Zmiany obyczajowości w warunkach transformacji ustrojowej

Pełen tekst

(1)OiI?. 2004. Akademii Ekonomlcznel w Krakowie. Andrzej SlabOli Katedra SO'lologlI. Zmiany obyczajowości w warunkach transformacji ustrojowej 1. Wprowadzenie Anykul ski ada się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej omówione problemy związane z wyjaśnianiem zmian obyczajowych w ramach paradygmatu transformacyjnego. W części drugiej rozpatrzone zostaną niektóre przykłady zmian obyczajowych, w tym zwlaszcza zmiany wzorów i kodeksów zachow~1I1. Nie chodzi tu o ukazanie wszystkich zachodzf]cych zmian obyczajowych (czy jest to w ogóle możliwe ?l, lecz raczej o zbadanie niektórych "starych" hipotez w nowych warunkach. zostaną. 2. Paradygmat transformacji Zachodzący proces transfonnacji stwarza dogodne warunki do badania, w ramach tzw. eksperymentu naturalnego, wpływu czynników ustrojowych na zmiany dokonujące się w różnych dziedzinach życia spolecznego. Szczególnie istotne są w tym kontekście zależności międ zy ustrojem a zmianami w sferze spoleczno-kulturowej. Niejako "przy okazji" można u zyskać dane dotycz:lce weryfikacji niektórych tez charakterystycznych dla mnrksizmu, zwlaszcza koncepcji determinizmu ekonomicznego, oraz teorii Maxa Webera - ekonomicznych następstw przyjmowanych idei , wartości i światopoglądów. Zasadnicze pytanie, na które próbuje się tu znaleźć odpowiedź, dotyczy stopnia zależności zmian dokonujących się w sferze obyczajowej od zmian typu ustrojowego. Zmiany społeczne i kulturowe dokonujqce się po 1989 r. ujmowane są najczęściej jako proces transformacji. Transformacja rozumiana jest zazwyczaj jako przejśc ie od jednego typu spoleczcllstwa do innego . Ralf Dahrendorf określa ją jako przejście od spolcczellstwH mniej liberalnego do spo!ccze{ls[wa.

(2) Andrzej SlabO/i. bardziej liberalnego', Tego typu określenie nie przez wszystkich może zostać zaakceptowane, jeśli model spoleezeJ\stwa liberalnego (rozumianego zresztą w różny sposób) traktować jako docelowy efekt zmian, Nie ulega natomiast wątpliwości, że zachodząca transformacja ustrojowa poszerzyla zakres wolności - w tym sensie jest formą liberalizacji, W wypadku krajów Europy Środko wowschodniej najczęściej mówi się o przejściu od realnego socjalizmu do spoleczeIlstwa kapitalistycznego (lub w innej terminologii: od komunizmu do spoleczeIlstwa rynkowego, "normalnego", zintegrowanego z Zachodem itp,), Bogdan Mach wyróżnia cztery paradygmaty spoleczno-ekonomicznych badali nad wschodnioeuropejskq transformacją: paradygmat zastępowania, transplantacji, rekombinacji i retrogresji', Wylania się pytanie, czy paradygmat transformacji jest adekwatny do opisu przemian dokonuj'lcych się po 1989 r,? Pytanie uznać można za retoryczne, wziąwszy pod uwagę, że uksztaltowała się wlaściwie odrębna dyscyplina wiedzy zajmuj!)ca się badaniem procesów transformacji (zwana tranzytologią), Tym niemniej można dostrzec, że niektóre przemiany - zwlaszcza kulturowerozpoczęly się już wcześniej, Nie znaczy to, że prze10m , jaki się dokonał, był malo istotny, Zmiana ustrojowa umożliwila akcelerację pewnych procesów, W nowych warunkach pojawily się także zjawiska, które we wcześniejszym okresie nie mialy szans na zaistnienie, Jednak znakomita ich część jest kontynuacj!! - w zmienionych warunkach - procesów zapoczątkowanych wcześniej, Podstawowe pytanie dotyczy zasad (kryteriów) wyróżnienia biegunów, mię dzy którymi dokonuje się przejścic, Można postawić tezę, że proces transformacji jest nieodlllczną cechll spoleczeJ\stw dynamicznych, Obecnie za charakterystyczną cechę spoleczcJ\stwa, do którego się zamierza, uznano budowanie spoleezel1stwa typu zachodniego, opartego na rynku, własności prywatnej, systemie demokratycznym, Ten model spolcczcJ\stwa zyskuje dość szeroką akceptację spoleeznq, tym niemniej jest to pewna wizja pożlldana, ideal, do którego usiłuje się dążyć, leIcal ten pozwala organizować różnorodne ludzkie działania, Stanowił on swoiste antidotum na wzorce ideologiczne wpajane w okresie real-. nego socjalizmu.. Można. jednak. uznać, że. zasada organizowania. działatl. zbio-. rowych pozostaje w znacznej mierze taka sama, Jest więc w pewnym sensie ponadustrojowa, Różnica tkwi w tym, że uprzednio dokonywało się to w ramach systemu niedemokratycznego, a przyjęte wzorce byly odgórnie narzucane, Badania procesu transformacji sytuuj~l się w obrębie ujęć charakterystycznych dla teorii modernizacyjnych', W ujęciu teoretycznym koncepcje modernizacji - przejścia od spolcczel1stwa typu tradycyjnego do nowoczesnego, a także ponowoczesnego - zakladaj!) transformację, kierunkowość, teleologizm,. J. Zob. B.W. Mach, Tramforlll{/cja IIstrojowlI. fi. //lelllall/c dziedzicllVO socjaliz/l/I/. TSP PAN,. Warszawa 1998. s. 1J. 2/bit/elll, s. 17-23. :>. Zob. M,S. Szczep,ulski, Modemiwc:ia lw:] EI/(.:yklopedia socjologii t. 2, Oficyna Naukowa,. Warszawa 1999.. I.

