielkiego nostos Odyseusza, staje sia zapowiedziY rozwa\aV nad krajobrazem epickim z perspektywy ludzkiego dodwiadczenia czasoprzestrzen-nego. Jest to zarazem symptom przechodzenia od formy poetyckiej do postaci pro-zatorskiej wczesnych tekstów greckich, które zdajY sia kwestionowab kartograficzny sposób mydlenia o dwiecie (por. s. 64). W Iliadzie narrator stara sia uzyskab „eusyno-ptyczny” obraz w ruchu poprzez animacja. Ten efekt uzyskuje Odysea poprzez motyw narratora podró\ujYcego. Natomiast jego w_asna opowiedb (zw_aszcza w ksiagach 9-12) podY\a ju\ w sposób sekwencyjny i jest ograniczona horyzontalnie (s. 69 n.). Co wiacej, Odyseusz w swej ostatniej podró\y pozostawia za sobY morze – jak to prze-powiedzia_ mu Tejrezjasz w Podziemiu (Od. 11.121-31) – i wchodzi w g_Yb lYdu. A kiedy traci sia z pola widzenia morze, wychodzi sia ju\ „poza mapa” archaicznej poetyki. NierozwiYzana kwestia zakoVczenia Odysei (wiersz 23.296 wed_ug Scho-liasty) stwarza nowe mo\liwodci interpretacyjne co do przesuniacia lub nawet za-negowania istnienia granic tej trudnej do zmierzenia przestrzennie podró\y (por. Od. 23.249) zarówno w wymiarze geograficznym, jak i literackim (s. 84 nn.).
Od rozdzia_u trzeciego The World in the Hand: Anaximander, Pherecydes, and the
Invention of Cartography (s. 97-117) Autorka wchodzi ju\ w domena tekstów
prozatorskich. KwestiY zasadniczY czyni odpowiedc na pytanie, w jaki sposób archaiczna proza grecka wykorzystuje naukowe w_adciwodci mapy, aby wykszta_cib, a nastapnie ugruntowab swojY genologicznY odrabnodb jako gatunku przemawiajYcego wy_Ycznie g_osem ludzkiego narratora bez pomocy Muz. Z jednej strony analizuje wynalazek mapy jako narzadzia, które odzwierciedla ówczesne poszukiwania zwiY-zane z joVskY historiê, z drugiej zad traktuje mapa jako metafora przy za_o\eniu, \e kartografia oferuje nowy model dla organizacji oraz percepcji przestrzeni, czerpiYc jednak w jakimd stopniu z modeli, które oferowa_a epika Homerowa. Jedli bowiem przyjmiemy, \e mapa dostarcza cz_owiekowi namiastka oglYdu ziemi jakby „z bos-kiej”, czyli holistycznej perspektywy, mo\na by równie\ stwierdzib, \e proza jako nowy rodzaj dyskursu zastapuje natchniony przez Muzy dyskurs poetycki. Karto-graficzny wymiar przedstawiania przestrzeni, jak to ma miejsce zw_aszcza w Iliadzie, ustapuje na rzecz przeciwnego kartografii opisu dwiata.
Ferekydes z Syros jest jeszcze autorem, który wed_ug Purves _Yczy w Teogonii te dwie przeciwstawne sobie tendencje. W prozatorskim (sic!) opisie szaty ofiarowanej w dniu zadlubin przez Zasa swej ma_\once Gai, w którym mo\na tak\e dopatrzeb sia analogii z opisem tarczy Achillesa u Homera, odzwierciedlony zostaje boski, a zara-zem ludzki punkt widzenia. Ferekydes w swojej narracji zdaje sia podkredlab, \e musi dojdb miadzy nimi do czegod w rodzaju dopasowania, aby czas i przestrzeV widziane na sposób boski (szata Gai reprezentujYca ca_odciowY koncepcja dwiata – chthoniê)
mog_y wpasowab sia w ograniczonY wizja ludzkY (Ferekydesa koncepcja ziemi w opisie szaty – gê) (s. 107). A jedli wierzyb doksografom Anaksymandra z Miletu, to w_adnie w jego dziele spotka_y sia dyskurs prozatorski oraz zobrazowana mappa
mundi (DK 12A1). Od tej pory znaczenie terminu „ziemia” (gê) przesunie sia
w kierunku obszaru o konkretnym kszta_cie i rozmiarze, lecz miejscami niezamiesz-ka_ego, okredlanego s_owem oikumenê. Antyczne testimonia jednoznacznie wskazujY na czasownik graphein w odniesieniu do przedsiawziacia Anaksymandra, _YczYc w ten sposób dwie czynnodci: stworzenia przez niego rysunkowej koncepcji dwiata oraz pisemnego jej skomentowania. Co wiacej, cechY _YczYcY te dwa dokonania jest dwiadectwo o umieszczeniu mapy i tekstu na takim samym nodniku, czyli na tzw.
pinakes (tablicach) (DK 12A2, 6, 7). Mog_oby to wiac ilustrowab próba poradzenia
sobie z problemem obecnym we wczesnej greckiej mydli naukowej, a mianowicie, jak uchwycib obraz ca_odci w przedstawieniu dwiata bez pomocy Muz i na jakim modelu. Echa tych dociekaV przynoszY przywo_ane przez Autorka fragmenty komedii okresu klasycznego, mówiYce mianowicie o intrygujYcej atmosferze eksperymentów dokony-wanych w pracowni Sokratesa w Chmurach Arystofanesa (s. 112 nn). Jedli mapa mia_aby byb wizualnY metaforY przedstawienia dwiata w okresie archaicznym, to w epoce nastapnej historyczna proza Herodota by_aby jego narracyjnym odpowied-nikiem.
