Regionalne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 681. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Halina Guzik Katedra Gospodarki Regionalnej. Regionalne zró˝nicowanie bezrobocia w Polsce 1. Wst´p Rynek pracy stał się w latach 90. XX w., dużo bardziej dynamiczny i niestabilny. Dotychczasowe dostosowania ilościowe między popytem na pracę a jej podażą zastępowane są dostosowaniami jakościowymi. Coraz większy nacisk kładzie się na wysokie kwalifikacje, wykształcenie oraz mobilność zasobów pracy. Polska, dzięki reformom gospodarczym zapoczątkowanym na początku lat 90., dołączyła do grupy krajów o gospodarce rynkowej. Należy oczekiwać, że przemiany dokonujące się w wysoko rozwiniętych gospodarkach rynkowych dotyczyć będą również gospodarki podlegającej transformacji, a więc także rynku pracy. Transformacja ustroju politycznego i gospodarczego spowodowała pojawienie się bezrobocia już w pierwszych miesiącach 1990 r. Przekształcenie się bezrobocia ukrytego w jawne (redukcja zatrudnienia socjalnego) zostało wymuszone poprzez nowe zasady gospodarki rynkowej oraz nasilenie się konkurencji zagranicznej. Z miesiąca na miesiąc zniknęły niedobory siły roboczej i nadwyżki popytu na pracę. Jeszcze w grudniu 1989 r. na jednego poszukującego pracy przypadało 20 wolnych miejsc pracy, a już w lutym następnego roku na jedno wolne miejsce pracy starało się 20 zarejestrowanych bezrobotnych. Natomiast według szacunków bezrobocie utajone w gospodarce polskiej wynosiło od 1,5 do 3 mln osób. Wymuszona przez rynek racjonalizacja zatrudnienia dokonała się nie tylko w przedsiębiorstwach państwowych (funkcjonujących według starych, nierynkowych reguł), ale także w firmach prywatnych, które dotychczas działały w otoczeniu gospodarki niedoboru. Natomiast w polskim rolnictwie indywidualnym w połowie lat 90. ukryte bezrobocie wynosiło 720–900 tys. osób. Prawdopodobieństwo zagospodarowania tak dużych zasobów pracy jest nikłe. Do końca 1990 r. bezrobocie w Polsce przekroczyło granicę 5% bezrobocia frykcyjnego,.

(2) Halina Guzik. 30. nieuniknionego w gospodarce rynkowej i przekształciło się w zjawisko chroniczne i masowe, osiągając w styczniu 2003 r. poziom 18,7% – najwyższy od początku przemian systemowych. Niestety, nie zanosi się na to, aby sytuacja uległa poprawie przynajmniej z trzech zasadniczych przyczyn1: 1) tendencji demograficznych, 2) drugiej fali restrukturyzacji przebiegającej w polskiej gospodarce, 3) instytucjonalnego usztywnienia rynku pracy. Celem niniejszego opracowania jest ocena skali zjawiska bezrobocia oraz dynamiki jego zmian w latach 1998–2002 r. w układzie regionalnych rynków pracy. Dokonano również prezentacji najistotniejszych elementów charakteryzujących rynki pracy. Odzwierciedleniem tego zagadnienia są struktury bezrobocia według wieku, wykształcenia, czasu pozostawania bez pracy pod koniec I półrocza 2003 r. Dopełnieniem obrazu bezrobocia na rynkach regionalnych jest jego charakterystyka z punktu widzenia następujących kryteriów: bezrobotni mieszkający na wsi, zwolnieni z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz nieposiadający prawa do zasiłku. 2. Skala zjawiska w latach 1998–2002 Stopa bezrobocia oraz zmiany zatrudnienia w gospodarce należą do najważniejszych wskaźników sytuacji makroekonomicznej kraju. Sytuacja ta do końca 1998 r. była stosunkowo dobra. Stopa wzrostu PKB utrzymywała się na dość wysokim poziomie, inflacja została obniżona do jednocyfrowego wskaźnika, a stopa bezrobocia od 1996 r. obniżała się systematycznie, osiągając poziom przeciętnego wskaźnika w Unii Europejskiej (ok. 10%). Dawało to nadzieję, że najdotkliwszy efekt transformacji w Polsce, jakim stało się wysokie bezrobocie, zostanie znacząco złagodzony. Niestety, od końca 1998 r. notowany był permanentny wzrost stopy bezrobocia z 10,4% pod koniec grudnia 1998 r. do 13,1% pod koniec 1999 r. W szczególności dla 1999 r. charakterystyczny był systematyczny wzrost bezrobocia. Liczba osób bezrobotnych rejestrujących się w urzędach pracy, w porównaniu z rokiem 1998 zwiększyła się o ponad 28%. Zjawiskami wpływającymi na dalszy tak znaczny wzrost bezrobocia w 1999 r. były przede wszystkim: echa kryzysu gospodarczego Rosji i ponadprzeciętny napływ do rejestrów absolwentów szkół, co stanowiło wyraźny sygnał uwolnienia się wyżu demograficznego. Ponadto został odnotowany wzrost zwolnień z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz spadek zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw, w tym największy związany z restrukturyzacją w górnictwie i kopalnictwie. Na przestrzeni jednego roku 1. J. Hausner, Czynniki generujące polskie bezrobocie, AE w Krakowie, maszynopis, 2003..

