Zasoby siły roboczej a międzynarodowa zdolność konkurencyjna Polski w okresie zmian systemowych na tle Czech i Węgier

Pełen tekst

(1)Elżbieta Bombińska Katedra Handlu Zagranicznego. Zasoby siły roboczej a międzynarodowa zdolność konkurencyjna Polski w okresie zmian systemowych na tle Czech i Węgier I.. Wstęp Osiągnięcie. przez gospodarkę Polski wysokiego poziomu międzynarodowej konkurencyjnej jest uznawane za podstawowe wyzwanie rozwojowe, przed którym stoi polskie społeczei\stwo na początku nowego wieku. Wyzwanie to jest rezultatem zmian zachodzących we współczesnej gospodarce światowej, związanych m.in. z postępującą globalizacją życia gospodarczego oraz towarzyszącymi jej procesami region alnej integracji gospodarczej. Szczególną rolę w tych procesach odgrywa integracja krajów Unii Europejskiej, w której członkostwo stanowi strategiczny cel polskiej polityki zagranicznej. W świetle dążeli Polski do pełnego uczestnictwa w europejskich strukturach gospodarczych kwestia poprawy międzynarodowej zdolności konkurencyjnej polskiej gospodarki staje się niezwykle istotnym problemem, gdyż do integracji na zasadach równorzędności zdolne są gospodarki w równym stopniu konkurencyjne'. Zasadniczym zmianom zachodzącym w międzynarodowym otoczeniu ekonomicznym Polski towarzyszyly - w latach 90. minionego stulecia - fundamentalne przeobrażenia jej systemu gospodarczego. Wzrost efektywności wykorzysUUlia posiadanych zasobów oraz stworzenie mechanizmu uwalego wzrostu - prowadzące w konsekwencji do poprawy międzynarodowej konkurencyjności gospo-. zdolności. I. POI'. U. Plowice , Sprostać kOl/kl//'ellcji "Życic Gospodllrc ze" 1994, nr 33. I.

(2) Elżbieta Bombińska. darki - byly i nadal są uznawane za nadrzędny, podstawowy cel procesu transformacji systemowej w Polsce. W artykule podjęto próbę oceny wplywu,jaki na ks ztałtowanie się między narodowej zdolności konkurencyjnej pol skiej gospodarki w okresie przemian systemowych wywarly zmiany zachodzące w zasobach sily roboczej. Aby umoż liwić sformulowanie bardziej ogólnych wniosków, dotyczących wplywu procesów tnlllsformacji systemowej na ksztaltowanie się międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej, analiza wielkości, struktury i efektywno ści wykorzystania zasobów siły roboczej w Polsce zostala zaprezentowana na tle analogicznych przeobrażel\ dokonujących się w Czechach i na Węgrzech w pm\stwach, które wraz z Polską naj wcześniej rozpoczęły transformację swych systemów spoleczno-gospodarczych. Badaniami e mpirycznymi objęto lata 1990-200 l ,przy czym - ze względu na brak porównywalnych danych statystycznych - w niektórych przypadkach analizę ograniczono do lat 1990-2000.. 2. Definicja gospodarki. międzynarodowej zdolności. konkurencyJnei. Pomimo ogromnego zainteresowania mi ęd zy narodową konkurencyjnością gospodarki narodowej, nie wypracowano jak dotąd jednej, powszechnie akceptowanej definicji tej kategorii ekonomicznej'. W literaturze przedmiotu funkcjonuj ą dwa pojęcia odnoszllce się do międzynarodowej konkurencyjności gospodarki krajowej. Są to: międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki krajowej oraz międzynarodowa pozycja konkurencyjna tejże gospodarki. Poję cia te dotyczą tego samego przedmiotu badm\, uwypuklają jednak jego różne aspekty. Międzynarodowa zd olność konkurencyjna gospodarki krajowej jest rozumiana jako dynamiczna wla śc iwo ść krajowego ukladu gospodarczego, obrazująca jego dlugookresow ą zdołność aktywnego i antycypowanego dostosowania się do zmieniających się warunków gospodarczych, technologicznych i innych jako zdolność do dzialal\ umożliwiających wzrost lub utrzymanie udziału w korzyściach wynikających z uczestnictwa w międ zy narodowym podziale pracy'. Kategoria zclolności konkurencyjnej jest bliska lub wręcz tożsa ma ze zdolnośc ią gospodarki otwartej do trwalego, długofalowego wzrostu, bowiem budo2 Prezentacje różnorodnych definicji kategorii międzynnrodowcj konkurencyjności gospodnr~ ki narodowej zawierają proce: W. Bieńkowski, OddziaływlIllie rządu USA IW rozwój z.dolll(J,~ci. konkurencyjnej gmpodal'ki amerykmi.\'kiej. IV. IUllIe" /981-1988, Monografie i Opracowania,. SGH, Warszawa 1993, nr 378, 5.14-15: M . Lubitiski, T. Michalski, J. Misilla, Międz)'lIarodmva konkllrcllcyj/lo.\:c.1 gospodarki: pojęc ie i sposób mierz.enia, IRiSS, Wnrszilwa 1995. s, 9-11. J D. HlIcbner, Mię,l'l.yu(lrodoll'll k(Jllkll/'ellcyjll().~ć gospodarki {f strategia rO ZlI/ojll, "Ekonomista" 1994. nr 3..

(3) zdolllo.ić kO/lkl/reliIC\"illa.. ma na celu trwale uzyskiwanie korzyści z wymiany i stymulowanie rozwoju gospodarki danego kraju. Zdolność konkurencyjna gospodarki krajowej jest także określana mianem konkurencyjności czynnikowej ,gdyż eksponuje ona zdolność do poprawy konkurencyjności, a nie tylko zdolność do konkurowania. Jest to dynamiczne ujęcie konkurencyjności od strony jej czynników i uwarunkowm\·'. Kategoria międzynarodowej pozycji konkurencyjnej natomiast odnosi się do udziału danej gospodarki w międzynarodowym podziale pracy i szeroko rozumimlej wymianie gospodarczej, tj. w wymianie produktów oraz czynników wytwórczych. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna gospodarki krajowej nazywana jest też konkurencyjnością typu wynikowego, gdyż określa ona konkurencyjność od strony jej efektów w ujęciu statycznym'. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki jest pojęciem szerszym i głębszym od pojęcia międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Jest to bowiem ujęcie kompleksowe, dynamiczne i systemowe, "wchłaniające" poję cie pozycji konkurencyjnej jako jednego zjej wielu czynników, a zarazem jedynie zewnętrznego, a więc niepełnego obrazu". O ile pojęcie pozycji konkurencyjnej ma swoje korzenie w teoriach wymiany, to kategoria zdolności konkurencyjnej wyrasta z teorii wzrostu gospodarezego. Zaprezentowany podział nie ma oczywiście eharakteru dychotomicznego, gdyż pozycja kraju w gospodarce światowej zależy od kondycji całej gospodarki, z drugiej zaś strony, wszystkie teorie wzrostu uwzględniają skutki zaangażowania się kraju w międzynarodo wym podziałe pracy, a związki ekonomiczne z otoczeniem zewnętrznym traktowane są jako sposób osiągania celów rozwojowych. Przemawia to za postrzeganiem konkurencyjności w kategoriach wzrostu - czy też rozwoju gospodarczego - jako podejścia kompleksowego'. Pomimo różnic występujllcych w sposobie definiowania kategorii międzyna rodowej konkurencyjności kraju zasoby czynników produkcji - w tym zasoby siły roboczej - są postrzegane jako podstawowa determinanta osiągania przez kraj przewagi konkurencyjnej na arenie międzynarodowej. Wskazuje się, że żró dlem wzrostu produkcji i konkurencyjności są nowe technologie generowane przez badania naukowe, inwestycje, pozwałające na ich implementację oraz wykształceni ludzie, którzy umiejąje tworzyć i wykorzystywać'. Ogromne znaczenie czynnika ludzkiego w budowaniu międzynarodowej konkurencyjności. wanie. konkurencyjności. międzynarodowej. ,I. Por. J. Bossak, Spolecz/lo-ekol!omicZl!c 1/I!'urul/kowal/ia mi~dZyllarodowej zdo!lIo.i:ci kOll-. kllrellc)~lIej. gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania, SGPiS, Warszawa 1984, nr 153, s. 37-44; M. Lubiliski, T. Michalski, J. Misala, op. cir., s. 9. 5 Ibidem. (, POI'. W. Biclikowski, op. cir" s. 19. 1 M, LubillSki, K{)llkllreIlC)~llo.\'ć gospoc!(/rki czy przedsięhiorsrwa?, "Gospodarka Narodowa" 1995,nr6. 1\. Ibidem..

