ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LVII, zeszyt 6 – 2009
ANNA CZAPLA
Katedra Jzyka Polskiego KUL
„PODKARPACIE. J ZYK – LITERATURA – KULTURA” SANOK, 24-25 PA!DZIERNIKA 2008 ROKU
W dniach 24-25 pa"dziernika 2008 r. odbyNa si w Sanoku Ogólnopolska Konfe-rencja Naukowa pt. Podkarpacie. Jzyk – literatura – kultura. Organizatorem przed-siwzicia byN ZakNad Jzyka Polskiego oraz ZakNad Komunikacji Medialnej Pa#-stwowej Wy$szej SzkoNy Zawodowej im. Jana Grodka w Sanoku. Referenci repre-zentowali o%rodki naukowe z Krakowa (UJ), Sanoka (PWST), Lublina (KUL), Tar-nowa (PWSZ), Poznania (UAM), Zamo%cia (PWSZ) i Rzeszowa. Organizatorzy przedmiotem obrad uczynili Podkarpacie, pragn&c aby konferencja staNa si forum prezentacji osi&gni' badawczych w zakresie jzyka, literatury i kultury tego regionu oraz %rodkiem promocji szkoNy (PWSZ Sanok) i miasta.
W pi&tek, 24 X 2008 r., o godz. 8.30 nast&piNo uroczyste otwarcie konferencji i powitanie jej uczestników przez Prorektora ds. dydaktyki PWSZ w Sanoku prof. dr. hab. Marka Palucha oraz Przewodnicz&cego Komitetu Naukowego Konferencji prof. dr. hab. Leszka Bednarczuka. Uczestnicy spotkania naukowego wysNuchali trzech referatów inauguracyjnych, wygNoszonych przez: dr hab. Barbar Guzik, prof. Leszka Bednarczuka oraz prof. Macieja Kawk. Prof. B. Guzik w referacie Tu wszystko jest
Polsk – podkarpackie kulturowe enklawy – zapomniane? Nowe? mówiNa o
Podkar-paciu z ró$nych perspektyw – geograficznej, etnicznej oraz kulturowej. Podkarpacie jest poNo$one w obrbie czterech wielkich krain fizyczno-geograficznych, zró$nico-wanych pod wzgldem budowy geologicznej, uksztaNtowania terenu i %rodowiska przyrodniczego. Stanowi ono zarazem pogranicze kultur i grup etnicznych – Laso-wiaków, uemków, Bojków, Dolinian, Pogórzan, Rzeszowiaków oraz Krakowiaków wschodnich. Region ten byN ojczyzn& pisarzy, malarzy, uczonych, którzy zajmuj&
wa$ne miejsce w kulturze polskiej, takich jak Sebastian Petrycy, Tadeusz Kantor, Krzysztof Penderecki, Julian Przybo% i StanisNaw Pigo#. Prof. L. Bednarczuk w wy-st&pieniu Pogranicze jzykowe polsko-ruskie na ziemi sanockiej przedstawiN rys ziemi sanockiej, pocz&wszy od najstarszej wzmianki o Sanoku (1150 r., Latopis Hipacki) i pierwotnej przynale$no%ci do Ksistwa Halicko-WNodzimirskiego, która pozostawiNa ruskie wpNywy na tych terenach. Prelegent przedstawiN najwa$niejsze opracowania dotycz&ce tego terenu – Romana Reinfussa, ZdzisNawa Stiebera, Feliksa Kiryka, WNa-dysNawa Makarskiego oraz Adama Fastnachta. Referat prof. M. Kawki dotyczyN
J-zyka prasy podkarpackiej – „Nowiny” i „Super Nowo!ci”. Autor referatu wyszedN od
scharakteryzowania zjawiska tabloidyzacji i postawiN pytanie, jak to zjawisko przed-stawia si w prasie regionalnej. Na pocz&tku referent uczyniN uwag o bNdzie tkwi&-cym w tytule Super Nowo!ci, które poszNy w %lady Super Expressu równie$ pod wzgldem dominacji jzyka potocznego, stylistyki ekscytacji, agresji, pogoni za sen-sacj&, braku wnikliwej, subiektywnej analizy wydarze# oraz adresata, który nie chce introspekcji, diagnoz, prognoz, pogNbionych analiz, a raczej stymuluj&cej zmysNy okNadki.