(3) Regionalne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce. 31. (1998–1999) przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw spadło o 61 tys. osób. Ponadto w 1999 r. dały o sobie znać skutki likwidacji miejsc pracy związane z wprowadzanymi reformami, przede wszystkim oświaty i służby zdrowia. Utrwalenie się niekorzystnych tendencji w gospodarce spowodowało, że w końcu 1999 r. w urzędach pracy zarejestrowanych było o ponad 518 tys. osób więcej niż w analogicznym okresie roku 1998. Od 2000 r. następował dalszy wzrost stopy bezrobocia z 15,1% w 2000 r. do 18,1% w 2002 r. Należy podkreślić, że na przestrzeni analizowanego okresu rozmiar bezrobocia wzrósł o ponad 75%, a w niektórych województwach o ponad 100%. Można tu wymienić kolejno województwa: śląskie, wielkopolskie, pomorskie, lubuskie (rys. 1).. Pomorskie 204,7. Zachodniopomorskie 188,5. Lubuskie 202,2. Warmińsko-mazurskie 147,8 Podlaskie 137,1. Kujawsko-pomorskie 165,1 Mazowieckie 188,3. Wielkopolskie 205,1. Dolnośląskie 174. Łódzkie 162,8 Opolskie Śląskie 219,8 180,9. Świętokrzyskie 154,8. Małopolskie 181,8. Lubelskie 152,8. Podkarpackie 136,3. 200–220 170–199 150–169 0–149. Rys. 1. Relacja liczby bezrobotnych w 2002 r. do liczby bezrobotnych w 1998 r. (według województw w %) Źródło: opracowanie własne.. Wśród najważniejszych determinant wysokiego bezrobocia należy wymienić przede wszystkim wyraźne spowolnienie dynamiki wzrostu PKB (do 1,0–1,3% w latach 2001–2002, wobec 4,0–4,8% w latach 1998–2000 oraz 6,0–7,0%.

(4) 16,0. 12,8. 13,9. Dolnośląskie. Kujawsko-. 10,2. 9,5. 13,8. 10,4. 11,4. 7,6. 7,6. 10,5. 12,3. 10,8. 11,0. Łódzkie. Małopolskie. Mazowieckie. Opolskie. Podkarpackie. Podlaskie. Pomorskie. 22,4. 19,7. 8,0. 13,9. Warmińsko-mazurskie. Wielkopolskie. Zachodniopomorskie. 20,8. 12,5. 25,8. 16,6. 12,9. 16,6. 13,8. 16,2. 15,7. 10,8. 12,2. 16,3. 21,3. 14,0. 19,2. 18,4. 15,1. 2000. Lata. 24,0. 15,2. 28,7. 18,3. 15,5. 19,6. 15,1. 17,3. 17,8. 12,9. 14,0. 18,1. 24,1. 15,7. 21,6. 21,1. 17,4. 2001. 26,4. 16,1. 28,8. 18,5. 16,5. 21,2. 15,2. 16,9. 19,3. 13,9. 13,9. 18,5. 25,9. 15,8. 22,6. 22,5. 18,1. 2002. 4,2. 2,5. 2,7. 3,0. 3,1. 2,8. 1,7. 2,2. 2,7. 1,9. 2,6. 2,9. 4,3. 2,6. 3,0. 3,2. 2,7. 2,7. 2,0. 3,4. 1,5. 2,5. 2,8. 1,3. 1,7. 2,5. 1,3. 2,0. 2,0. 3,8. 1,1. 2,3. 2,4. 2,0. 3,2. 2,7. 2,9. 1,7. 2,6. 3,0. 1,3. 1,1. 2,1. 2,1. 1,8. 1,8. 2,8. 1,7. 2,4. 2,7. 2,3. 2,4. 0,9. 0,1. 0,2. 1,0. 1,6. 0,1. –0,4. 1,5. 1,0. –0,1. 0,4. 1,8. 0,1. 1,0. 1,4. 0,7. 12,5. 8,1. 9,1. 6,4. 9,2. 10,2. 4,4. 4,6. 8,8. 6,3. 6,3. 7,1. 12,7. 5,5. 8,7. 9,7. 7,7. 1998–1999 1999–2000 2000–2001 2001–2002 1998–2002. Przyrost (spadek). Dane za 2002 r. skorygowane o wyniki ostatniego NSP – dotyczy liczby ludności czynnej zawodowo Źródło: informacje i opracowania statystyczne GUS – Bezrobocie rejestrowane, Warszawa 2002 i 2004; dla 2001 r. i I pół. 2003 r. – obliczenia własne.. 18,1. 10,5. 15,1. 7,3. 12,1. Śląskie. Świętokrzyskie. 12,5. 14,5. 13,2. 17,5. 14,3. 13,2. Lubuskie. 12,9. 10,3. Lubelskie. -pomorskie. 13,1. 10,4. 16,9. 1999. 1998. Polska. Województwo. Tabela 1. Stopa bezrobocia według województw w latach 1998–2002. 32. Halina Guzik.