(4) Elżbieta. Bombiliska. gospodarki narodowej podkreślają m.in . autorzy znanych teorii międzynarodo wej konkurencyjności gospodarki narodowej: M.E. Porter oraz naukowcy i eksperci współpracujący z Międzynarodowym Instytutem Rozwoju Zarządza ni a z Lozanny, który przygotowuje coroczne raporty o stanie konkurencyjności światowej'. Ich zdaniem jednak w kształtowaniu trwa łych przewag konkurencyjnych istotne są nie tyle charakterystyki ilościowe tego czynnika produkcji, lecz jego jakość (na którą składają się m .in.: s top ień wykształcenia, poziom etyki zawodowej, mobilność, duetl przedsiębiorczości) oraz efektywność wykorzystania. Wysoka wydajność pracy, rełatywni e niskie jednostkowe koszty pracy świadczą o posiadanej zdolności konkurencyjnej, a co więcej, są szansą na utrzymanie przez kraj zdolności do konkurowania w przyszłości.. 3. Wielkość I struktura zasobów Czechach I na Węgrzech. siły. roboczel w Polsce,. W okresie transformacji systemowej w Polsce, C zechach i na Węgrzech zmiany w ilości, strukturze i efektywności wykorzystania zasobów sity roboczej. W 2001 l'. ludność Polski osiągnęła liczbę 38,63 mln osób i przewyższała znacznie p opulacj ę zarówno Czech (10,22 mln),jak i Wę gier (łO,ł 8 mln) . W porównaniu z 1990 r. liczba łudności wzrosła j edynie w Polsce (o ok. 513 tys.), podczas gdy w pozostalych dwóch krajach odnotowano jej spadek: o ok. 80 tys. w Czechach i 182 tys. na Węgrzech. Powyższe zmiany były spowodowane ujemnym przyrostem naturalnym, który na Węgrzech występował w całym badanym okresie , w Czechacb - począwszy od 1994 r., zaś w Połsce został odnotowany w 1999 r. (tabeła l) . wystąpiły głęboki e. Tabela I. Przyrost naturalny w Polsce, Czechach i na Węgrzec h w latach 1990-200 I (na 1000 osób) Wyszczególnienie. Polska - - -_._. ...._-_<:~,,~~---_... Węgry. 1990. 1992. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. -0,15. ~. 2001. 4,1. 3,2. 2,5. 1,2. 1,1. 0,9. 0,5. 0,1. O,t. -1,0. -2,1. -2, 1. -2,2. -1,8. -0,5 -1,8. -1,7. -2,0. -2,6. -3,0. -3,2. -3,7. -3 ,8. -4,3. -2,2 -3,8. -3.4. Źródł o; RocZ/lik Statystyki Mirdz)'/IarndOlvej,. 0,1. GUS , Warszawa 1997 ; Ro czn ik stat)'.'itycmy RP,. GUS , Z odpowiednich lat; Kwartall/ik Statystyki Między"arodowej. GUS , Warszawa 2000, nr I : CESTAT Slalist/cllł Buller;II, GUS , Warsz;lwn 2000 , nr I : CANSTAT Stllli,\'/iclIl BulIeliII , GUS,. Warszawa 2002. nr 2. LJ. Raporty. Międ zynarodowego. InslylullI Rozwoju. Zarządzania. z Lozanny. wymieniają nllslępll~. j 'lce czynniki konkurcncyjllO,~ci krajów: wcwnc;trzny potencjał gospodllrczy, um ięd zynarodowie nie gospodarki, dzialahlo~ć rZi)du , seklor rin<lIlsowy. infraslmkturu, przedsiębiorczość. nnuka i technologia OrllZ 1..1soby ludzkie (por./MD:,·lVorld COIJ/petllil/el/es... Yearbook 1996 EdWolI . Thc FUlldolJ/ell/als ąf War/d COlllpetitivell es,\' , Lousallllc 1996, s. 37). W tCOl'i i M .E, Portcm czynnik i.

(5) Zasoby sily roboczej a. międzynarodowa zdolno.ić. I. konkurencyjna .... Pomimo tych niekorzystnych tendencji w badanych krajach wystąpił wzrost w wieku 20-64 lat, a więc ludności w wieku produkcyjnym'" w ogólnej liczbie ludności, co było związane z wyżem demograficznym wystę pującym w tym przedziale wieku (tabela 2). W 2000 r. udział ludności w wieku produkcyjnym w populacjach Czech i Węgier ukształtował się na zbliżonym poziomie i wyniósł odpowiednio: 62,8% oraz 61 ,8%. W porównaniu z 1990 r. oznaczało to wzrost o 5,5 punktu procentowego w Czechach i 3 punkty procentowe na Węgrzech. W Polsce natomiast w 2000 r. odsetek ludności w wieku produkcyjnym osiągnął poziom 59,9% i był o 2,6 punktu procentowego wyż szy aniżeli w 1990 r. Jednocześnie w latach 1990-2000 wszystkie trzy kraje odnotowały zmniejszenie udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności (4,7 punktu procentowego w Polsce, 7,6 punktu procentowego w Czechach i 4,2 punktu procentowego na Węgrzech) i wzrost tego udziału dla osób powyżej 65 roku życia (o 2,1 punktu procentowego w Polsce i Czechach oraz 1,2 punktu procentowego na Węgrzech). udziału ludności. Tabela 2. Struktura wiekowa ludności Polski, Czech i Węgier w latach 1990-2000 (w % ogól u ludności) Wyszczególnienie. 1990. 1992. I. I 1994 I 1995 I 1996 I 1997. 1993. 1999. 2000. Polska 0-19 lat. _............................. ". ,.,. powyżej. 32.6. 32,3. 32.0. 31,6. 30.9. 30.6. 29,6. 32,6. 27,9 .." ....... __ .. __ ... 57,3. 57.3. 57,4 ...................... 57.6. 57.9. 58,1. 58,7. 57,3. 59,9. 10.1. 10,4. 10.6. 10.8. 11.2. 11.3. 11.7. 10,1. 12,2. .. ".,--- -_............, .. .... lat ..... ..__..20-64 __.. .... _65 lat. Czechy 0-19 lat ... _.........._... ... 31.0. " ". 29.2.--, ......28.8 _,-_."...,-. 20-64 lat 57,3 58,0 - - - - - - - - _. __._powyżej 65 lat I 1.7 12.8. 58,3. _ _ _ _o. --_.~-. 12,9. _ 24,2 ._-_23,4 ........ _--62,8 58,7 59,8 62,S 59.8 61.5 _._------ ----- - - - - - 28.3. 27,0. 27,0. ...24.9 ,._....... .. _.. 13.0. 13,2. 13,2. 13,6. ...__.__ .......,-, . -. 13,7. 13.8. W,gry 0-19 lat _._---_._._---20-64 lat powyżej. Źródlo:. 65 lat. __ _- --- _. 27.8.. .... 27,5. 58,8. 58.8. 23,6 24,1 27,2 26,6 25,9 24,7 25.9 .. _---- ---- -----, --- --- --- - 58,9 59,4 59,9 59,9 61,S 61,8 60.9. 13,4. 13.7. 13,9. 14,0. 14.2. 14,2. 14,4. 14,4. 14,6. jak do tabeli 1 i obliczenia własne.. Zmiany ilościowe w zasobach pracy w Polsce, Czechach i na Węgrzech w okresie transformacji wpłynęły wprawdzie na poprawę ich konkurencyjnoprodukcji stanowią jeden z elementów czworoboku narodowej przewagi konkurencyjnej (M.E. Porter, Thc Competitive Advantagc of Nations, The Pree Prcss, New York 1990). Hl Do ludności w wieku produkcyjnym najczęściej zalicza się osoby w wieku 16-64 lat. Ze względu nil brak porównywalnych danych statystycznych w analizie zawężono ten przedział wiekowy do 20-64 lal..