(3) IV. warulIkach. IISlr{~jmjlej. Rodzi się więc pytanie, czy są to ujęcia "historycystyczne" w scnsie nadawanym temu pojęciu przez Karla Poppera"? Czy jesteśmy "skazani" na widzenie spoleczeIlstwa rozpiętego między takimi czy innymi dychotomiami? Na jakiej podstawie wyróżnia się modclc biegunowe, między którymi następuje proces transformacji? Wyłania się również pytanie o ich status ontologiczny. Teorie transformacji zawierają pewne elementy ujęć historycystycznych: posiaclajq stosunkowo ściśle określony cel zmian makrosystemowych i program jego realizacji. Możc to przypominać koncepcje historycystyczne,jeclnak zawarta tu wizja docelowa nie jest utopią. Znajdujc ona - lepsze lub gorszepotwierdzenie w rzeczywistości. Cel, jaki jest tu formułowany (lub raczej zcspól celów),jest ustanawiany inaczej niż w systcmach totalitarnych. W odróż nicniu od typowych ujęć historycy stycznych brakuje tu wypracowania jednolitej ideologii, zawierającej wizję procesu dzicjowcgo. Odmienne sq także sposoby realizacji ustanowionych celów. Osiągane są one bez odwolywania się do stosowania przymusu fizycznego i różnych postaci terroru. Badanic różnorodnych zmian dokonujących się w obrębie społeczetlstwa z perspektywy teorii (paradygmatu) transformacji pozwala na pewne uporz'ldkowanie bogactwa obserwowanych przcmian. Uporzijdkowanie to dokonuje się w kontekście zgodności lub rozbieżności z realizowanymi celami. Z poznawczego punktu widzenia takie ukierunkowanie uwagi może jednak prowadzić do pomijania zmian wykraczających poza tę przyjęllj opcję teorctyczIHj. Dlatego, nie neguj::lc zasadności baclarl w ramach tego stanowiska, wskazane jesl poszukiwanie także innych modeli eksplanacyjnych. Warto przy tym zauważyć, że paradygmat transformacyjny pelni niejednokrotnie funkcję swoistej nowej ideologii panującej, narzucajqc ściśle określone kryteria oceniajijce i sposoby uzasadniania doraźnych dzialatl politycznych. Wydaje się oczywiste, że w stosunkowo niedlugim czasie paradygmat ten wyczerpie swoją użyteczność, gdyż społeczeIlstwo realnego socjalizmu stawać się będzie czymś coraz bardziej odległym. Można przewidywać, że ten biegun w modelu transformacyjnym zostanie zastąpiony przez jakiś konstrukt opisujqcy "kapitalizm peryferyjny". Jak się wydaje, z tych powodów Marek Ziólkowski proponuje, aby już obecnie odejść od paradygmatu transformacji i zająć się badaniem istniejącej realnie teraźniejszości'. Stanowisko M. Ziółkowskiego w sprawie porzucenia paradygmatu transformacyjnego wydaje się przedwczesne. Na pewno trzeba szukać nowych sposobów wyjaśniania zmian i baclać istniejijcą aktualnie rzeczywistość społeczną. Jednakże sytuacja transformacji stwarza unikalnq szansę badania zmian społecznych i kulturowych w powiqzaniu ze zmianami ustroju spolecznego. Możliwości realizacji tego typu analiz porównawczych sq stosunK.R. Pop per, Nędz.a historycyzlIIl/. Kn)g, Wurszawa 1984. M. Ziółkowski, O rÓŻIIO/'()dIlO,fc.:; terailliej.\'zo,\\:i, Pomiędzy f/'ady(:;ą. S!JII,\;ci?llą socjalizmu, l/olI'oczesllo:';dq i jJollo\\'ocZe,\'/IO,VÓą lW:] ,~fq.\'k - Polska - EUl'opa, Zmielliające się spoleczeliw sIwo 11' perspektywie lokalIle) i globallle). Xsirga X Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, Wyd. Uniwersytetu Ślijskicgo, Katowice 1998. <I. :'i.

(4) SlabOIi. kowo rzadkie, a dotyczą kwestii podstawowych dla tcorii spolecznej ności między sferq gospodarki, polityki a kulturq i społeczet\stwem.. 3.. Powtarzalność. zalcż. i zmiana. Wyróżnić można dwa typy sposobów poszukiwania zmian oraz wiążące się z nimi modele badawcze. W jednym z nich zmiana społeczna i kulturowa ujmowanajest w kategoriach "nowości". Bacla się różne zjawiska w obrębie kultmy, które powstały w podobny sposób jak wszelkiego typu innowacje. Zmiana w tym ujęciu ma dwa wymiary. Poszukuje się tego, co jest nowe, a zarazem bada się sposoby wprowadzania owej nowości do rzeczywistości społeczno -kultmowej. Część osób w zbiorowości postrzega potrzebę wprowadzenia zmiany (zmian) w jakiejś dziedzinie. Na tej podstawie posZlIkuje się odpowiednich rozwiązal\, pozwalających usunąć jakiś problem lub dokonać usprawnienia. Drugi typ badania zmian odwoluje się do badania powtarzalności. Zmiana staje się zrozumiala w kontekście powtarzalności zachowal\. W przeciwiet\stwie do poprzedniego ujęcia nic występuje tu intencjonalne dążcnie do wprowadzenia jakiejś zmiany. Zmiana dokonuje się poniekąd "samoczynnie". Funkcjonowanie spoleczności wynika w znacznym stopniu z powtarzania pewnych stałych czynności. Powtarzalność dziahn\ jest podstawową cechą wszelkich instytucji spolecznych. Zwykla iteracja działm\ prowadzi zazwyczaj do więk szych lub mniejszych odchylet\ od przyjętego wzoru. Niejednokrotnie te odchylenia powOdUjlj z kolei modyfikację wzoru. Powtarzalność zakłada - jak się wydaje - brak zmian. Tym niemniej, zachowania powtarzalne nigdy nie są identyczne. Zazwyczaj zaobserwować można większe lub mniejsze odchylenia od obowiqzującego wzorca. Odtwarzanie. pewnego wzoru zachowaI1 zawsze posiada zindywidualizowany charakter, nawet wówczas, gdy jednostka dokłacla wszelkich stanu\, aby wyeliminować te czynniki. Zmiana ujmowana jako odchylenie od przyjętego wzorca jest także reakcją na status quo, a więc na to, co powtarzalne. Wyjaśnianie zmian w tym ujęciu polega głównie na badaniu odchylet\ od obowiqzujących wzorów. Na tej podstawie tworzy się bowiem nowy wzorzec. Zwykle jednak indywidualne odchylenia od wzoru wzajemnie się znoszą. Jeśli suma odchylctl od wzoru, pojawiających się w zachowaniach jednostek, jest różna od zera, to można mówić o występowaniu trendu. Zaklada się tutaj, że w badaniu zmian zbyt dużo uwagi poświęca się szukaniu "nowości". Różnica tkwi glównie w sposobie podejścia. To. co w pierwszym ujęciu jest "nowością" lub "innowacjq", tutaj jcst "odchyleniem od stalego wzorca". Ukazane dwa typy zmian nie muszą się jednak wykluczać. Często występują one lącznie, jako kolejne fazy tego samego procesu przeobrażct\. Warunkiem "innowacji" jest dostrzeżenie potrzeby jakiejś zmiany. Układcm odniesienia jest tu zatem to, co stale, powtarzalne..