(5) Regionalne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce. 33. w latach 1995–1997). Taka sytuacja nie sprzyjała tworzeniu nowych miejsc pracy. Dokonywane restrukturyzacje najbardziej odbiły się na poziomie bezrobocia w województwie śląskim. Podobny efekt w postaci wzrostu bezrobocia dały: zmniejszenie zatrudnienia w oświacie (nastąpiło wygaśnięcie kontraktów w szkolnictwie) oraz zwolnienia w administracji publicznej. Wygasanie pakietów socjalnych powodowało wzmożony napływ do bezrobocia osób zwolnionych w ramach zwolnień grupowych. Średnie wskaźniki bezrobocia dotyczące całego kraju nie oddają w żadnej mierze sytuacji, jaka występuje na lokalnych rynkach pracy. Polskie bezrobocie ma bowiem charakter wyraźnie regionalny (tabela 1). Wszystkie czynniki kształtujące bezrobocie oddziałują zarówno w skali kraju, jak i poszczególnych jego regionów oraz w ramach lokalnych rynków pracy. Wyraźne przestrzenne zróżnicowanie stóp bezrobocia w Polsce wynika przede wszystkim z różnej siły oddziaływania determinant bezrobocia w danym miejscu. W Polsce dywersyfikacja bezrobocia wynikała w pierwszej kolejności z istnienia regionów o opóźnionym rozwoju, niskim stopniu urbanizacji, ograniczonej liczbie miejsc pracy poza rolnictwem. Największe natężenie bezrobocia pojawiło się w województwach zacofanych gospodarczo (tereny północno-wschodnie) i o monokulturowym charakterze uprzemysłowienia (np. dawne województwo wałbrzyskie). Sytuacja na rynku pracy odmiennie kształtowała się w województwach zdominowanych przez rolnictwo indywidualne, inaczej natomiast na terenach, gdzie było wysokie zatrudnienie w rolnictwie państwowym i spółdzielczym. Przekształcenia gospodarcze na terenach, na których funkcjonowały PGR-y, spowodowały, że pracownicy tych gospodarstw stali się osobami bezrobotnymi, a w Polsce ukształtował się strukturalny biegun bezrobocia i ubóstwa. W województwach północnych w analizowanym okresie bezrobotni zamieszkali na wsi stanowili 40–50% ogólnej liczby bezrobotnych. Chroniczne bezrobocie na terenach północnej i północno-wschodniej Polski tworzyli w większości ludzie o niskich kwalifikacjach zawodowych, uniemożliwiających znalezienie pracy. Natomiast najmniejsze bezrobocie występowało w województwach o stosunkowo wysokim rozwoju gospodarczym i silnie zurbanizowanych (tereny Polski południowej i centralnej). 3. Nat´˝enie bezrobocia w I półroczu 2003 roku Pod koniec I półrocza 2003 r. wystąpił spadek liczby bezrobotnych do poziomu 3143,6 tys. osób, tj. o 0,3% w porównaniu ze stanem z końca 2002 r. Wskaźnik stopy bezrobocia rejestrowanego wyniósł 17,8% i był również o 0,3 punktu procentowego niższy od wartości tego wskaźnika na koniec grudnia 2002 r. Natomiast stopa bezrobocia obliczona na podstawie BAEL była wyższa o 0,2 punktu procen-.