Obrady po przerwie obiadowej odbywaNy si w trzech sekcjach: jzykoznawczej, kulturoznawczej i literaturoznawczej. W sekcji jzykoznawczej jako pierwsza wyst&-piNa Agata Kwa%nicka-Janowicz z referatem o Jzyku Podkarpacia – próbie
ugrupo-wania zespołów gwarowych. OmówiNa zespoNy gwarowe poNudniowo-wschodniej
cz%ci Polski usytuowane na terenie polskiej cz%ci Podkarpacia – polskie zespoNy gwarowe nale$&ce do dialektu maNopolskiego oraz gwary zespoNu karpacko-ukrai#-skiego, reprezentuj&ce dialekt poNudniowo-zachodnioukrai#ski. W obszarze dialekto-logii pozostawaN równie$ gNos Franciszka Sowy, który wskazaN na Elementy
wschod-niosłowia"skie w gwarach podtatrza"skich, tj. spiskich, orawskich i podhala#skich,
ró$nicuj&c je na wci&$ $ywe, wystpuj&ce we wsiach rusi#skich oraz historyczne, wystpuj&ce na Podhalu i Orawie, gdzie nie ma ju$ wsi rusnackich. Anna Czapla w referacie Metody jzykoznawstwa diachronicznego w badaniach
toponomastycz-nych obszarów jzykowo mieszatoponomastycz-nych mówiNa o Podkarpaciu poza dzisiejszymi
granicami administracyjnymi Polski. ByNy to uwagi na temat metody filologicznej, chronologii wzgldnej, metody porównawczej oraz metody statystycznej. MaNgorzata Pachowicz przeniosNa nas do zagadnie# dotycz&cych najmNodszej polszczyzny referatem Cechy jzykowo-stylistyczne wiadomo!ci (zamieszczanych w Internecie)
z regionu Podkarpacia, które znajduj& si na portalu p24.pl w formie nagNówka i lidu
streszczaj&cego, a ich uzupeNnienie stanowi korpus, bd&cy rozwiniciem skrótowej informacji. Wiadomo%ci maj& kompozycj, jzyk i styl zbie$ne z tekstami wia-domo%ci zamieszczanych w prasie, ró$ni je aktualno%', mo$liwo%' ci&gNego uzupeN-niania i modyfikacji tre%ci, a przede wszystkim N&czenie jej z elementami niewer-balnymi. Wyst&pienie Anny Chudzik („Poetyka” dyskusji internetowej na przykładzie
gatunkowych i jzykowych wypowiedzi w dyskusji internetowej i komentarza inter-netowego. Na wybranym materiale Autorka pokazaNa charakterystyczne cechy jzyko-wo-semantyczne tych gatunków: specyficzn& odmian pisma, obecno%' linków, emot-ikonów, akronimów, kolokwializmów, wulgaryzmów, wyrazów nacechowanych emocjonalnie, deprecjonuj&cych, a tak$e radykalizacj i polaryzacj pogl&dów.
W sekcji literaturoznawczej Agnieszka Fluda-Krokos w wyst&pieniu Obraz
Pod-karpacia w „Geographii albo dokładnym opisaniu królestw Gallicyi i Lodomerii” Ewarysta Andrzeja Kuropatnickiego podjNa si charakterystyki XVIII-wiecznego
leksykonu – rodzaju wydawnictwa rzadko spotykanego w owych czasach. Z licznych opisów miejscowo%ci referat przedstawiN charakterystyk nazw zwi&zanych z Podkar-paciem. Ponadto zawieraN opis edytorski starodruku na tyle popularnego, $e doczekaN si ponownego wydania (wyd. 1 – 1786, wyd. 2 – 1858) oraz rys jzykoznawczy opi-sów. Renata Gadamska-Serafin w referacie Podkarpacie oczami romantyka. „Bitwa
o chor #ank” Zygmunta Kaczkowskiego mówiNa o zwi&zkach z ziemi& sanock&
wybitnych polskich romantyków krajowych, m. in. Aleksandra Fredry, Wincentego Pola, Seweryna Goszczy#skiego, a zwNaszcza Zygmunta Kaczkowskiego, który przez wspóNczesnych nazywany byN „bardem szlachty sanockiej”. W Bitwie o chor #ank autor posNu$yN si znamienn& dla konserwatyzmu metod& „sympatycznego” rozgrze-szania pradziadów, pokazuj&c monstrualne opilstwo dawnych sanoczan. Jolanta Ma-zur-Fedak zabraNa gNos na temat Polifonii jzykowej i kulturowej w powie!ciach
M. Pankowskiego, pisarza pochodz&cego z Sanoka. Autorka podjNa si analizy jzyka
i poetyki powie%ci, szczególnie Smagłej swobody, która ma charakter powiastki filozoficznej. WskazaNa na wielostylowo%' jzyka i obrazów poetyckich, grotesk, ironi, dystans wobec schematów jzykowych i kulturowych. Tomasz Chomiszczak mówiN o Ziemi sanockiej i Podkarpaciu w twórczo!ci K. Segala, dla którego z powodu miejsca urodzenia i lat mNodzie#czych ta kraina pozostaje w centrum %wiata przed-stawionego, niesentymentalnym dodatkowym „bohaterem” opisywanych zdarze#. Jacek M&czka (Nazwa$ to jednym ostatecznym zdaniem. Filozofia jzyka w poezji
Janusza Szubera) zaj&N si kwesti& bezradno%ci poznawczej jzyka u Szubera w
kon-tek%cie my%li Wittgensteina. MaNgorzata Buczek natomiast pokazaNa nam zwi&zki Janusza Szubera z Sanokiem („Sanockie klimaty” w twórczo!ci Janusza Szubera). OmówiNa olbrzymi wkNad poety w $ycie kulturalne swojego miasta, zwróciNa uwag na zakorzenienie jego twórczo%ci w barwnym %rodowisku Sanoka i okolic.