(5) Z/uialły. . \V. '.. warul1kach. Niedokładności,! replikacji wzorów wyjaśnia się niekiedy mięclzygeneracyj ne zmiany w trakcie procesu socjalizacji. Trzeba jednak zauważyć, że nigdy nie jest możliwa dokładnic taka sama socjalizacja. Proces ten jest zbyt złożo ny w swym przebiegu, aby możliwe było zapewnienie identycznych efektów socjałizacyjnych. Warunki, które kształtowały świat wartości rodziców, Sfl inne niż te, które formujq ich dzieci. Iteracyjna koncepcja zmian pozwała także docenić rolę nudy i monotonii jako czynników zmian". Wiele dziftłm\ nastawionych na wprowadzenie zmiany wynika przede wszystkim z chęci przezwycię żenia doskwierającej monotonii. Szczególnie wyraźnie czynnik ten występuje u osób mlodycl1. Badanie zmian obejmuje nie tylko rozpoznawanie i wyjaśnianie tego, co po-. jawia. się. jako. "nowość",. lecz. także. i lego, co zanika. Zanikanie pewnych ele-. mentów kultlll'Y, w tym zwłaszcza niektórych zachowm\ i odpowiadajqcych im wzorów, dokonuje się często w sposób niezauważalny , a więc jak gdyby poza świadomościq. aktorów.. Dostrzeżenie. tego typu zmi any. następuje. zazwyczaj. dopiero późnicj, gdy już się ona dokonala lub proces zanikania jcst mocno zaawansowany. Zjawiska tego typu Sf) interesuj'lcc z tcoretycznego punktu widzenia, gdyż pozwalaj'l dostrzec pewne dokonujące się procesy społeczno -kulturowe jak gdyby "same w sobie", niezależnie od intencji i clziałail podmiotów społecznych zaangażowanych w te działania. Wzorów zachowaó, któ-. re zanikają, nikt celowo nie odrzuca,. przestają. one obowitlzywać, a na ich miej-. sce pojawiają się nowe. Nie zawsze jest to jednak proste zastąpienie jednego wzoru zachowHl\ innym. Często zmienia się cała konfiguracja kulturowa (wartości, mentalność, sposoby uzasadnicll działai\ itp.). Badanie zmian spoleczno-kultl1l'owych polega na analizie zmian konfiguracji różnych elementów kultl1l'owych. Pod uwagę należy brać nie tylko zmiany dokonujące się w sferze obyczajów, lecz także trzeba rozpoznać i uwzględnić. zmiany. zachodzące. w obszarze. wartości,. ethosll,. mentalności, moralności,. a także zmiany w sferze społecznej, głównie zmiany struktury spoleeznej, funkcjonowania grup, mechanizmów kontroli społecznej itd. Żaden z tych elemcntów nie może być ujmowany w całkowitej izolacji od pozostałych. Procesy zmian, zwłaszcza w sferze kulturowej, polegają bowiem niejednokrotnie na zmianie relacji i zachodzących oddzialywHl\ między tymi dziedzinami. Zmiany zachodzf)ce wewnątrz każdej z tych dziedzin uwarunkowane są także przez oddziaływanie elementów zewnętrznych, jak i odwrotnie, przemiany wewnętrzne formują określony stan systemu, który oddzialuje na swoje otoczenie. Rzeczywistość społeczna i kulturowa w różnych teoriach bqdź ideologiach progresywistycznych traktowana jest jako "dana", a główne pytanie dotyczy tego,jak dokonać zmian. Mnicjszq wag, przywiązuje się do zachowania tego, co (, Zob. J. 1-llIizillga, lJo/Jw Imlell.'·. Z{/ha\V(/ jako źródlo kll/w},y, tłum. M, Kl11'ccka, W. Wirpsza, Czylelnik , Warszawa 1985; T. Szlcndak, Tec!lIwlI/(//!ia, Cyberplemir II' zwierciadle soc:;%gii, Graffiti BC, Tonlll 1998, s. 12-19; N. Barlcy, NielVilll/Y (l1I/rop%g. Nola/ki l. glillial/ej chalki, tłum. ET. SI'.y1cr, Prószyllski i S-kil, Warszawa 1997, s. Cl4-Cl5..