(6) Halina Guzik. 34. towego i wynosiła 19,9%. W żadnym kraju Unii Europejskiej, ani też w większości krajów, które prawdopodobnie przystąpią do UE w maju 2004 r., sytuacja na rynku pracy nie jest i nie była tak trudna jak w Polsce (wyjątek stanowi Słowacja, gdzie stopa bezrobocia przekracza 19%). W dalszym ciągu występowało duże przestrzenne zróżnicowanie stopy bezrobocia w poszczególnych regionach kraju. Najwyższy wskaźnik stopy bezrobocia był prawie dwukrotnie wyższy od wielkości wskaźnika najniższego. Najniższa stopa bezrobocia wystąpiła w województwie małopolskim – 13,7% (w ciągu sześciu miesięcy 2003 r. spadła o 0,2%) oraz mazowieckim – 13,8% (spadek o 0,1% w analogicznym okresie). Szczególnie trudna sytuacja na rynku pracy występuje w słabo rozwiniętych rolniczych regionach Polski północnej i północno-zachodniej (rys. 2); w województwach warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim oraz lubuskim stopa bezrobocia pod koniec I półrocza 2003 r. wynosiła odpowiednio: 27,9%, 25,9% oraz 25,7%. W końcu analizowanego okresu stopę bezrobocia poniżej wskaźnika obliczonego dla Polski odnotowano w 7 województwach. Natomiast w 9 województwach stopa bezrobocia przekroczyła wartość 17,8%. Rozpiętość przedziału pomiędzy najwyższą a średnią dla Polski stopą bezrobocia wynosiła aż 10,1 punktu procentowego. 30 25. 27,9. 25,9 25,7 22,3 22,2. 20 15. 21,2 18,8 18,3 17,9 17,8. 16,6 16,2 15,9 15,3. 14,5. 13,8 13,7. 10 5. Za. W a ch -m rm od az ińs ni ur ko op sk om ie or K sk uj aw Lu ie sk b o- usk po i m e D ors ol k no ie ślą Po skie m or sk ie O po lsk ie Św Łó ię dzk to kr ie zy sk ie Po lsk a Ś Po ląs ki dk e a W rpa c ie k lk op ie ol s Lu kie be ls Po kie dl M a az ski ow e M ieck ał op ie ol sk ie. 0. Rys. 2. Stopa bezrobocia w % według stanu na koniec I półrocza 2003 r. Źródło: opracowanie własne..

(7) Regionalne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce. 35. W czerwcu 2003 r. stopa bezrobocia spadła w przeważającej większości województw – jedynie bardzo niewielki wzrost o 0,1 i 0,2 punktu procentowego nastąpił odpowiednio w województwie śląskim i łódzkim. Tendencje tych zmian należy ocenić z dużą powściągliwością, ponieważ charakterystyczną cechą polskiego bezrobocia jest jego sezonowość. Zarówno w 2003 r., jak i w latach wcześniejszych najsilniejsza dynamika zmian wzrostowych dotyczyła początkowych miesięcy rozpoczynających i kończących, kiedy to do ewidencji trafiają przede wszystkim osoby, którym wraz z końcem roku wygasają umowy o pracę, jak również osoby powracające po zakończonych pracach interwencyjnych i robotach publicznych. Natomiast miesiące maj i czerwiec były okresami spadku liczby zarejestrowanych bezrobotnych. Położenie bezrobotnych na rynku pracy zależy od ich przeszłości zawodowej. Z tego punktu widzenia można wyróżnić dwie kategorie bezrobotnych: a) osoby, które nigdy nie pracowały, nie mają żadnych doświadczeń zawodowych i poszukują pierwszej pracy; b) osoby, które poprzednio pracowały i obecnie poszukują nowej pracy. Do tej grupy należą osoby, które straciły wykonywaną pracę oraz które zrezygnowały z wykonywanej pracy po przerwie w aktywności zawodowej. Każda z wymienionych grup bezrobotnych charakteryzuje się inną sytuacją na rynku pracy i w różnym stopniu doświadcza negatywnych skutków bezrobocia. Według stanu na dzień 31.06.2003 r., 2 395,8 tys. osób, tj. 76,4%, to bezrobotni, którzy już wcześniej pracowali (tabela 2). Relatywnie najwięcej bezrobotnych poprzednio pracujących występuje w województwach: pomorskim – 82,4% oraz lubuskim i opolskim – po 80,6%. Restrukturyzacja gospodarki, prywatyzacja zakładów oraz pewne uwarunkowania socjoekonomiczne spowodowały, że przeważająca część analizowanej populacji bezrobotnych wywodzi się z sektora prywatnego – w skali kraju jest to 68,5%. Wskaźnik ten charakteryzuje się dużą dywersyfikacją w układzie regionalnych rynków pracy, osiągając maksymalny poziom w województwie wielkopolskim – 79,3% oraz najniższy w województwie lubuskim – 44,5%. Jest to w znacznej mierze konsekwencja potencjału społeczno-gospodarczego, jakim dysponują województwa, oraz przebiegu procesów prywatyzacyjnych. Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy jest również rozkład wskaźników według rodzaju działalności – najwięcej osób poprzednio pracujących trafiło do zasobu bezrobocia z przemysłu oraz handlu..