Jednocze%nie w sekcji kulturoznawczej Anna Pachowicz w wygNosie Obecno!$
Łemków z regionu Podkarpacia w kulturze polskiej, czyli zapomnianych (nie)zwykłych czas przypomnie$… zwróciNa uwag tylko na pewne aspekty kultury materialnej
i niematerialnej tej grupy etnicznej, które s& tak charakterystyczne, niepowtarzalne i obecne do dnia dzisiejszego w regionie podkarpackim. Ewa PogorzaNa wygNosiNa referat o „Ruskich szkołach” na terenie Łemkowszczyzny w 1945 roku. UkazaNa ona starania ruskiej ludno%ci uemkowszczyzny, zamieszkuj&cej poNudniowe rejony piciu
powiatów podkarpackich: sanocki, kro%nie#ski, jasielski, gorlicki i nowos&decki, o rzeczywist& realizacj haseN równouprawnienia narodowego. Tomasz Kosiek przed-stawiN Kilka obrazków z #ycia codziennego w pokołchozowej wsi w ukrai"skich
Kar-patach, koncentruj&c si na wybranych elementach $ycia codziennego maNej
spoNecz-no%ci wsi znajduj&cej si w Bieszczadach Wschodnich. Marcin Jakubczyk zabraN gNos na temat Folkloru Podkarpacia w perspektywie etnolingwistycznej na przykładzie
pie!ni ludowej regionu kro!nie"skiego (wybrane problemy). W referacie autor zaj&N
si jednym gatunkiem folkloru, a mianowicie pie%ni& regionu kro%nie#skiego w jej bogatym zró$nicowaniu typologicznym, które s& ju$ zjawiskiem reliktowym poprzez brak powoNuj&cych je do $ycia sytuacji folklorotwórczych. Magdalena B&k (Pysznica
– historia i legenda) ukazaNa bogactwo kulturowe miejscowo%ci poddaj&c analizie
niektóre z legend jej dotycz&cych, odsNaniaj&c tym samym barwne dzieje konstytu-owania si dzisiejszej Pysznicy. Anna Szelest (Zdzisław Beksi"ski – mit malarza
z Sanoka) przybli$yNa osob wspaniaNego czNowieka, wybitnego malarza i grafika
ZdzisNawa Beksi#skiego oraz próbowaNa obali' mit, który funkcjonuje na jego temat. Drugiego dnia uczestnicy konferencji obradowali w dwóch sekcjach: literaturo-znawczo-metodycznej oraz jzykoznawczo-kulturoznawczej. W pierwszej z wymie-nionych Gabriela Wróbel w referacie Midzy demoniczno!ci a !wito!ci . Literacki
obraz Dukli ukazaNa literackie prezentacje podkarpackiego miasteczka, ró$ni&ce si
od siebie zasadniczo „Amaliow&” i „Janow&”, pochodz&ce z wierszy z cyklu Ballad
rzeszowskich Mirona BiaNoszewskiego. Istotnym zadaniem byNo tak$e ukazanie Dukli
przez pryzmat innych utworów literackich, Stasiuka, BiaNoszewskiego, Harasymowi-cza, Szwasta, Kajtochowej. Dukla w ocenie autorki referatu jest miejscem, w którym idea wielokulturowo%ci znajduje swoj& peNn& realizacj. W literaturze miasteczko jawi si jako Nemkowskie, $ydowskie, równocze%nie katolickie i prawosNawne. Maria Wo-lan zaprezentowaNa Błdy w wymowie uczniów szkół sanockich. Przyczyny, propozycje $wicze" ortofonicznych, wnioski dydaktyczne. Swoje rozwa$ania rozpoczNa od
roz-ró$nienia terminów błdy wymowy i wady wymowy, które to terminy czsto s& u$y-wane bNdnie. Dalej przyst&piNa do klasyfikacji bNdów wymowy uczniów, odnotowa-nych w czasie badania wstpnego. Bior&c pod uwag fakt, $e samo zestawienie przy-kNadów niezgodno%ci z normami ortofonicznymi jest niewystarczaj&ce dla usunicia bNdu, autorka przeprowadza analiz przyczyn poszczególnych typów uproszcze# fonetycznych. Wyszczególnienie bNdów i wyja%nienie mechanizmu ich powstawania stanowi podstaw stosowanych nastpnie 'wicze# ortofonicznych.