(6) I. Elżbieta. Bombiliska. ści się. czynnikowej, jednak tendencje demograficzne, jakie wyraźnie zarysowały w tym okresie, świadczą o postępującym procesie "starzenia się" populacji badanych krajów, którego rezultatem będzie spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym, a w konsekwencji - obniżenie zdolności konkurencyjnej tych krajów w nieodległej przyszłości. Trudno ocenić, w jakim stopniu przemiany systemowe przyczyniły się do tak znaczącego obniżenia przyrostu naturalnego w Polsce, Czechach i na Węgrzech w latach 1990-2001. Nie ulega jednak wąt pliwości, że towarzyszące transformacji systemowej głębokie przeobrażenia w sferze mentalnej i stylu życia, drastyczny spadek dochodów realnych wielu grup społecznych, a także zmniejszenie zakresu opiekuńczych funkcji państwa nie pozostały bez wpływu na tendencje demograficzne w badanych krajach. Tabela 3. Ludność aktywna zawodowo* w Polsce, Czechach i na 1990-2001 (w % ogólu. ludności). Wyszczególnienie 1990 Polskan __.__. 46,9 ---_.. _---------_. Czechyb 47,0 43,6 Węgry. 1992. 1994. 45,6. 44,4. _ _o. 50,3. -41,0. 48,6. _ _ _ _o. 40,4. 1995. 1996. 44,2 44,2 ... __............... 1997. 51,0 44,6. 43,8. --_._- - -. 1998. w latach. 2000. 1999. 44,4. 2001. 44,5 44,8 44,6 ..__ ....... .... ..50,4 50,5 ----_. 50,5__ ... 50,5 ------_._ .. ----_ .. ._--,-----41,3 41,5 41,6 41,1 40,2. 44,1 I'" .. 50,1 50,6. ,. Węgrzech. o . . . . . . . .. . ..... . . .... -"._-. ',- -, -. ~-----_ . ~. * wszystkie osoby uznane za pracujące lub bczrobotnc; adla lat 1990-1991. szacunki własne; b dla. lat 1990-1993 szacunki własne Źródło: jak do tabeli l i obliczcnia własnc.. Pomimo wzrostu liczby osób w wieku produkcyjnym Polska i Węgry odnow badanym okresie spadek poziomu aktywności zawodowej ludności (tabela 3). W 2001 r.ludność aktywna zawodowo (a więc wszystkie osoby uznane za pracujące lub bezrobotne) stanowiła odpowiednio 44,6% i 40,2% populacji Polski i Węgier, co w porównaniu z 1990 r. oznaczalo spadek o 2,3 punktu procentowego w przypadku gospodarki polskiej i 3,4 punktu procentowego dla gospodarki węgierskiej. Zmiany te wynikały m.in. z przechodzenia na tzw. wcześniej sze emerytury pracowników likwidowanych przedsiębiorstw państwowych będących w wieku przedemerytalnym, a także ze wzrostu liczby osób uczą cych się w wieku produkcyjnym. Przykładowo w Polsce w latach 1995-1997 średnie roczne tempo wzrostu osób uczących się i nie pracujących, będących w wieku produkcyjnym, ukształtowało się na poziomie 5,1 %". Tendencja ta jest wyrazem wzrostu aspiracji edukacyjnych społeczeJlstwa, związanych m.in. ze zwiększającymi się wymaganiami rynku pracy co do poziomu kwalifikacji osób poszukujących pracy. W tym kontekście spadek aktywności zawodowej ludności Polski i Węgier nie może być postrzegany jako zjawisko jednoznacznie negatowały. II M. Golacka, J. Kcczcń, Zmiany IW rynku pracy [w:} Gospodarka Po/'\'ki formacji /997. IRiSS, Warszawa 1997, s. 102.. Ul. okresie tram-.

(7) zdolllo.\'ć. tywne.. Wśród. badanych krajów, w latach zmian systemowych jedynie Czechy wzrost wskaźnika aktywności zawodowej ludności; w 2001 r. uksztaltował się on na poziomie znacznie przewyższającym pozostałe dwa kraje - 50,4%". odnotowały. Tabela 4. Liczba pracujących w Polsce, Czechach i nll (w tys.) Wyszczc-. 1990. 1992. Węgrzech. w latach 1990-200 l. 1994. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 gólnicnic Polska 15463 14747 14771 14969 1 1,5177 11~35() 15 166 ..,-_ 14526 14207 .. - ........ __ ..... 17321 ...._-_.. - .. -,- ,,_..... •...•.. ........ .... ........_... .. .. - _...... _._-_._5 532 5 192 5 Oli - ,5 102 --'..4. .975..- _..4942 4.•.818 4 709 4 676 4 707 .C.z''';~l~ '. _-,,""'.-'--" _-_. __...- --_ _- -_._..... _---- ._._--".'_. ."' .-_.. ---- ---'" •• _ _ ___ _. ,-. , ,,',. -~-,.-. 4978. ",-. __. -~. Węgry. m_. 4083. 3752. 3679. 3646. 3698. 3812. 3812. 3894. 3860. Źródło: jak do tabel i l.. W okresie transformacji systemowej Polska, Czechy i Węgry odnotowały zmiany w strukturze ludności aktywnej zawodowo, przejawiające się w głębokim (zwłaszczll w pierwszym okresie przemian) spadku liczby pracujących w gospodarce narodowej i jednoczesnym wzroście liczby osób pozostających bez pracy (tlIbela 4). Liczba pracujących obniżyła się najbardziej na Węgrzech: w 200 l l". stanowiła zaledwie 77% poziomu z 1990 l". W Polsce i Czechach natomiast wyniosła ona odpowiednio 82% i 85%. zbliżone. Tabela 5. Uczniowie szkól średnich OnlZ studenci szkól Czechach i na Węgrzech w latach 1990-2000 Uczniowie szkól Wyszczególnienie. .. .-. ,-~. -. Polska __.__._.. ,,----_._ - _._.. _.,_C::,=~lL. Węgry. ___. średnich u. n. 1000 osób. w Polsce,. Studenci szkół wyższych b. na 10 000 osób. 1990. 2000. 50. 63 ,----------. _._-,--.- - --~-"'.. wyższych. -_. 1990 106. 2000 408. ~._--. 122 112d J 15 ._-------- - - --,-,_.".... ..----- ---_.. 50 109' 99. 2J3d. ,--. 192'. uczniowic szkól ogólnoksztnlcQcych i zawodowych; b studenci szkól wyższych akadcmickich i zawodowych; c 1996 1',; Ił 1999 1',. II. Żródlo; RocZ/lik Statystyki Międzynarodowej, GUS, Warszawa 1997; ROCVlik statystyczny RP, GUS z odpowiednich lat; Kwartalllik Statystyki Międzynarodowej, nr I; CESTAT Statislica[ Bul· le/iII, GUS, Wnrszawa 2000, nr 1; dane Czeskiego Ul'zcrdl1 Statystycznego.. 12 W innych krajach curopejskich wskaźnik aklywności zawodowej ludności kształtował si~ w 1999 l". na zróżnicowanym poziomic i wynosił np.: 40,3% we Włoszech, 41 ,6% w Bełgii i Hisz~ pan ii , 43,8% w Irlundii, 45% we Francji, 48.1% w Austrii, 48,4% w Niemczech, 49,2% w Wicl~ kicj Brytanii (pOl". Rocznik Statystyki Międzynarodowej, GUS, Warszawa 2000),.