(8) 194,7. 143,1. Zachodniopomorskie. 239,9. Śląskie. Wielkopolskie. 18,3. 156,1. Pomorskie. 90,3. 59,8. Podlaskie. 129,9. 127,8. Podkarpackie. Świętokrzyskie. 64,6. Warmińsko-mazurskie. 53,9. 270,4. Opolskie. 37,1. 25,3. 32,2. 28,8. 23,6. 11,8. 40,6. 14,4. 45,2. 26,2. 105,6. 154,3. 84,9. 55,1. 176,5. 115,5. 41,0. 78,4. 44,9. 183,8. 116,4. 117,0. 38,7. 71,3. 114,3. 11,4. 12,0. 11,8. 2,0. 3,3. 7,6. 2,7. 4,7. 2,7. 6,4. 2,8. 3,5. 4,4. 3,7. 8,6. 7,2. 94,7. 33,4. 57,6. 28,1. 17,9. 60,2. 36,2. 15,5. 36,4. 16,8. 65,2. 38,4. 47,6. 21,5. 31,3. 46,9. 45,7. 598,7. 14,6. 18,9. 12,5. 10,0. 29,5. 15,5. 6,3. 14,3. 5,8. 27,4. 22,4. 14,1. 6,2. 13,5. 16,7. 20,0. 247,7. budownictwo. 25,5. 44,5. 21,9. 12,5. 51,8. 26,7. 11,1. 26,0. 9,8. 43,9. 32,6. 31,5. 11,1. 22,9. 31,0. 28,6. 431,4. handel i naprawy. 10,7. 10,0. 10,6. 8,5. 10,4. 11,2. 4,1. 9,4. 5,3. 16,1. 7,8. 10,7. 5,0. 7,0. 15,3. 10,8. 152,9. 7,0. 17,3. 5,8. 11,3. 24,6. 15,7. 2,7. 5,4. 9,6. 25,1. 11,0. 24,0. 2,8. 5,0. 13,8. 29,8. 210,7. administrapozostała cja publiczdziałalność na, obrona usługowa narodowa. bez osób, dla których nie ustalono rodzaju działalności ostatniego miejsca pracy Źrodło: informacje i opracowania statystyczne GUS – Bezrobocie rejestrowane, Warszawa 2004; I pół. 2003 r. – obliczenia własne.. a. 31,3 22,8. Mazowieckie. 86,9. Lubuskie. 184,7. 116,5. Lubelskie. 40,5. 143,2. 35,8. 152,4. 162,5. Kujawsko-pomorskie. 1640,7. 487,8. Małopolskie. 216,0. przetwórstwo przemysłowe. Bezrobotni poprzednio pracujący według rodzaju działalności ostatniego miejsca pracy. rolnictwo, łowiectwo, publicznym prywatnym leśnictwo. w sektorzea. Łódzkie. 2395,8. Dolnośląskie. ogółem. Polska. Województwo. Bezrobotni poprzednio pracujący. Tabela 2. Struktura bezrobotnych poprzednio pracujących według rodzaju działalności, ostatniego miejsca pracy oraz województw – stan na koniec I półrocza 2003 r.. 36. Halina Guzik.

(9) Regionalne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce. 37. 4. Demograficzna oraz społeczna charakterystyka bezrobotnych Urynkowienie gospodarki doprowadziło do istotnych zmian podaży i popytu na pracę, zwłaszcza w przekrojach: zawodowym, kwalifikacyjnym, wiekowym. Wynikiem tych niedostosowań strukturalnych są charakterystyczne cechy polskiego bezrobocia. Oprócz omówionego już zjawiska sezonowości i terytorialnego zróżnicowania w przekroju wojewódzkim są to: – trudna sytuacja młodzieży i absolwentów wynikająca często z niechęci pracodawców do zatrudniania osób, które nie mają stażu pracy, mimo że posiadają odpowiednie kwalifikacje, – wysokie bezrobocie na wsi, – trudności w znalezieniu pracy, na jakie napotykają osoby w wieku powyżej 50 lat, – wysoki poziom bezrobocia długookresowego, – niski poziom wykształcenia i brak kwalifikacji jako czynnik potęgujący trudności w znalezieniu zatrudnienia, – wysokie bezrobocie kobiet, – wysoki udział „powrotnych” i wielokrotnych bezrobotnych. Bezrobotni według wykształcenia W najkorzystniejszej sytuacji na rynku pracy są osoby o najwyższych kwalifikacjach i posiadający dodatkowe umiejętności, jak np. znajomość języków obcych czy sprawne posługiwanie się komputerem. W końcu czerwca 2003 r. w statystyce bezrobotnych zarejestrowanych było 123,3 tys. osób legitymujących się wyższym wykształceniem – stanowili oni 3,9% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych (rys. 3). W tym samym okresie wykształceniem średnim ogólnym i średnim zawodowym charakteryzowało się odpowiednio 6,5% oraz 21,5% całej populacji bezrobotnych. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby posiadające wykształcenie zasadnicze zawodowe oraz gimnazjalne i poniżej, tj. aż 68% zarejestrowanych bezrobotnych. Najniższym potencjałem kwalifikacyjnym charakteryzują się słabo rozwinięte obszary Polski północnej i północno-zachodniej, na których znajdują się województwa o najwyższej stopie bezrobocia w kraju, tj. warmińsko-mazurskie, lubuskie i kujawsko-pomorskie. Szczególny niepokój może budzić fakt, że relatywnie najwyższy wzrost bezrobocia w porównaniu ze stanem z grudnia 2002 r. odnotowany został wśród bezrobotnych z wykształceniem wyższym. Konkludując można jednak stwierdzić, że poziom wykształcenia jest istotnym czynnikiem wpływającym na status osób bezrobotnych. Bezrobocie dotyczy tylko w niewielkim stopniu osób o wysokich kwalifikacjach zawodowych, które jeśli nawet stracą pracę, to będą miały większą szansę na jej ponowne podjęcie. Naj-.