W sekcji jzykoznawczo-kulturoznawczej Robert Lipelt wygNosiN referat na temat
Kultury u#ytkowania gruntów uprawnych, lasów i rzek na Podkarpaciu od XVI do XIX wieku, którego celem byNo przedstawienie form u$ytkowania %rodowiska naturalnego
przy wykorzystaniu wNasnych prac autora oraz J. Rutkowskiego, A. Fastnachta, W. Schramma, Z. Budzy#skiego i J. PóN'wiartka. Nastpnie Witold Nowak w refera-cie Spór o cywilizacj nowoczesn a sprawa polska mówiN o wspóNczesnych,
postmo-dernistycznych teoriach filozoficznych. Magdalena Bara#ska zaprezentowaNa
Zbio-rowo-regionalne przezwiska na pograniczu polsko-wschodniosłowia"skim zebrane
w województwie podkarpackim. Wikszo%' nieoficjalnych antroponimów za%wiad-czaNa o odmienno%ci nosiciela nazwy wzgldem spoNeczno%ci bd&cej podmiotem aktu nominacji. Autorka, opieraj&c si wyN&cznie na materiale antroponimicznym, stwier-dziNa, i$ najwiksz& grup w ramach badanych nominatywnych modeli stanowi& oda-pelatywne, motywowane wygl&dem zewntrznym, charakterem, wNa%ciwo%ciami j-zykowymi oraz wykonywanym zajciem. PrzemysNaw Prucnal pozostaj&c w obrbie tematyki jzyka ludno%ci wiejskiej (Stan bada" i potrzeby badawcze nad jzykiem
mówionym mieszka"ców wsi !rodka Podkarpacia) zwróciN uwag na ilo%' i jako%'
zgromadzonego do tej pory materiaNu lingwistycznego z terenu Podkarpacia.
Misji promocyjnej szkoNy, miasta i regionu dopeNni' miaNo zwiedzanie tutejszych muzeów, którym ko#czyN si pierwszy i drugi dzie# konferencji. Muzeum Historyczne w Sanoku mie%ci si w zamku, postawionym w miejscu dawnego grodu ruskiego, a zaNo$one zostaNo w 1934 roku. Prezentuje ono najcenniejsz& w kraju kolekcj ikon oraz najwikszy zbiór prac ZdzisNawa Beksi#skiego. Muzeum posiada równie$ cenne zbiory: sztuki sakralnej Ko%cioNa rzymskokatolickiego, ceramiki pokuckiej, sztuki wspóNczesnej, militariów, sarmackiej sztuki portretowej i inne. Muzeum Budow-nictwa Ludowego w Sanoku – skansen – poNo$one jest na obszarze 38 ha i prezentuje kultur polsko-ukrai#skiego pogranicza we wschodniej cz%ci polskich Karpat (Bieszczady, Beskid Niski) wraz z Podkarpaciem. Poszczególne grupy etniczne (Bojkowie, uemkowie, Pogórzanie, Dolinianie) maj& oddzielne sektory ekspozycyjne, znakomicie dostosowane do fizjografii terenu.
Podsumowuj&c spotkanie naukowe w piknym mie%cie nad Sanem trzeba jeszcze raz podkre%li' jego edukacyjny charakter pod ka$dym wzgldem. Ogromn& wag miaNo ono dla osób zainteresowanych pograniczem polsko-ruskim na jego wszystkich pNaszczyznach – kulturowej, literackiej i jzykowej.