(8) Elżbieta Bombili.l'ka. Tabela 6. Slruktura pracujących w Polsce, Czechach i na Węgrzech w latach 1991-2001 (w %, w ogólnej liczbie pracujących). I. 2001. 27,3 23,0 ----- Polska - ----- - --,---"-------_._-----_..--------- -_._--,--,. -. 19,1. Wyszczególnienie. 1991. 1994 PrzemysilI. Rolnictwo b. Czechy Węgry. ----------- - - -- --" 5,8 ____ _ ._.. ___ ___4,,,,8,--_. _ ____9!?____ _ 19,3. 8,7. Uslugi. 6,2. C. 49,4 57,2 - - - - - -- - --------------- ----,,------... "-,,. -"._- " .' ..."-Polska. 44,1. _ _ Czcchy __ _ ___ 5~_ ____. ___. _" __ ~~L Węgry. 51,!. 63,7. __ ._,, ,,,,,, __ _6~~. ,... ____ _. 66,6. oobejmuje: górnictwo i kopalnictwo, działalnosć produkcyjną ornz zaopatrywanie w energie clektryczną i gaz; h lącznic z Icśnictwem i rybołówstwem; c obejmuje: budownictwo. hamlel, hotele, rcstaumcje,lransport, składowanie i łączność. finanse i ubezllicczcnia Źródlo: jak do labcli I.. o wpływie czynnika łudzkiego na wzrost gospódarczy decyduje jednak nie tyłko. liczba, struktura wieku i aktywność zawodowa ludności ,lecz także zmiany w jej obrębie, określone m.in. przez poziom wykształcenia i zdobywane kwalifikacje. Ocena zmian jakościowych, które miały miejsce w Polsce, Czechach i na Węgrzech w okresie transformacji systemowej, jest niezwykle trudna, przede wszystkim ze względu na brak dostępnych danych statystycznych dotyczących np. struktury ludności według poziomu wykształcenia. Z pewnym przybliżeniem zmiany te opisują wskaźniki: liczby uczniów szkół średnich przypadających na ł tys. mieszkatlców oraz liczby studentów przypadających na 10 tys. mieszkańców. Dane zawarte w tabeli 5 wymownie dowodzą ogromnego postępu w zakresie poziomu wykształcenia ludności, zwłaszcza wyższego, we wszystkich trzech badanych krajach . Jednak wyniki osiągnięte w tej dziedzinie przez Połskę, Czechy i Węgry znacząco odbiegają od wskaźników charakteryzujących większość wysoko rozwiniętych krajów europejskich i pozaeuropejskich". Odrębną kwestii, jest także jakość przekazywanej wiedzy, wynikająca nie tyłko z niedostatecznych nakładów na edukację, łecz także z przestarzałych pro grajakościowe. W 1997 r. ws kaźnik liczby sllIclcnlów szkól wyr.szych pl-lypadaji)cych na 10 tys. micszkrulców 263 - w Niemczech, 360 '- wc Francji, 349 - w Belgii, 402 - w Hiszp;mii, 534 - w USA, 600- w Kanadzie ; por. Rocztlik slmysl)'cVly RP , GUS. Warszilwa 1999. 1:\. wyniósł :.

(9) zdolno.~(:. konkurencyjlla .... mów nauczania, niedostosowanych do nieustannych, głębokich przeobrażeń zachodzących we współczesnym świecie. Działania podejmowane w zakresie przebudowy systemu edukacji, jak np. jego kompleksowa reforma rozpoczęta w Polsce w 1999 r., dowodzą konieczności zasadniczych zmian w tej dziedzinie. Okres transformacji systemowej przyniósł także glębokie przeobrażenia sektorowej struktury pracujących w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Znacznej redukcji uległ udzial przemysłu i rolnictwa w ogólnej liczbie pracujących przy jednoczesnym wzroście udziału sektora usług (tabela 6), dzięki czemu struktura pracujących w badanych krajach zbliżyła się do struktur występują cych w krajach wysoko rozwiniętych. Jedynie polska gospodarka z wciąż wysokim odsetkiem osób pracujących w rołnictwie (19,1 %) i relatywnie niskim udziałem sektora usług (57,2%) odbiega od struktur ukształtowanych w tym zakresie nie tylko w wysoko rozwiniętych krajach europejskich i pozaeuropejskich, lecz także w Czechach i na Węgrzech. Zmiany sektorowej struktury pracujących zachodzące w okresie przemian systemowych w Polsce, Czechach i na Węgrzech były konsekwencją postępują cego procesu racjonalizacji wykorzystania zasobów pracy, prowadzącego do poprawy efektywności wykorzystania czynnika pracy w postaci wzrostu wydajności pracy oraz obniżenia poziomu jednostkowych kosztów pracy. W tabelach 7-10 zostala zaprezentowana dynamika wydajności pracy, płac nominalnych i realnych oraz realnych jednostkowych kosztów pracy w badanych krajach wokresie transformacji systemowej.. 4. Zmiany roboczej. efektywności. wykorzystania zasobów. siły. W latach 1990-2001 we wszystkich badanych krajach wystąpiły korzystne zmiany w postaci wzrostu wydajności pracy liczonej w cenach stałych'" (tabela 7). Po początkowym obniżeniu obserwujemy systematyczną poprawę wydajności pracy: w Polsce i na Węgrzech - od 1992 r., zaś w Czechach - od 1993 r. W 200 I r., w porównaniu z 1990 r., największy wzrost wydajności odnotowala gospodarka polska - 104%, podczas gdy na Węgrzech wyniósł on 87%, a w Czechach zaledwie 40%. Zmianom wydajności pracy towarzyszył wzrost płac nominalnych, przy czym tempo ich wzrostu w badanych krajach było wysoce zróżnicowane (tabela 8). W latach 1990-2001 płace nominalne najszybciej wzrosly w Polsce - ponad 16-krotnie, podczas gdy na Węgrzech zwiększyly się one ponad7-krotnie, a w Czechach ponad 4-krotnie. 1·1 Z uwagi na brak dostępnych danych stalystycznych (\otyczt}cych wartości dodanej, za mia1'l~ wydajności pracy przyjęto relację PKB wyra7.onego w cenach stałych do liczby pracujqcych w go·. spodarcc narodowcj..