(10) Halina Guzik. 38. średnie ogólne 6,5%. wyższe 3,9% zasadnicze zawodowe 35,4%. średnie zawodowe 21,5. gimnazjalne i poniżej 32,6%. Rys. 3. Struktura bezrobotnych w Polsce według wykształcenia – stan na koniec I półrocza 2003 r. Źródło: opracowanie własne.. większe problemy ze zmianą statusu bezrobotnego mają osoby o niskim poziomie wykształcenia bez kwalifikacji wymaganych na rynku pracy. Bezrobotni według wieku W szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy znajdują się ludzie młodzi. Pod koniec I półrocza 2003 r. ponad 54% ogółu bezrobotnych stanowiły osoby, 55 i wiecej 2,8% 45–54 lat 20,8%. do 24 lat 26,6%. 35–44 lat 22,1% 25–34 lat 28,7%. Rys. 4. Struktura bezrobotnych w Polsce według wieku – stan na koniec I pół. 2003 r. Źródło: opracowanie własne..

(11) Regionalne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce. 39. które nie przekroczyły 34. roku życia, zaś połowa tej grupy to bezrobotni do 24 lat (rys. 4). Osoby w wieku 35–44 lat stanowiły 22,1% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych, zaś powyżej 45 lat – 23,6%. Według wyników BAEL stopa bezrobocia w najmłodszej grupie wiekowej wyniosła ponad 40% i jest najwyższa wśród wszystkich grup wiekowych. Jednocześnie warto podkreślić, że ok. 41,3% tej grupy pozostaje bez pracy powyżej 12 miesięcy. Powodem wysokiego bezrobocia ludzi młodych jest nie tylko brak umiejętności poszukiwania pracy, ale przede wszystkim kondycja gospodarcza kraju, niedostosowanie struktury kształcenia kadr kwalifikowanych do potrzeb gospodarki narodowej, jak też preferowanie przez pracodawców osób posiadających doświadczenie zawodowe. Bezrobotni według czasu pozostawania bez pracy Okres poszukiwania pracy jest jednym z czynników określających sytuację na rynku pracy. Długi okres poszukiwania pracy wyraźnie zmniejsza szansę na ponowne zatrudnienie. Jeśli poszukiwanie pracy trwa dłużej niż rok, mówi się o bezrobociu długookresowym. Bezrobotni ci stanowią grupę wysokiego ryzyka z uwagi na malejące szanse znalezienia przez nich stałej pracy, dezaktywację zawodową oraz zagrożenie trwałym i pogłębiającym się ubóstwem. Pod koniec analizowanego okresu 53,5% zarejestrowanych bezrobotnych pozostawało bez pracy ponad rok, z tego aż 33,2% powyżej dwu lat (rys. 5).. 1–3 miesiące 8,4% 3–6 miesięcy 12,7%. 6–12 miesięcy 18,9%. do 1 miesiąca 6,5% powyżej 24 miesięcy 33,2%. 12–24 miesiące 20,3%. Rys. 5. Struktura bezrobotnych w Polsce według czasu pozostawania bez pracy – stan na koniec I półrocza 2003 r. Źródło: opracowanie własne.. Tendencja tak wysokiego odsetka osób długotrwale bezrobotnych dotyczy wszystkich województw w kraju, z tym że najwyższym udziałem pozostających.