(6) SlabOI;. jest pozytywne. Traktowane jest to jako coś "oczywistego", przys lugującego w sposób bezdyskusyjny. Nastawienie na wprowadzeni e zmian latwo prowadzi do zachwiania podsta w dotychczasowego ladu spolecznego. Trwanie tego porządku wymaga nieustannych zabiegów konserwuj,!cych. Jeś li tyc h działai\ zabraknie , nas tęp uje rozpad, dezorganizacja lub zani kanie niektórych elementów kulturowych, w tym także niektórych wzorów zac howmi. Wzory te nie mu szą być celowo odrzucane lub eliminowane . Id" one w zapomnienie. Zm iana jest zawsze różnicą. Ujmowanie zmian w kategoriach nieustannych iteracji pozwala ujmować rzeczywistość j ako "daną", jako coś istniejącego obiektywnie, co w jakiś sposób jest ni eza le żne od działaj,!cego podmiotu. Taki sposób ujmowania świata spoleeznego i kulturowego latwo prowadzi do ukształtowania s ię postawy zmagania. a nawel walk i, z li} rzeczywistości,). Zawarta w tym jest implicite negatywna ocena świata spolecznego lub jakiegoś jego aspektu . Prowadzi to często do niezadowolenia , a na wet wrogośc i wobec starlIs quo. U si łuje się narzucać wlasne projekty zmian nie bacząc na okoli czności . W efekcie osiabieniu ulega postawa troski o trwanie rzeczyw i s tośc i społ ecznej , o rozwój harmonijny. Prowadzi to niejednokrotnie do niepotrzebnych wstrzqsów spolecznych, gdyż zaklada s i ę nieograniczone zdolności adaptacyj ne ludzi i ca lego systemu społeczno-kulturowego. Często nic dostrzega s ię negatywnych następstw wielu wprowadzanych zmian, zapominajqc, że każ cia ko rzyść wiąże s ię zwykle z jakimś koszte m .. 4. Transformacja a zmiany. obyczaJowości. Odnosz'lc pojęcie transformacji do przemian w sferze obyczajowej, uwidacznia s i ę śc isle powiązanie zmian obyczajowych z pozostalymi elementami systemn spoleczno-kulturowego, takimi jak: wartości, mentalność, ethos, osobowość spoleczna itp . Z tego powod u mówi się tu o zmianach obyczajowości, a nie obyczaju. W obrębie procesu transfonnacji ustrojo wej wyróż ni ć mo żna dwa typy zmian: przejście od systemu totalitarnego (monocentryczncgo) do demokratycznego (pluralistycznego) oraz - w wyminrze ekonomicznym - przejście od systemu gospodarki nnka zowo-rozdziełczej do gospodarki rynkowej. Te dwa procesy wywoluj,! istotne zminny w sferze społecznej i kulturowej. Każdy z nich wi~lże się z innym rodzajem zm ian obyczajowych. Proces demokl'Htyzacji stwarza szansę na przywróceni e w sferze zacllowal\ indywidualnego poczuc ia wolności. W konsekwencji prowadzi to do różnych następstw w sferze obyczajowej. Z drugiej strony, zmiany zmierzające do urynkowienia gospodarki ksztaltuj'lnowe wzory zachowai\ w sferze gos podarczej. Prowaclzi to do różn o rod nych zmian w sferze pracy oraz warunków iycia (wysokości uzyskiwanych dochodów), co także powoduje reperkusje w obowiązujących normach obyczajowych. Nie wolno przy tym z ap omin ać , że występują tu także relacje odwrotne - zm iany obyczajowe warunkuj'l bardziej lub mniej sprawne funkcjonowanie systemu demokratycznego i gospodarczego..

(7) Zmiana warunków ekonomicznych prowadzi do uksztaltowania się odmien nych w zorów zac howa". Niektóre ze strategii adaptacyjnych wypracowane w warunkach realnego socj alizmu utraciły rację bytu, a j ed nocześni e powstały nowe wzory zachowa., w zmienionych warunkach . Jedn ym z najszybciej dostrzeżonyc h na s tę pstw tran sformacj i ustrojo wej w życ iu codzienn ym była zmiana ry nku producenta. w rynek kOllsumcnla, Znaczne ograniczeni e barier. cclnych spowodowalo szeroki napływ dóbr konsumpcyjnych na rynek. Sytuacja ta wywołala skutki nie tylko w sferze funkcjonowania rodzimy ch fi rm, lecz także w sferze obyczajo wej . Z ulic zniknęly kolejki, a wraz z nimi cala specyficzna otoczka kulturowa - komitety kolejkowe, obowiązujqce reguły pierwsze"stwa w dostępie do dóbr poż'ldanych, zasady reglamentacj i, kolejki dła " uprzyw ilejowa nych" itp. Przestalo być potrzebne szukani e znaj o m ośc i (tzw. dojść), aby uzyskać podstawowe dobra matcrialne. J ednoczcśni e j ed nak na ul icach pojawily się osoby żebrz,!ce, narkomani, bezdomni. Coraz wyraź niejsze staj'l się symptomy marginalizacj i tych, którym s i ę nie powiodło w drodze do "sukcesu". Poszerza się zakres oraz głębok ość ubóstwa. Pojawiła się, w nowej skali, reklama. Za jej przyczyIHI publiczni e zaczęto mówi ć o sprawach drażli wych (o różnego typu dołegłiwościach somatycznych typu łupici.. ni eśw i eży oddech , o potrzebach używania protez zębowych, podpasek higienicznych itp). Naruszone w ten sposób zost ało pewne tabu . Do sfery pubłi cznej (mass media) wprowadzono sprawy typowe dła sFery intymnej. Tym samym kwes tie te zaczę l y pojawiać s ię w kontekście życia rodzinnego. wywołując niejednokrotnie konfuzję i zażenowani e. Zmi e niły s i ę zasady funk cjonowania instytucji u s ługowych. Zac zę ly one w więk szym stopniu troszc zyć si~ o klienta. Zarazem jednak powstał o wie ł e firm nastawionych na doraźne zyski, nadużywających zau fan ia osób korzystaj ącyc h z ich u s ług . Poprawa zasad funkcjonowania instytucji usłu gowyc h (w tym tak że l1I'zędó w) spowodowa la częściow,! z mianę wzorów zachO\vall u w iełu klientów, a tak że wytworzyła odmienne (wyższe) oczekiwania dotyczqce standardu oFerowan ych uslug. Zmiany ekonomiczne spowodowały przeobrażenia w sferze pracy. Konkurencja na rynku zatrudnienia i pojawienie się bezrobocia jako trwalego zjawiska wywolało modyfikację wzorów zachowall w sferze zawodowej . Groźba utraty pracy - i co za tym idzie: degradacji materia lnej rodziny - wymusza większ,! wydajn ość i d yspozycyj ność. W łicznych firmach pracownicy obawiajq się korzystać ze zwołnie.i lekarsk ich, aby nie utracić zatrudnienia . Zmi!\lla ethosu pracy zna lazła wyraz w znacznym zmniejszeniu spożywa nia podczas pracy napojów alkohołowych. Inny charakter przybra ł y uroczystości organizowane w środowisku zawoelowym (awanse,jubileusze, urodziny, imieniny itp.) - stały się one skromniejsze łub za nikły całkowic i e. P racodawcy podnieśli swoje oczekiwania wobec zat1'lldnionych osób. Zja wiska egałitaryzmu oraz inkluzj i ukształtowały postawy roszczen iowe. Wiele środowisk formułuje swoje oczekiwania pod adresem wladz na różn yc h.