(10) Tabela 7. Dynamika Wyszczególnienie. Polska. Czechy Węgry. wydajności. 1990 100 100 100. pracy w Polsce, Czechach i na. 1991 99 95 93. 1992 108 91 !O3. 1993. 116 96 110. Węgrzech. 1994 122 99 117. _ __. 1995 132 103 120. o. w latach 1990-2001 (1990 = 100, ceny stale) 1996. 1997 146. 137. 110 123. III. 127. 1998 151 110 131. 1999 159 112 132. -~-. 2000 196 - -138 180. 2001 204 - -140 187. ź:ródlo: obliczenia własne na podstawie danych z; ROCVlik Statystyki Międzynarodowej. GUS, Warszawa 1997; Rocznik starysryczny RP. GUS.. z odpowiednich lat; CESTAT Statistical Bulle/in, GUS, Warszawa 2000, nr l; CANSTAT Statistical Bulle/in , GUS. Warszawa 2002, nr 2 .. Tabela 8. Dynamika plac nominalnych' w Polsce, Czechach i na 1990 = 100) Wyszczególnienie. --. Polska Czechy Węgry. 1990 100 100 100. 1991 170 117 128. 1992 280 144 159. 1993 375. 1994 502 215 238. --- -. 181 192. Węgrzech. 1995 - -657254 278. w latach 1990-200 I (w walucie krajowej,. 1997 1998 1999 2000 1168 --1296 1010 _.. . 1458 .'-- - 366 396 422 335 468 543 396 630. 1996 -._-828 -302 330. _- - ~._--. 2001 1620 ._--_ ._ -458 715. * wynagrodzenia bruno ogółem poza rolnictwem Źródło: jak do tabeli 7.. Tabela 9. Dynamika plac realnych' w Polsce, Czechach i na Wyszczególnienie. Polska. Czechy Węgry. 1990 100 100 100. 1991 100 74 95. 1992 97 82. 1993 94. 91. 90. 85. 1994 95 92 95. Węgrzech. 1995 98 100 86. w latach 1990-2001 (w walucie krajowej, 1990 = 100) 1996 104 109 83. Źródło : jak do tabeli 7.. III. ---~. * wskainik wynagrodzeń nominalnych bruno podzielonych przez CPI; dla Polski przyjęto netto. 1997. ---11284. 1998 1999 2000 2001 115 119 120 124 -110 116 119 -,.. _" 123 ._•...__." 1----::-=--- - -- -------87 89 90 96. przeciętne miesięczne. wynagrodzenia nominalne. ~. No. E:. " S. '". g. g: t::;'. fi.

(11) Tabela 10_ Dynamika realnych jednostkowych kosztów pracy w Polsce, Czechach i na Węgrzech w latach 1990-200 l (1990 = 100) Wyszczególnienie. Polska Czechy Węgry. Źródło :. 1990 100 100 100. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 81. 78. 88 82. 93 81. 74 -- 97- -71. 101 90 78 90 102- - - 88--. 1996 76 99 67. ---~-- - -. 1997. 1998. 76 101 66. 76 100 66. 1999 75 103 67. 2000. 2001. 61 61 86 88 -_._--------... ._ --_.--50 51. --. g"". Tabela 11 _Poziom plac nominalnych w Polsce, Czechach i na Węgrzech w latach 1990-2001 (w USD') Polska Czechy. -- - -. Węgry. *. 1990 109. 1991 161. 237. 129 246. .. 1992 185 164 275. 1993 184 196 277. 1994 1995 217 285 -- - - - ---249 311 313. 283. 1996 321 354 284. 1997 321. 1998 353. 309. 362 315. 257. 1999 430 366 326. 2000 436 --_._-_._350 310. 2001 504 1-- ----385 361. wedłu g. kursu średniego Źródło : obliczenia własne na podstawie danych z: Rocz1lik Statystyki Międzynarodowej, GUS , Warszawa 1997; Rocvrik Sfat)'sl)'cVl)' RP, GUS , Zodpowiednich lat: CESTAT Statislical Bulle/in, GUS. Warszawa 2000, nr I; CANSTAT Statistical Bulletin . GUS , Warszawa 2002. nr 2.. Tabela 12_ Poziom Wyszczególnienie Polska. Czechy Węgry. wydajności'. 1991 II 617 17581 14756. * relacja PKB wyrażonego w USD jak do tabeli II.. Źródł o:. w Polsce. Czechach i na Węgrzec h w latach 1991-2000 (w USD) 1992. 1993. 1994. 12559. 13647 17721 17481. 14383. 17007 16483 według. paryteru. siły. ". N. ~.. "~.. obliczenia własne na podstawie danych z tabel 7 i 9.. Wyszczególnienie. a ""'". 18300 18337. 1995 15381 19130 18972 ---. nabywczej do liczby. 1997 1998 16980 16784 27848 .,}O_~ - 20700 -- - - - - --- ----'.2. 353 20214 25 380 19% 16100. pracuj ących. 1999 18657 28459 26274. -_. .-._ ._ ~ -. 2000. 25520 31404 ---- ~-. 32309-. §. ;:;. "-. '~". g:. N. ~.. ">..

(12) I. Elżbieta. Bombiliskll. Pomimo tak wysokiej dynamiki płac nominalnych wszystkie badane kraje odnotowały w okresie przemian systemowych głęboki spadek płac realnych. Dotyczyło to zwłaszcza lat 1990-1993 - w okresie tym we wszystkich analizowanych krajach płace realne obniżyły się znacznie poniżej poziomu z 1990 I'. Począwszy od 1992 r. w przypadku gospodarki czeskiej oraz od 1994 I'. w odniesieniu do gospodarki polskiej obserwujemy wzrostową tendencję w zakresie plac realnych. W 200 I l'. przewyższały one poziom z 1990 I'. o 23% w Czechach i o 24% w Polsce. Na Węgrzech natomiast stała obniżka płac realnych trwała aż do kOl\ca 1996 1'., a ich poziom w 2001 r. był nadal niższy od poziomu z 1990 r. o 4%. Przyczyny leżące u podstaw tendencji zmian plac realnych nie były identyczne w analizowanych krajach. Po części determinowały je bowiem czynniki decydujące o wzroście płac nominalnych, po części zaś - czynniki wpływające na tempo inflacji. Pewnym wspólnym mianownikiem zmian płac realnych w badanych krajach było kształtowanie się wydajności pracy; jej spadek w latach 1990-1993 wpłynął negatywnie na wzrost płac realnych, zaś wzrost w latach 1994-1999 - na podniesienie ich poziomu". Rezultatem opisanych powyżej tendencji w zakresie tempa wzrostu wydajności pracy oraz tempa wzrostu płac realnych było obniżenie poziomu realnych jednostkowych kosztów pracy, stanowiących relację płac realnych i wydajności liczonej w cenach stałych (tabela 10). W latach 1992-1996 realne jednostkowe koszty pracy wykazywały stałą tendencję spadkową w Polsce i na Wę grzech. Począwszy od 1997 r. aż do 1999 r. obserwowano ich stabilizację na poziomie odpowiednio 76% i 67% ich wysokości z 1990 I'. Po skokowym obniżeniu wartości w 2000 r. realne jednostkowe koszty pracy w Polsce i na Wę grzech ukształtowały się na poziomie najniższym dla całego analizowanego okresu; w 2001 r. wyniosły one odpowiednio 61 % i 51 % ich wysokości z 1990 r. W Czechach natomiast, po początkowym głębokim obniżeniu w 1991 r. (o 22%), nastąpił systematyczny wzrost realnych jednostkowych kosztów pracy, trwający aż do 1999 I'. Podobnie jak Polska i Węgly, również Czechy odnotowały w 2000 r. gwałtowny spadek poziomu tych kosztów - w 2001 I'. stanowiły one 88% ich wartości z 1990 1'. W porównaniach międzynarodowych do oceny konkurencyjności zasobów sity roboczej danego kraju stosuje się najczęściej tzw. względny jednostkowy koszt pracy, który powstaje w wyniku przeliczenia na wspólną walutę wielkości niezbędnych do uzyskania jednostkowych kosztów pracy"'. O poziomie względnych jednostkowych kosztów pracy, a w rezultacie - o międzynarodo wej konkurencyjności sity roboczej decydują więc nie tylko koszty pracy (pła15 1(,. p, Bożyk, 24 kraje El/ropy Śl'OdkOlllej i Wschodniej. 1hlllSfol'lllacja, SGH. Warszawa 1999,!l, 67. Por, K. Bartosik, Koszty pracy a atrakc)if/lm,ld Polski dla inwestorów zagrallicZ/lych, "Gospo~. darka Narodowa" 1999, nr 5-6.. ..