(12) 40. Halina Guzik. na bezrobociu ponad 2 lata charakteryzuje się województwo podkarpackie (wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 39,5%). Osoby długotrwale bezrobotne stanowią niezmiennie bardzo liczną zbiorowość wśród ogółu bezrobotnych w Polsce. Ponadto w ostatnim okresie zaobserwować można wyraźne nasilenie się dynamiki przyrostu poszukujących pracy dłużej niż rok w ogólnej liczbie bezrobotnych. Z liczbą osób długotrwale (powyżej roku) poszukujących pracy wiąże się odsetek bezrobotnych pozostających bez prawa do zasiłku. Na koniec I półrocza 2003 r. 2662,1 tys. osób, czyli 84,9% ogółu zarejestrowanych, nie posiadało prawa do zasiłku. Tak wysokim odsetkiem charakteryzowały się prawie wszystkie województwa (tylko w województwie lubuskim odsetek osób bez prawa do zasiłku kształtował się na granicy dolnej 80%), a najwyższy jego poziom można było zaobserwować w województwie lubelskim – 90,8% oraz podlaskim – 88,1%. Wśród kategorii osób pozbawionych prawa do pobierania zasiłku można wymienić tych, którzy w myśl przepisów ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz coraz bardziej restrykcyjnych jej nowelizacji nie nabyły prawa do świadczeń lub też utraciły te prawa. Należy podkreślić, że ograniczenia w zakresie warunków uprawniających do pobierania zasiłku w wielu wypadkach wpłynęły na znaczne pogorszenie się warunków materialnych wielu bezrobotnych, często też całych ich rodzin. Bezrobotni według płci Mimo że zagrożenie bezrobociem jest powszechne i różne grupy społeczne odczuwają jego negatywne skutki, obserwuje się selektywność tego zjawiska. Jedną z podstawowych cech istotnie różnicujących szanse na znalezienie pracy jest płeć. Szanse te są znacznie mniejsze w przypadku kobiet. Bezrobocie kobiet spowodowane jest w dużej mierze upadkiem gałęzi przemysłu zatrudniających przede wszystkim kobiety (zakłady odzieżowe, włókiennicze, przetwórstwa rolno-spożywczego, placówek handlowych). Ponadto zwolnienia z pracy dokonywane w ramach przeprowadzanych reform społecznych również w pierwszym rzędzie dotyczą kobiet. Reforma oświaty przyczyniła się do wzrostu liczby bezrobotnych kobiet poprzednio pracujących w zawodach nauczycielskich prawie do poziomu 22 109 osób (31.12.2002 r.) W końcu I półrocza 2003 r. zarejestrowanych było 1620,4 tys. kobiet, co stanowiło 51,7% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. Najwięcej zarejestrowanych kobiet było w województwach: śląskim – 54,1%, opolskim, wielkopolskim i kujawsko-pomorskim – w każdym z tych województw odsetek bezrobotnych kobiet kształtował się na poziomie 53,8% (tabela 3). Tylko cztery województwa charakteryzowały się wyższym odsetkiem bezrobotnych mężczyzn, a mianowicie: lubelskie, łódzkie, podlaskie i świętokrzyskie. Według danych BAEL w dalszym ciągu stopa bezrobocia kobiet jest wyższa niż mężczyzn. W IV kwartale 2002 r. wskaźnik natężenia bezrobocia kobiet wynosił 20,6%, natomiast mężczyzn – 19,0%..

(13) 1620,4. 114,5 105,9. 3134,6. 272,5. 207,5. 171,4. 107,8. 231,3. 203,5. 363,7. 80,1. 176,9. 81,2. Polska. Dolnośląskie. Kujawsko-pomorskie. Lubelskie. Lubuskie. Łódzkie. Małopolskie. Mazowieckie. Opolskie. Podkarpackie. Podlaskie. 88,7 131,0. 125,0. 167,8. 243,3. 184,1. Świętokrzyskie. Warmińsko-mazurskie. Wielkopolskie. Zachodniopomorskie. 98,7. 51,5. 53,8. 52,9. 48,9. 54,1. 52,1. 49,8. 51,3. 53,8. 50,0. 52,0. 49,5. 51,0. 49,1. 53,8. 51,6. 51,7. Odsetek kobiet w %. 8,8. 18,6. 7,0. 4,9. 24,5. 13,4. 3,4. 8,3. 6,5. 29,6. 13,2. 19,5. 5,3. 10,8. 8,6. 16,6. 198,9. 154,8. 202,4. 138,9. 106,1. 287,7. 156,5. 71,5. 153,5. 69,5. 311,9. 173,4. 194,3. 85,9. 155,7. 173,8. 226,5. 2662,1. Zwolnieni z przyczyn Nieposiadający prawa zakładów pracy do zasiłku. Źródło: informacje i opracowania statystyczne GUS – Bezrobocie rejestrowane, Warszawa 2004; dla I pół. 2003 r. – obliczenia własne.. 94,9. 61,1. 177,9. 189,4. 329,1. Pomorskie. Śląskie. 40,4. 90,8. 43,1. 181,9. 55,0. 84,2. 111,7. 140,6. Kobiety. Ogółem. Województwo. Tabela 3. Wybrane dane o bezrobociu według stanu na koniec I półrocza 2003 r.. Regionalne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce 41.