(8) Af/drzej SlabOII. szczeblach, traktując ten sposób po stępowa nia jako zasadny i zupclnie oczywisty. Uznaje się, żc to patlstwo lub pracodawca zobowiqzani sq do dbałości o potrzeby obywateli'. Często jednak kierowanie wlasnych postulatów - w bardziej lub mniej stanowczej formie - poci adresem wladz bywa jedyny m sposobem obrony przed zmianami postrzeganymi jako zagrożeni e. Liczne zmiHny wzorów zachowrul wywołane są przekształceniami w sferze techniki i technologii. Zagadnienie to pośrcdnio wiąże s i ę z procesem transformacji ustrojowej, gdyż latwiejszy sta l się dostęp do now oczesn ych urzącl zei\ technicznych. Willże się to często ze zmianami mentalnymi, charakterystycznymi dla spoleczellstw konsumpcyjnych . Nowe urządzenia techniczne stwarzajl] dodatkowe mo żliwości, jednak bardziej uzależniają człowieka, "I bowiem w mniejszym stopniu poddane kontroli u ży tkow nika. W przypadku awarii coraz trudniej o samowystarczalność. Z reguly konieczna jest pomoc specjalisty. Urz1ldzcnia dobrc zastępowane są lepszym i. Tego typu podejście odbiega od dominującej przez wieki postawy oszczędności, kupowania rzeczy solidnych, trwalych, z których korzystać się będzie przez całe życie. Uwidacznia się tu wplyw poziolllu dobrobytu na przyjęte wzory obyczajowe. W warunkach ubóstwa materialnego cnotq jest oszczędność. Może ona j ed nak obrócić się w swe przeciwiei\stwo, gcly staje się przeszkodq we wprowadzaniu innowacji, co w wypadku ostrej konklll'encji między lirmami jest nieodzow ne. Jednll z islolnych cech procesu transformacji jest odchodzenie od porzljdku monocenlrycznego, a w efekcie rosnący pluralizm zarówno w sferze spolecznej,jak i kulturowej. Walka o poszerzanie sfer wolności w różnych dziedzinach życia byla chnrakterystycznym rysem postaw wielu grup i jednostek. Byl to dla licznych środowisk dominujący typ struktury mentalnej (obrona przed indoktrynacją, przed akceptacjll ideologicznych absurdów, bierny lub czynny opór przed posunięciami władz, promowanie wartości charakterystycznych dla świ ata niekomunistycznego) . Obecnie problemem nie jest już poszerzanie obszarów wolności, lecz raczej sensowne jej zagospodarowanie. Rosnące zróżnicowanie społeczne zwil]zane jest z coraz szcrszl) dyferencjacją w sferze wartości, wierzell , uznawanych idei. Coraz rzadziej do oceny zlożonych zjawisk spoleczno-kulturowych dają się stosować proste kryteria, oparte na dychotomicznych przeciwstawieniach. Zasady wartościowania stajq s i ę bardziej zrelatywizowane, płynne, niedookreślone. Sytuacja taka stwarzać może jednak w niektórych grupach i jednostkach poczucie zagroże nia utmty toż samości środowiskowej. Dlatego reakcją na rOSIHjcy pluralizm i zlożoność świata spolecznego stają się niekiedy takie sposoby konstruowania tożsamości społecznej, które Sll powrotem do tych prostych podziałów, opartych na dychotomicznych przeciwstawieniach. Willże się to niekiedy z gloryfikacją grupy wlasnej i zwalczaniem grup "obcych", a nawet ze stosowaniem przemocy. Rzeczywistości społecznej narzucany jest pewien sposób jej kategoryzowania. z czym willże się zespól konkretnych dzialall podejmowanych przeciwko wy7 M. Kostera. P".\'llIIotleruizm iti wrząd:.alliJ/. rWE, Warl'i'.flWa 1996, s. 174..

(9) Zmian)'. w wart/likach traflsformacji .' .. różnionym.. w sposób bardziej lub mniej arbitralny, grupom lub środowiskom uznawanym za uosobienie przeciwnika. Krzyżowani e się różnych podzialów w spoleczelistwach pluralistycznych nie dopuszcza do kumulowania się napięć w obrębie struktury". Konflikt spoleczny jest w takim wypadku poniekąd celowo generowuny . Rosnący pluralizm spoleczny i kulturowy stw arza także nowe ·możliwości w zakresie konstruowania strategii życiowej jednostki. Nie jest konieczny definitywny wybór określonej roli społecznej i przez to rezygnacja z innych moż liwości. Różne wzory mogą być realizowane równoc ześnie. Stosuje się swoiste "strategie mieszane". Przykładowo. nie trzeba wybierać między roh)ucznia a czlonka subkultury, gdyż można być jednym i drugim jednocześnie (np. szalikowcy) . Nie wszystkie zmiany , jakie dokonaly się po 1989 r., można uznać ZII rezultat zmiany ustroju. Wylania się pytanie, jak odróżnić jeden typ zmian od drugiego. Czy jest to w ogóle możliwe? O niektórych zmianach można z dużym stopniem pewności orzec, że stan owią następstwo zmian ustrojowych. Jeśli jakiś wzór zacłlOwali trwał nieprzerwanie od kilkunastu lub kilkudziesięciu lat, a nagle zaniknqł, to efekt ten można uznać za następstwo zmian ustrojowych. Należy jednak brać pod uwagę bezpośrednie zależności między zmiennymi. Ustrój jest czymś, co kształ!uje ogólne warunki (ramy) dzialania poszczególnych jednostek i grup spolecznych. Odwo/uj'lc się do koncepcji ustroju jako czynnika wyjaśniaj'lcego spolecznie uksztaltowane wzory zachowmi n a le ży mieć na uwadze, że czynnik ten jest w istocie tworem zlożonym z wielu różno rodnych elementów. Trzeba zbadać, które z nich spowodowaly daml zmianę zachowaJi spolecznych. Zmiana ustrojowa wil)że się także z przeksztalceniem relacji mi«dzy panującą ideologi'l , systemami warto śc i , mentalnością, habitusem itd . Ogólnie można stwierdzić, że zmien iaj 'l się warunki działania - system inaczej funkcjonuje i aktor mu si to brać pod uwagę , jeśli chce, aby jego działania zakOliczy/y się powodzeniem .. 5. DefGrmallzacja i formalizacja przeobrażenia dokoobyczajowych musi tylko zmiany w sFerze wzorÓw zachow,ui. Wnioski przedstawione Sl) glównie na podstawie analizy zawartości współczesnych kodeksów savoir-vivre. Zasadniczy rodzaj zmian występujący w tej dziedzinie określany jest jako deformali zacja. Cas Wouters", twórca tego pojęcia, przez deformalizację r02U-. Zmiany obyczajowe to zmiany wzorów zachowaJi oraz. nujące się w sferze kontroli społecznej. Badanie zmian więc obejmować te dwa czynniki. Tutaj rozpatrywane są. Por. L.A. Coscr, 71/(~ Fllllc/hm.\' (!/,SOcilll COlljlic:I, Thc Prcc Prcss, New Yurk 1956 . C. Woulcrs , /uJol'tlIllIi.'Wlhm Wit/tIu..' Civilisillg Proces.\' [w:] 1'1/11111111 Figul'aliolls. ES.WlysJor Norbert Elia ..... J\mstcrdanUi Sociologisch Tijtlschrill. Amsterdarn 1977 . s. 437-455. II. IJ.