(13) zdolnośd. cel i jej wydajność, lecz także poziom kursu walutowego. Z danych zaprezentowanych na wykresie l wynika, że w latach 1990-2000 zmiany względnych jednostkowych kosztów pracy w Polsce, Czechach i na Węgrzech odbiegały od tendencji, jakie w tym okresie wystąpiły w realnych jednostkowych kosztach pracy.. 0,025,--------------------,. 0,02. ". 0. ~. ?. I !. ... 0,Ql. I. ,; 0,005. ... m. .~. 't l. o. D. ;;j. li, ! lli ,!. I1. .__ .. II l. "x. I. 1991. I. , $. ., .~. i. '1. l. §. 1;. '.. \'. .. _.. _....... I ·· .. --_..... ! ,~. i. ~. ,.. ~!. ". i i. ~. i. l·i. ". !. 1 J. '~. l. li. ~. 'I. l. .~ ~ ~ 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 lata. Polska. lilii. Czechy. _. Węgry. Rys. I, Względne jednostkowe koszty pracy w Polsce, Czechach i na Węgrzech w latach 1991-2000 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tabel II i 12,. Największe rozbieżności obserwujemy w przypadku gospodarki Polski, której - z wyjątkiem 1993 r. i 1997 r, - dynamika plac nominalnych wyrażonych w USD wyprzedzała tempo wzrostu wydajności pracy, liczonej jako . stosunek PKB według parytetu siły nabywczej do liczby pracujących (por. tabele 11 i 12). W konsekwencji względne jednostkowe koszty pracy systematycznie wzrastały; w 1999 l'. przewyższały poziom z 1991 r, o 65%. Przyczyną opisanej powyżej tendencji był dynamiczny wzrost płac nominalnych, któremu towarzyszyła realna aprecjacja złotego w stosunku do walut zagranicznych, W rezultacie w latach 90, międzynarodowa konkurencyjność polskiej siły roboczej uległa pogorszeniu. Rok 2000 przyniósł wprawdzie wyrazne obniżenie względ-. W.

(14) I. Elżb ieta. Bombiliska. nych jednostkowych kosztów pracy, jednak ich poziom nadal przewyższał wartość, jaką koszty te osiągnęły w 1991 r. (o 23%). Również w Czechach względne jednostkowe koszty pracy systematycznie wzrastaly w latach 1991-1996. Pomimo wyraźnego spadku w 1997 r. (spowodowanego m.in. skokową dewaluacją korony czeskiej), a także w kolejnych trzech latach, w 2000 r. ich poziom byl o 52% wyższy aniżeli w 1991 r. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że pomimo opisanych powyżej tendencji w 1999 r. względne jednostkowe koszty pracy w Czechach byly niższe aniżeli w Polsce, co wynikala m.in. z ich bardzo niskiego poziomu w początkach przemian systemowych. Na Węgrzech , w kraju, ktÓ1Y wykazywal w 1991 r. najwyższy poziom względ nych jednostkowych kosztów pracy, po początkowym, trwającym do kOl\ca 1994 l'. nieznacznym wzroście, nastąpilo istotne obniżenie względnychjednost kowych kosztów pracy. W 2000 r. osiągnęly one 58% poziomu z 1991 l'. i byly niższe aniżeli w pozostalych clwóch krajach, a zwlaszcza w porównaniu z Polską. Poprawa międzynarodowej konkurencyjności siły roboczej na Węgrzech w latach 1995-2000 spowodowana była z jednej strony systematycznym wzrostem wydajnośc i pracy, z drugiej zaś - glębokim spadkiem plac nominalnych w y rażonych w USD (tempo dewaluacji forinta przewyższalo tempo wzrostu plac nominalnych).. 5. Podsumowanie Analiza zmian, jakie w latach 1990- 200 l zaszły w ilości, strukturze i efekwykorzystania zasobów siły roboczej w Polsce, Czechach i na Wę grzech, pozwala wyciągnąć pewne wnioski odnośnie do ksztaltowania się konkurencyjności czynnikowej tych krajów w okresie transformacji systemowej. Po pierwsze, zmiany i1ościowe,jakie wystąpiły w okresie transformacji systemowej w Polsce, Czechach i na Węgrzech, mialy negatywny wplyw na poprawę ich zdolności konkurencyjnej. Do tych niekorzystnych zmian należy zaliczyć: ujemny przyrost naturalny i związany z nim postępujący proces starzenia się populacji badanych krajów (mimo przejściowego wzrostu liczby osób w wieku produkcyjnym) oraz - z wyjątkiem Czech - spadek aktywności zawodowej ludności w warunkach znaczącego obniżenia liczby pracujących w gospodarce narodowej i wzrostu liczby osób pozostających bez pracy. Jakkolwiek te ostatnie tendencje są związane w znacznej mierze z procesem racjonalizacji wykorzystania zasobów pracy i podnoszenia ich kwalifikacji (wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym niepracujących i uczących się), co może mieć korzystny wplyw na konkurencyjność czynnikową badanych krajów w przyszlości, jednak ich oddzialywanie na zdolność konkurencyjną Polski, Czech i Węgier w latach 1990-2001 było bezsprzecznie negatywne . Ponadto , co bartywności.

(15) z"olllość. dzo istotne, zakończenie recesji transformacyjnej i wejście badanych krajów na śc ieżkę dynamicznego wzrostu gospodarczego nie przyczyn ilo się do zahamowania tych niekorzystnych tendencji (jedynie w Polsce w latach 1995-1998 i na Węgrzech, począwszy od 1998 r" odnotowano niewielki wzrost liczby pracujących w gospodarce narodowej). Po drugie, w okresie transformacji systemowej wystąpiły istotne zmiany jakościowe i strukturalne w zasobach siły roboczej Polski, Czech i Węgier. Wyrażał y się one m.in. w znaczącej poprawie poziomu wykształcenia ludności badanych krajów oraz przeobrażeniach sektorowej struktury pracujących, które doprowadziły do redukcji udziału przemysłu i rołnictwa w ogólnej liczbie pracujących, przy jednoczesnym wzroście udzialu sektora usług. Dzięki temu struktura pracujących w badanych krajach zbliżyła się do struktur ukształtowa nych w krajach wysoko rozwiniętych. P owyższe zmiany miały bez wątpienia pozytywny wplyw na poprawę zdołności konkurencyjnej Polski, Czech i Wę gier w okresie przemian systemowych. Nałeży jednak wyraźnie podkreślić, że pomimo dużego postępu w obydwu omawianych dziedzi nach , zasoby siły roboczej badanych krajów nadał ustępują pod wzgłędem jakości czynnikowi pracy krajów wysoko roz winiętych . Po trzecie, proces przemian systemowych przyczyni! się do wyraźnej poprawy wydajności pracy w badanych krajach, a zwłaszcza w Polsce i na Wę grzecll. Wzrost wydajności pracy (wyrażonej zarówno w cenach stalych, jak i w cenach bieżących) stanowilniezwyk łe ważny czynnik wzrostu gospodarczego i poprawy zdolności konkurencyjnej badanych krajów w łatach 90. Poprawa wydajności pracy wiązała się jednak nie tyłko ze wzrostem PKB badanych krajów, lecz także - ze znaczącym zmniejszeniem liczby osób pracujących w gospodarce narodowej, które przyjęło szczególnie duże rozmiary na Węgrzech i w Polsce. Fakt ten w pewnym stopniu pogarsza bardzo korzystną ocenę, na jaką zas ługują zmiany relacji efektywnościowych (wydajności pracy) zachodzące w okresie transformacji systemowej w zasobach siły roboczej Polski i Węgier, a także - w mniejszym stopniu- Czech. Ponadto, pomimo tak dużej poprawy, poziom wydajności w badanych krajach z nacząco ustępuje poziomowi,jaki uzyskują kraje wysoko rozwinięte". Po czwarte, zmianom wydajności pracy towarzyszył wzrost płac nominalnych, wyrażonych zarówno w walutach krajowych, jak i w USD. Jednocześnie w badanych krajach nastąpi! spadek plac realnych w stosunku do ostatniego roku poprzedzającego rozpoczęcie zmian systemowych. Przybrał on szczególnie duże rozmiary w początkowym okresie przemian. Zważywszy na to, że w wielu definicjach zdołności konkurencyjnej gospodarki" wzrost realnych dochoclów lud17 W 1997 r. wydajność pracy (mierzona rclncjq PKB wyrażonego w USD według parytetu si· Iy nnbywczc,i do liczby pracujqcych) wynosiła: w Niemczech - 52 303 USD, w Wielkiej Brytanii - 46 7BO USD, w Portugalii - 33 789 USD (obllczcnin wlnsno na podstawie Rocl.Ilika "'tlItyslycz· /lego RP, GUS, Warszawa 1999)..