(14) 42. Halina Guzik. Bezrobocie na wsi Mieszkańcy wsi są grupą szczególnie zagrożoną bezrobociem, ponieważ oprócz bezrobocia rejestrowanego na wiejskich obszarach występuje bezrobocie ukryte, które jest w dużej mierze wynikiem braku motywacji do rejestrowania się w celu uzyskania statusu bezrobotnego, a trudności finansowe rodzin często uniemożliwiają kontaktowanie się z urzędem pracy. Bezrobocie ukryte wynika też z faktu, że duża część ludności wiejskiej nie jest uprawniona do rejestrowania się w urzędach pracy, ponieważ posiada gospodarstwa rolne o powierzchni większej, niż przewidują przepisy prawne. Bezrobocie na wsi ma nieco inny charakter niż w mieście, jest trwalsze, a rynek pracy na wsi jest mniej podatny na zmiany. Mieszkańcy obszarów wiejskich szczególnie dotkliwie odczuli przemiany gospodarcze, jakie miały miejsce w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Sytuacja ta dotknęła zwłaszcza byłych pracowników PGR-ów, szczególnie tam, gdzie były one jedynym zakładem pracy. Dostosowywanie przedsiębiorstw do wymogów gospodarki rynkowej oraz ich prywatyzacja powodowały, że w pierwszym rzędzie zwalniani byli mieszkańcy wsi, tzn. pracownicy sezonowi i chłoporobotnicy. W końcu czerwca 2003 r. w ewidencji bezrobotnych znajdowało się 1286,1 tys. osób zamieszkałych na wsi, stanowiło to 41% ogółu bezrobotnych (tabela 3). Udział tej grupy wykazuje stosunkowo duże zróżnicowanie przestrzenne determinowane uwarunkowaniami przyrodniczymi, gospodarczymi i społecznymi. Stąd też najniższym udziałem tej kategorii bezrobotnych charakteryzuje się województwo śląskie – 17,0%, natomiast najwyższym województwa: podkarpackie, świętokrzyskie i lubelskie, gdzie analizowane wskaźniki kształtowały się na poziomie odpowiednio 62,1%, 54,2% oraz 53,4%. Na rozmiary, charakter i problemy bezrobocia na tym obszarze wpływa niekorzystna struktura agrarna tej części Polski, gdzie w zdecydowanej większości przeważają małe gospodarstwa rolne. Należy zaznaczyć, że ponad 85% tej grupy bezrobotnych pozbawionych jest prawa do zasiłku, a wśród wyrejestrowanych z zasobów bezrobocia tylko niewielki odsetek podjął pracę. Eksperci twierdzą, że na skutek restrukturyzacji polskiego rolnictwa liczba bezrobotnych na obszarach wiejskich może znacznie wzrosnąć. Stąd też konieczne jest tworzenie alternatywnych miejsc pracy dla osób, które do tej pory utrzymywały się z rolnictwa. Reasumując można stwierdzić, że przeprowadzona analiza potwierdza specyfikę polskiego bezrobocia, której wyrazem są m.in.: – masowość – bezrobocie znacznie przekracza granicę bezrobocia frykcyjnego, jest masowe oraz chroniczne dla wielu osób; – selektywność – w szczególny sposób bezrobocie dotyka wybranych kategorii osób związanych z wiekiem, płcią, poziomem kwalifikacji; – „powrotność” – wiele osób po raz kolejny powraca do rejestru bezrobotnych;.

(15) Regionalne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce. 43. – zróżnicowanie regionalne – znaczna dywersyfikacja przestrzenna stopy bezrobocia; – utrzymywanie się bezrobocia ukrytego – przede wszystkim w branży wydobywczej, przemysłu ciężkiego i paliwowo-energetycznej oraz w rolnictwie indywidualnym. Z uwagi na strukturalny charakter bezrobocia w Polsce do jego stopniowej redukcji konieczne jest podjęcie działań systemowych. Powinny one zmierzać przede wszystkim do wzrostu podaży miejsc pracy, uelastycznienia rynku pracy oraz zwiększenia mobilności i poprawy kwalifikacji zawodowych osób poszukujących zatrudnienia. Działania te są szczególnie ważne w kontekście procesów integracyjnych z Unią Europejską, w której stopa bezrobocia jest znacznie niższa niż w Polsce, a ponadto wykazuje tendencje spadkowe. Wymaga to jednak zawarcia swoistego paktu społecznego i porozumienia się w tej kwestii rządu, parlamentu oraz związków zawodowych. Regional Differences of Unemployment in Poland The goal of this paper is to examine the scale of and changes in unemployment in the regional labour market from 1998–2002. The most essential characteristics of the labour market are also presented. The issue is broken down into three areas: the structure of unemployment by age, level of education and length of unemployment during the second half of 2003. The object of this portrayal of unemployment is to understand its characteristics in terms of the unemployed living in villages, the reason the unemployed were dismissed from their jobs, and the reason they do not possess the right to unemployment beneﬁts..

(16)