(10) Slab"" mie rozluźnienie slandardów zachowałl spolecznych, zwłaszcza w obrębie klasy ś redniej: "Wiełe sposobów zachował', klóre byly zakazane, slaje się dopuszczalne , w takiej czy innej formie , a lakże wiele obszarów zachowa!\, takich jak język (pisany i mówiony), ubiór, muzyka, taniec, style uczes ania, zachowa!\ i emocji,jest regulowane w sposób mniej sformnlizowany niż dotychczns". Pojęcie lO zostało zaakceptowane przez N. Eliasa iII i szeroko Slosowane jako zmienna wyjaśniaj~ca do opisu dokonuj'lcych się współcześnie zmian kulturowych. W teorii przebiegu procesów cywilizacyjnych N. Eliasa deformalizacjn ujmowana jest jako zasadnicza cecha przemian obyczajowych ". Wydaje się jednak, że zmiany dokonujące się obecnie W sferze obyczajowej mają nie Iylko charakter deformalizacyjny . Obserwować mo ż na także tendencję przeciwną - narastając'l formalizację niektórych wzorów zachowllll. Oba te procesy występuj'l równolegle. W jednych dziedzinach naslępuj" procesy deformalizacyjne, natomiast w innych dostrzec można wzrastaj'lC!i formalizację. Uwzględnianie tylko jednego z tych procesów prowadzi do niepelnego obrazu zachodz'lcych przemian obyczajowych. Nieuzasadnione wydaje się lakże stanowisko uznaj'lce historyczną przemienność cyklu formalizacyjnego i deformalizacyjnego. Przyjmuje się w nim, że w pewnych okresach wyslępuje jeden z tych Irendów, natomiast w innych - drugi. Łagodniejsza wersja tego nurtu może akceptować współwystępowanie deformalizacji i formalizacji, akcentując dominację jednego z tych Irendów w różnych okresach historycznych. W koncepcji Norberla Eliasa 12 wyraźnie podkreśla się niemal wyl!lcznie aspekt deformalizacyjny. Jednak że skoro naslępuje deformalizacja, to wcześniej musiała zaislnieć sytuacja społecznego ustanowienia sZlywnych (sformalizowanych) wzorów zachowalI. N. Elias posługuje się pojęciem pacyfikacji, które oznacza proces okiełznania żywiolowej i spontanicznej natury człowie ka przez społeczellSlwo (palIstwo). Wskazując na len proces moźna wyjaśniać zmiany obyczajowe, w tym także i formalizację. Przejęcie przez parlstwo monopolu na stosowanie środków przemocy fizycznej powodowalo inlernalizację narzuconych standardów zachowml. Efekt formalizacyjny wywołany jest, w tym ujęciu, przez mechanizm tłumienia spontanicznych impulsów i popędów jednostki. Wskazywana przez N. Eliasa defonnalizacja następuje dopiero póź niej, po uprzednim sformalizowaniu wzorów zachowarl. Psychologiczny , a nawet odwołujący się do psychoanalizy, sposób wyjaśniania procesów społecz nych uznać trzeba jednak za swoisty redukcjonizm. Jeśli przyjąć, że zjawiska formalizacji ideformalizacji występuj'l równocześnie w obrębie s połeczel\slw , to Wówczas możliwe jest wyjaśnienie zmian konlU. N. Elias, Rozważallia o Niemcach. Zmagallie (). X/X i XX wiekl/. tlum. R. Dzicrgwa, J. Pozl1m\ 1996, s. 59.. 11)'. IV. II. !delii . PrzemiallY IJbyczajliw. wa 1980. l'-Ibidem.. l\'. lV/lIdzę. Kalqżny,. (/ !whitus Iltlrtu!OIvy ijego pru:m;aI. Scllmcr, Wydllwnictwo Poznallskic,. (:ywiJizacji Zm.'lwdll, tlum . T. Zabludowski. PIW . Warsza-.