(16) Elżbieta. Bombiliska. ności jest uznawany za ostateczny rezultat i dowód poprawy konkurencyjności czynnikowej gospodarki krajowej , zmiany,jakie zaszly w tym zakresie w analizowanych krajach, oddzialywaly negatywnie na zdolność konkurencyjną ich gospodarek. ZakOl1czenie recesji transformacyjnej oraz wzrost wydajności pracy przyczynily się do zahamowania, a następnie odwrócenia tych niekorzystnych tendencji. Po piąte, rezultatem zmian w wydajności pracy oraz w poziomie jej wynagradzania byly zmiany wysokości jednostkowych kosztów pracy. Wskaźnik jednostkowych kosztów pracy, uwzględniający dwie kluczowe dla oceny si/y roboczej cechy, a mianowicie koszty pracy (płace) oraz jej wydajność,jestuzna wany za jedną z najważniejszych miar międzynarodowej konkurencyjności siły roboczej kraju, a pośrednio - za syntetyczną miarę jego zdolności konkurencyjnej. Analiza zmian realnych jednostkowych kosztów pracy, jakie w latach 1990-200 l wystąpiły w Polsce, Czechach i na Węgrzech, mogłaby uzasadniać twierdzenie, że międzynarodowa konkurencyjność zasobów siły roboczej tych krajów uległa znaczącej poprawie w stosunku do okresu bezpośrednio poprzedzającego rozpoczęcie przemian systemowych. Realne jednostkowe koszty pracy tych krajów uległy bowiem głębokiemu obniżeniu. Jednak zmiany stosowanych w porównaniach międzynarodowych względnych jednostkowych kosztów pracy dowodzą, że wśród badanych krajów, w okresie transfonnacji systemowej, jedynie Węgry (i to dopiero po 1994 r.) odnotowały rzeczywiście poprawę międzynarodowej konkurencyjności zasobów swej siły roboczej. Natomiast Polska (od 1994 r.) i Czechy (w latach 1992-1996) wykazywały tendencję wzrostową w zakresie względnych jednostkowych koszlów pracy. W kontekście powyższych zmian rodzi się pytanie o możliwość utrzymania przewagi konkurencyjncj gospodarki Polski (a także innych krajów objętych procesem przemian systemowych) w zakresie kosztów siły roboczej wobec krajów wysoko rozwiniętych. Niska cena pracy stanowi bowiem jeden z najważniejszych czynników stymulujących napływ zagranicznych inwestycji do naszego kraju". Wydaje się jednak, że wzrost ceny pracy w Polsce ma charakter długofalowy, ajedynym możliwym sposobem utrzymania jej konkurencyj-. III Np, w badalliO\ch OECD konkurencyjność jest dcfiniowanajnko zdolność kraju do wytwarzaniu dóbr i u sług, które w warunkach wolnego handlu są nkceptowane na rynku światowym przy jcdnoczcsnYI1l lllrzymuniu lub wzroscic dochodów ludności (por. Mea,\'lI/'emelll aud l/1/plicat;olls oj ClulI/ge.\';/I OECD COI/H/ries' IlIrel'llariolla[ CO/llpclilivC!IU!SS, "OECD Economic Outlook" 1992, nr 5, s. 7). Z kolei autorzy definicji Prezydenckiej Komisji do sprnw Konkurencyjności slwierdznj~). że "konkurencyjność jest to poziom, do którego elany kraj może w warunkach wolnego i uczciwego rynku produkować dobra i usługi, które sprostuj i} wymogom rynku mi~dzyl1arodo wego, njcdnoczcśnic zachowa lub podniesie dochody realnc swych obywateli"; por. G/o/)(II COli/peli/iOlI. A Nc:w Re(liity. TlI(! Report oj Ole Preside1lf:\' COlllllli,\'l'ioll 0/1 IlIdlls/rial Compe/itivelless,. US GPO, W",hington 1985..