Sam Herodot z pozoru kwestionuje potrzeba u\ywania mapy w formu_owaniu koherentnej koncepcji podzia_u znanego dwiata, dajYc temu wyraz w ksiadze 4.36.2, gdzie wydmiewa brak profesjonalizmu pierwszych kartografów. Jak sia jednak oka-zuje, nie jest w stanie uniknYb zu\ytkowania kartograficznego szablonu przestrzen-nego zw_aszcza w opisach etnograficznych. Autorka podwiaca pierwszemu history-kowi rozdzia_ czwarty ksiY\ki, zatytu_owany Map and Narrative: Herodotus’s
Histo-ries (s. 118-158). Dowodzi w nim, \e pater historiae z jednej strony pozostaje pod
wp_ywem sposobu pisania wczesnych logografów joVskich, porównujYc sekwencyjne budowanie dyskursu do posuwania sia wzd_u\ drogi (logôn hodos), ale podró\ ta jest jednoczednie nacechowana wieloma podobieVstwami z poetykY homeryckY. Widab to zw_aszcza w ekfrastycznym charakterze Herodotowej etnografii (s. 140 nn.).
Dwa ostatnie rozdzia_y: Losing the Way Home: Xenophon’s Anabasis (s. 159-195) oraz Finding (Things at) Home: Xenophon’s Oeconomicus (s. 196-234) stanowiY ana-liza dwu dzie_ jednego autora, a mianowicie Ksenofonta. Ten jeden z najwybitniej-szych przedstawicieli pisarstwa epoki klasycznej w Grecji prezentuje w swej twór-czodci, podobnie jak to jest widoczne u Herodota, dyskurs „kartograficzny” oraz zupe_nie od niego odmienny sposób uwidaczniania czasoprzestrzeni w tekdcie.
Ana-baza, prowadzYca czytelnika poprzez labirynt narracyjny, w którym gubi sia nawet
sam narrator, lokuje epickY fabu_a „powrotu” na terenie, który skutecznie opiera sia próbom dok_adniejszego okredlenia w postaci pomiaru czasu oraz odleg_odci. Jest to teren, na którym postaci znikajY i z którego niezwykle trudno dostrzec dcie\ka pro-wadzYcY do koVca (s. 168 nn.). Na poziomie narracji autorskiej widab te trudnodci
w ciYg_ej zamianie, jaka dokonuje sia pomiadzy Ksenofontem-narratorem a Kseno-fontem-protagonistY. Upragniony nie tylko przez bohaterów, lecz tak\e czytelników kres materialnej oraz literackiej wadrówki stanowi dotarcie Greków do morza (s. 188 n.). Purves podkredla równie\ niejako zewnatrzne uzasadnienie dla trudnodci dokonania adekwatnego opisu, który napotykamy u Ksenofonta. Albowiem tylko teren „znany kulturowo”, tzn. miejsce odzwierciedlajYce pewien odpowiadajYcy autorowi „kultu-rowy typ”, mo\na jasno i klarownie scharakteryzowab. Natomiast w dzie_ku O
gos-podarstwie Ksenofont przedstawia wyidealizowanY wizja domu, który niczym mapa
mo\na przejrzeb i zbadab, stojYc jakby w bezruchu. Jest to znowu nawiYzanie do epickiej konwencji przedstawiania przestrzeni jako nieruchomej, zastyg_ej, doskonale pojmowalnej i utrzymujYcej doskona_Y hierarchia rodzajów i klas. Czas, jak w epic-kiej ekfrazie, jest tutaj jednoczesnodciY, po_YczonY z punktem wyjdcia w przestrzeni, z którego obejmuje sia wszystko (ca_y dom i jego zasoby) niczym „jednym spojrze-niem” (eusynoptos) (s. 199 nn.).
KsiY\ka Alex C. Purves jest pozycjY niezwykle intrygujYcY. Stawia bowiem wiele, nierzadko trudnych pytaV odnodnie do charakteru i sposobów tworzenia narracji przez autorów staro\ytnych. ZawierajYca znaczYcY liczba drobiazgowych analiz, wydaje sia opracowaniem trudnym i wymagajYcym wyta\enia uwagi oraz si_ intelektualnych czy-telnika. Pokazuje zarazem swojY Autorka jako par excellence filologa i badaczka lite-ratury antycznej. Purves zracznie _Yczy nowoczesne metody badawcze z obszernY i nie zawsze najnowszY literaturY przedmiotu, podkredlajYc jej niezbywalnY w czasie wartodb naukowY (por. cytowania z T. ZieliVskiego odnodnie do tego\ interpretacji techniki Homerowej w Iliadzie w podrozdziale Zielinski’s Moving Landscape, s. 41 nn.). Widab to w obszernej bibliografii (s. 235-255) umieszczonej na koVcu ksiY\ki. Trzeba zatem wyracnie podkredlib, \e jest to pozycja niezbadna w bibliotece zarówno filologów klasycznych, jak i badaczy antyku reprezentujYcych inne dyscypliny naukowe.
Iwona WieXel Instytut Filologii Klasycznej KUL
New Perspectives on Historical Latin Syntax, Volume 2: Constituent Syntax: Adverbial Phrases, Adverbs, Mood, Tense, ed. F. Baldi, P. Cuzzolin, Berlin– New York: De Gruyter Mouton 2010, ss. 556. Seria: Trends in Linguistics. Studies and Monographs 180.1-4. ISBN: 978-3-11-021545-8.
Praca New Perspectives on Historical Latin Syntax, wydana przez Mouton de Gruyter w ukazujYcej sia od lat siedemdziesiYtych ubieg_ego wieku serii Trends in
Linguistics (Studies and Monographs 180.1-4), sk_ada sia z czterech woluminów