(11) IV. warunkach. figuracji obyczajowych. Zmiana obyczajowa nie musi bowiem dokonywać się w ten sposób. że jeden obyczaj zastępowany jest przez inny. Jedne wzory zachowaJ\ ulegają formalizacji, inne defonnalizacji. W rezultacie tych procesów zmienia się układ relacji między poszczególnymi obyczajami. Wyjaśnienia wymaga pytanie, dlaczego konkretny wzór zachowaIlulega formalizaeji b'ldź deformalizacji. Wydaje się, że zmiany te wyjaśnić można odwolując się do przeksztalceJ\ w systemach wartości. Przejawy zmian deformalizacyjnych można wskazać stosunkowo łatwo. Zaznaczono już, że nickiedy zmiany te traktowane są jako jcdyny typ zmian obyczajowych. Deformalizaeja widoczna jest w zmniejszaniu się dystansów społecz nych we wzajemnych relacjach między przedstawicielami odrębnych grup spolecznych w obrębie struktur hierarchieznych. Zjawiska takic jak rOSIH]cy egalitaryzm, inkluzywność, permisywizm mogą stanowić przy ki ady procesów, w ramach których mieści się wiele różnorodnych wzorów zaehowaJi eharakteryzujących się relatywnie mniejszym stopniem sformalizowania, niż to miało miejsce w okresach weześniejszych. Deformalizacja charakterystyczna jest dla lieznych ruchów kontrkulturowych zapoezątkowanyeh rewolucj'l obyezajow'l 1968 l'. Z tego nurtu wyrasta także poszukiwanie nowych zasad "etyki autentyczności"", które przenikają cło życia eodziennego szerokich kręgów spolecznyeh. Zjawiska rosm]ccj formalizacji wzorów zacllOwmi są trudniej zauważalne w zmieniającej się spolecznej rzeczywistości. Przejawy formalizacji dostrzec można badaj'lc kodeksy zachowaJ\ charakterystyczne dla różnych środowisk. Niejednokrotnie próby skodyfikowania (sformalizowania) zachowaJl ustalonych i uznanych za obowiqzujące wzory zauważyć można w różnych środowi skach zawodowych. Formalizacja widoczna jest także w obowiązujqcych regułach savoir-vivre'u. Jednq z funkcji kodeksów jest unifikacja wzorów zachowaJl, a także powstrzymanie dokonującej się deformalizacji. Kodeks z istoty swej petryfikuje bowiem zawarte w nich reguly. Z opóźnienieJl1 dostosowuje się do zachodz'lcych zmian zachowaJl, afirmując tylko te spośród nich, które odznaczajq się pewnq trwalościq. . RosnqC<) formalizację dostrzec można w zmianach zakresu tradycyjnych kodeksów savoir-vivre'u. Oprócz lIreglllowaJl dotyezqeych "klasycznych" obszarów, takich jak kontakty towarzyskie, sposoby poprawnego zachowania się w sytuacjach oficjalnych, zasady pierwszeJistwa itp., pojawiaj'l się coraz czę ściej wzory dotyczqcc zachowaJ! w sferze zawodowej. Dotyczy to głównie "pracy biurowej" - odnosi się zatem do zawodów urzędniczych, pracowników administracyjnych oraz osób zajmujących stanowiska kierownicze. Wmto odnotować, że coraz częściej funkcję tradycyjnych kodeksów savoir-vivre'u przejmujq masowo wydawane poradniki podpowiadające, jak odnieść "sukccs" w jakiejś wybranej dziedzinie życia. Merytoryczna wartość tych porad jest za-. 13 Zob. A. Jawłowska, Drogi kOl/lrkl/lru!")', PIW, Warszawa 1975; D. Yankclovich, Tlle New Moralily. A Prąme oj AlIlericlIlI Yollfh iII/Iw 70's, McGww-Hill Book Co., New York 1974..

(12) Andrzej SIl/bOI!. zwyczaj znikoma, a w sensie moralnym dosyć wqtpliwa (często propaguje się w nich zasadę "cel uświęca środki"). Dla jednostki pelni~l one jednak rolę wzmacniającą, natomiast w wymiarze społecznym sprzyjajflunifikacji zawartych w nich wzorów zachowatl. Formalizacja i cleformalizacja wzorów zachowałl wiąże się ściśle ze zmieniającym się stopniem zróżnicowania spolecznego i rosnqcymi lub malejqcymi dystansami spotecznymi między różnymi warstwami w obrębie spoleczeIistwa. W spoteczeIistwach typu stanowego. w których dystansc między poszczególnymi stanami byly bardzo dużc, wysoki byl także stopiei\ sformalizowania sposobów zachowania w kontaktach między przedstawicielami odmiennych stanów. Alexis de Tocqueville'4 rozpatrując wptyw demokracji na obyczaje, podkreśla "łagodność obyczaju" w spolcczei\stwach typu demokratycznego w porównaniu ze spoleczellstwami stanowymi. Wyjaśnienia tej sytuacji upatrywał w większej równości występującej w społeczei\stwach demokratyeznych 15 i wiążąeej się z tym większej wrażliwości na sytuację drugicgo człowieka'''. Zbyt silna hierarchizacja spoleczna i duże różnice międzystano we, prowadzące do całkowitej izolacji społecznej przedstawicieli odrębnych struktur, stają się źródłem depersonalizacji, a nawet dehumanizacji. Zmniejszanie się dystansów społecznych wiąże się z rosnqcq defonnalizacj~l. Wskazywano już, że współcześnie dominuje wyraźny trcnd deformalizacyjny. Wiązać się to może - zgodnie z tezą A. dc Tocqueville'a - z procesami egalitaryzacyjnymi charakterystycznymi dla społcczei\stw demokratycznych. Trend ten jest widoczny - w większym lub mniejszym nasileniu - w całym okresie nowożytnym, gdyż można uznać, że jedną z jego cech charakterystycznychjest odejście od społeczei\stw typu stanowego. Jeśli jednak przyjqć, że formalizacja ideformalizacja sq procesami wspólwystępującymi, to można wysunqć przypuszczenie, że wzajemne relacje mię dzy nimi cechuje pewien stopiei\ wzajemnego oddziaływania. Oddziaływania te dokonują się za pośrednictwem zachowalI społeeznych. Zbyt daleko idąca formalizacja powoduje reakeję kompensacyjną w postaei deformalizacji, jak i odwrotnie: zbyt silna deformalizacja może przyezyniać się do wywołania swoistej reakcji obronnej w postaci formalizowania pewnych wzorów zachowań. Formalizacja wi'lże się z d'lżeniem do utrzymania spolecznych dystansów. Dostrzeżenie różnych przejawów formalizacji wzorów zachowaJl można traktować jako symptom działaJl o charakterze hierarchizaeyjnym, maj'lcych na eelu przeciwdzialanie zanikaniu dystansów społecznych łub nawet zmierzających do ich restytucji. Jednym z istotnych elementów procesu transformacji ustrojowej S'l zmiany dokonujące się w obrębie struktur sJlołecznych. Zmiany te odznaezają się tendencją do uksztaltowania nowych relacji, hierarchii i c1y14 A. de Tocqllcvillc, O dell/okra(:ii IV AlJleryce, tlum. B. Janicka, M. Król. t. 2, SIW Znak,. Kraków 1996. 15/bidem, s. i81. ](, Ibidem, s, 177 i nast..