(17) J. nośc i jest ności.. roboczej li. z"oIIlOś<'. rekompensowanie wzrostu kosztów pracy. dalszą poprawą. jej wydaj-. Powyższe twierdzenie można u zasad nić w następujący sposób: ponieważ poziomie względnych jednostkowych koszlów pracy decyduje poziom kosz-. o tów pracy (plac), jej wydajność oraz kurs walutowy, zatem poprawa konkurencyjności zasobów siły roboczej będzie uzal eżniona od kierunków zmian tych trzech czynników. Place realne w Polsce systematycznie wzrastają począwszy od 1994 l'. i należy się spodziewać, że tendencja ta zostanie utrzymana w najbliższej przyszłości, m.in. ze względu na stały wzrost wydajności pracy. Ponadto, w dłuższym okresie,jak wskazują doświadczenia historyczne, cełem rozwoju gospodarczego jest poprawa dobrobytu, co nierozerwalnie łączy się z podnoszeniem płac i dochodów łudności "'. Oczywiście, wynagrodzenia są najwięk szym, ałe nie jedynym kosztem pracy. Pozapłacowe koszty pracy w Polsce (na które składają się m.in składki na fundusz ubezpieczeti społecznych, fundusz pracy, fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych oraz podatek dochodowy od osób fizycznych) stanowią nawet ok. 40% ogółnych kosztów pracy" i dość powszechnie są uznawane za zbyt wysokie". Mimo że restrukturyzacja kosztów pracy (wzrost udziału wynagrodzeń i obniżenie udzinłu składek na ubezpieczenia społeczne) mogłaby wpłynqć na poprawę konkurencyjności czynnikowej polskiej gospodarki ,jednak z uwagi na wciąż występujące napię cia budżetowe, a także ze względu na wysokie koszty rozpoczętych w 1999 l'. reform społecznych (reformy zdrowia i ubezpieczeti społecznych), możłiwości redukcji pozapłacowych koszlów pracy w Polsce wydają się w najbliższej przyszłości ograniczone. Drugim sposobem poprawy międzynarodowej konkurencyjności siły roboczej jest deprecjacja krajowej waluty. Powoduje ona bowiem obniżenie kosztów I ł] Z bmhll\ ankietowych wynika, że. badnnillmi uznało niskI) cenę pmey za. w 1997 r. 57,6 % inwestorów zagranicznych objętych tymi mOlyw in westowania w Polsce. Na rozmiary. n;uważniejszy. rynku krajowego oraz perspektywy wzrostu gospodarczcgo,juko czynniki slymulujqcc naplyw 7..1gra~ nic1.Oych inwestycji bezpośrednich. wskaza ło odpowiednio 47,3% i 52,6% ankietowanych (1.r6dlo: CcntlUm Bnd:.ui Marketingowych INDICATOR, cyt. za J. Gilrlick i. Nowe lec/molagie i "'V'osi iIlW(!,\'IY<.:ii, "Rzeczpospolita" z 12.03. J996 r.; G. G<trlicka, Płynie kapitał , "Prestiż" 1998. nr 10) .. opinio znajduje jedynie częściowe ocJ~wicrciculcnic w slmklllrzc inwestycji i w wynikach handlu zagrnniczncgo, Nt~wil;ccj zninwcstawano bowiem w sektorach atrakcyjnych ze wzgll;du na wielko~ć rynku i wysoki}l'cntowllość (produkcji\ samochodów, żywności oraz bankowość), 2ll Por, K. Banosik, Koszty pracy li l/tmkc.:)~II()J(.r Po/ski d/a inwestorów zagl't/llicl.II)'ch, "Gospodarka Nnl'odowa" 1999, nr 5-6. 21 W 19961'. koszty poza placowe w całej gospodarce stllllowily 39,3% kosztów pracy. Ich mlzial w kosztach pracy w działalności produkcyjnej wyniósl 38,1 % , zaś w budownictwie - 40,9%, co w stOSlltlku do 1993 r. oznaczalo spadek o 2,5 punktu proccntowego; zob. szerzej: M. Kalaska, Bada1/ie kosz/ów pracy II' Polsce, "Gospodarka Narodowa" 1998, nr I, 22 Poziom poznplacowych kosztów pracy w Polsce jest zbliżony do wysokich obcii\ŻCli w krajach zachodnioeuropejskich (okolo 40%), jednak jest on znacznie wyższy niż w gospodarcc USA. powyżljza. (29%) i gospodarkach azjatyckich (25-30%)..

(18) Elibieta Bombiliska siły roboczej i wynikających z tego tytułu kosztów produkcji wyrażanych w walutach obcych. W Polsce tymczasem (poclobnie jak i w pozostałych dwóch badanych krajach), w analizowanym okresie wartość krajowej waluty w stosunku do walut obcych stopniowo wzrastała", co - jak wcześniej wskazywano - przyczyniło się do wzrostu względnych jednostkowych kosztów pracy, a w konsekwencji - do pogorszenia międzynarodowej konkurencyjności polskiej sily roboczej. Jakkolwiek nie można wykluczyć możliwości deprecjacji złotówki, zwłaszcza w sytuacji wysokiego deficytu na rachunku obrotów bieżących,jed nak obniżanie wartości waluty krajowej w stosunku do walut obcych nie może być podstawą kreowania przewagi konkurencyjnej kraju w długim okresie. Powyższe rozważania wydają się dostatecznie uzasadniać tezę, że jedynym sposobem utrzymania przewagi konkurencyjnej polskiej gospodarki w zakresie kosztów siły roboczej jest systematyczny wzrost wydajności pracy, istotnie przewyższający tempo wzrostu kosztów pracy w warunkach realnie aprecjonującej się polskiej waluty. Wzrost wydajności pracy, jaki wystąpił w okresie transformacji systemowej w Polsce, a także w pozostałych dwóch badanych krajach, był niewątpliwie jednym z najważniejszych czynników ich wzrostu gospodarczego i poprawy mię dzynarodowej zdolności konkurencyjnej. U jego podstaw znajdowały się jednak głównie czynniki pozainwestycyjne, w tym poprawa organizacji pracy i wyższa dyscyplina, uzyskana m.in. w wyniku redukcji zatrudnienia. Nie bez znaczenia był też stopniowy wzrost kwalifikacji menedżerskich". Z tego powodu, jak słusznie zauważają S. Felbur i P. Ważniewski: "w perspektywie kilku łat wyczerpane zostaną możliwości poprawy rełacji efektywnościowych. Dalsza ich poprawa będzie uzależniona od zdolności akumułacyjnych przedsiębiorstw i związanej z nimi zdolności do absorpcji postępu technicznego"". Spadająca dynamika wydajności pracy w Polsce wydaje się potwierdzać tę tezę. Budowanie trwałych przewag konkurencyjnych w oparciu o niskie koszty siły roboczej jest więc niemożliwe, a co więcej - jak wskazują niektórzy ekonomiści - może ono nawet wywołać niekorzystne dla gospodarki krajowej zja-. 2J Świadczy. o tym m.in.. wskaźnik. EROI (E,rcJwllge Rate Dev;tltioll bu/ex). wyrażający sto-. sunek kursu walutowego do parytetu sUy nabywczej (różny od jedności świadczy () przeszacowa~ nil! lub niedoszacownniu waluty krajowej). Kształtowanic się wskaźników ER Dl w latach 90. do~ wodzi, że rozpiętość między kurscm walutowym n pnrytetcm sily nabywczej w bndanych krajuch stopniowo się zmniejsza. W Polscc na przy ki ad w relacji do dolara nmcrykańskiego wskaźnik ten obniżył się z pOl'.iOlllll 2,0 w 1993 1'. do wysokości 1,5 w 1996 r. Zob. szcrzej: H. Gabrisch, Apre-. cjacja walut IV krajach Eu/'Opy Środkowej i Wschodniej 1\1 perspektywie przystąpienia do Vnii Eu/'Opej.l'kiej, "Ekonomista" 1998, nr I; K. Borzym, Porówl/allie oficjalnych kllrsów walut /1(//'0dOlvych z ich silą nabywczą \I' k/'{/jllch UE i HI Polsce, "Bank i Kredyt" 1997 nr 3. 24 Por. P. Bożyk, op.cit., s. 57. 2~ S. Felbur, P. Ważnicwski, Efeklyw1/o.~(f gospoda/'OwllIlia 1\1 okresie tralls!ol'/lwl.yi .\y.\'telll(}~ wej, "Ekonomista" 1994,111' 4. I.

(19) Zasoby sily. zdoll1o.\'<'. wiska w postaci deindustrializacji i zablokowania postępu technicznego"'. Dalszy rozwój gospodarczy i poprawa zdolności konkurencyjnej gospodarek Polski, Czech i Węgier będą więc wymagały wykorzystywania przez te kraje również innych czynników konkurencyjności międzynarodowej, w tym zwłaszcza zasobów kapitałowych oraz zasobów technologicznych.. labour Resources and the International Competitive Ability of Poland, the Czech Republic and Hungary in the Period of Systemie Transformation Increasing the international competitiveness ot' the Polisll economy is one of the main gmlls or the proccss ot' systemie transformation. This article attempts to cvaluate Ihe changes lhat taok place in Ihe workforce in Poland, the Czech Republic and Hungury during the 1990-2001 period and their impact on thc compctitive ability of thase cconol11ies. The evaluation is based on empirical studies on lhe volume, structure and effectiveness ot' lIse of this production factor in llle period of systemie tl'allsformation.. 2(\. H. Gabrisch, K(}lIklfrellC)~lIa cel/a prl/cy li wzrost gospodarczy w krajach Eumpy Środkowo·. • Wschodniej. "Gospodarka Narodowa" 1995. nr 4..

(20)