(13) Zmiany. (} b)'czajow(}.~ci H!. waru likach .. stansów między różnymi grupami s połeczno-zawodowymi. Można zatem wysun'lĆ przypuszczenie, że ob serwować się będzie nasilaj <lce się zjawiska formalizowania wzorów zachowań. Jeśli poj ęcia formalizacji i deformalizacji odnieść do systemów wartości , wówczas trzeba rozważyć, czy proces deformaliwcyj ny nie św iadczy o obniżaniu się wa rto ści wiążących się z danym zachowalliem, natomiast proces 1'0 1'malizacyjny odwrotnie - o wzrastającej ważności przypisywanej clo warlości zwi'lzanej z c1,mym wzorem zachowm\. Gdyby zaakcept ować ten sposób podejścia, wówcza s badanie zmian w zakresie formalizacji lub deformalizacji wzorów zachowHI1 stanowi w istocie badanie zmian w sferze wartości. Zmian tych nie muszą nawet uświadamiać sobie d zia łajqcy aktorzy, zw łaszcza że jednostki opowiadaj'lce s ię za deformałi zacją jakich ś wzorów zachowal\ z reg uł y mocno podkre ś laj 'l , iż akceptacja propono wan ych przez nich zmian nic wi'lże s ię z deprecjaejq wartości przypi sa nyc h do danego WZOI'll. Faktyczne jednak za chowania - pomimo takich czy innych intencji - prowadzq w konsekwencji do obniżenia "wysokości" danej wartości. Analogi czne zależności występują w przypadku odwrotnym, tzn. zm ian formalizacyjnych. Zmiany stopnia formalizacji i deformalizacji stanowi,! przejaw poszukiwania adekwatnych, din danego czasu i miejsca, sposobów reali zacji danych wartości. Z reguly jest to w sposób nieuchronny zw i~ zane z różnego typu przes unięciami w obrębie systemów wa rto śc i. Deformali zacja wzorów obyczajowyc h mo że być powodowana różnymi czynnikami. W grę wchodzą tu nie tylko zjawiska wywolane przez procesy transformacyjne. Zwykła powtarzalność zachowaJ\ mo że sprzyjać deformali zacji niektóryc h wzorów. Jeśli proces transformacji ujmować w kategoriach zmian iteracyj nyc h, wówczas można badać zwi'lzek między deformalizacj'l wzoró w zachowal! a częstotliwości'ljego replikacji. Odtwarzany często wzór zachowania ulega uproszczeniu, jeśli jest zbyt mocno rozbudowany. Powtarza ln ość sprzyja spragmat yzowaniu wzoru zachoWat\. Występuje to zwłaszcza wówczas, gdy dotyczy zachowar\ realizowanyc h w życiu codziennym przez szerokie rzesze jednostek . Wzory rzadko wykonywanc mo g ą być bardziej rozbudowane. Dotyczy to z właszcza ceremonii, II!'Oczystości, o brzędów i rytualów ( różnice między tymi pojęciami definiuj e Z. Staszczak 17 ). W tym wypadku odtwarzanie wzoru sprzyja jego poglębianiu i rozbudowywaniu . Zlożona struktura za pewnia poczucic bogactwa i "pChli". W Polsce i krajach postkomunistycznych na zmiany zw i'lzane z transformacją ustrojo w'l nakladaj!l s i ę zm iany globalizacyjne. Bior'lc pod u wagę stopie l\ intensywn ośc i i radykalno ści zachodząc ych zmian sytuacja ta mo że być do ść unikalna. Z tego powodu kultll!'Owy kontekst zachodz'Icych przeobrażclI winicn być wnikliwie badany, i to nie tylko z powodów praktycznych - zw i ę k-. 17 Z. Sla si'.c1.:lk. Obrzętl Pm.mul I <JR5 , s. 6-13 .. li. obyczaj II' rodzillllt:h wiej.,·kich Wielkopo/ski. PWN. Warsi',aw:l-.

(14) AI/drzej SI"b,"i. szenia socjotechnicznej skuteczności względów teoretycznych.. wdrażaniu. zmian - lecz nade wszystko ze. ChClnglng Morality during the Systemie Transformation This lIrticie compriscs Iwo main parts, In the firsl part, lhe .\UlllOl' discllsses the problem. oF cxplaining changcs in 111000ality within thc rransforl11ation paradigm. The proce" o[ Inlllsfo rmation creates excellent conditioIlS for stuuying - as pmt ol' a "natura! expcrimcnl" - th e impacl of systemie factors on changes in variolls arem; of sodal life. Of particular signit'icallce in this context are the rclationships betwccn the political system and changes in lhe sOCio-cllllural sphcre. Doubts cmerge, however, abOUI Ihe cxtcnt to which thc tnlllsform nliol1 parl.ldigm is adequate for deseribing and ex plaining sociał and cultural changes <Ind lo what dcgree these cOllstitute histol'icism as ullderstood by Popper. Tlle mlthor proposes an cxplanation ot" cha nge Llsing nn itcrati ve model bascd on an analysis of lhe repcl ilive ncss uf bchaviouL In Ihe sccond part, IIle aUlhol' examillcs sclccted exalllples ol' changes in Illomlily, in particular challges in pHttems and codes ol' behaviouf. ne dcvotes considcmblc attclltion to Lhe processcs of infonnalisatioll, łIIul looks ,II lhe frC(IUcntly ovcrlookcd proccsses of formalisluioll . In Poland and olller pOSI-COIllIllUllisl counlrics. globalislllioll overlaps wilh ch:mgc broughl abOlu by Ihe syslemie lransl'ormation ..

(15)