Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem konkurencyjności przemysłu rolno-spożywczego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 651. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Danuta Golik Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ze szczególnym uwzgl´dnieniem konkurencyjnoÊci przemys∏u rolno-spo˝ywczego 1. Wprowadzenie Bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają istotną rolę w rozwoju gospodarki danego kraju. Przyczyniają się one bezpośrednio do wzrostu technologii, tworzenia nowych miejsc pracy, poprawy konkurencyjności wielu branż i gałęzi, a także stwarzają warunki do rozwoju eksportu. W literaturze ekonomicznej, bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) określane są najczęściej jako forma długoterminowych lokat kapitału polegających na przejmowaniu udziałów w zagranicznej firmie, wybudowaniu za granicą przedsiębiorstwa od podstaw i wyposażeniu go w kapitał zakładowy (inwestycje typu greenfield), tworzeniu za granicą spółek typu joint venture, zakładaniu filii za granicą czy reinwestowaniu zysków w przedsiębiorstwach zagranicznych1. Celem artykułu są rozważania na temat stanu i kierunków rozwoju bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem inwestycji zagranicznych w przemyśle rolno-spożywczym. Starano się wykazać, jaki wpływ 1 C. Pilarska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Korzyści i zagrożenia w kontekście integracji Polski z Unią Europejską [w:] Proces dostosowania gospodarki polskiej do kryteriów członkowskich Unii Europejskiej, pod red. S. Lisa, AE w Krakowie, Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Krakowie, Kraków–Tarnów 2000..

(2) Danuta Golik. 40. wywarły one na rozwój polskiej gospodarki, a także na poprawę konkurencyjności przemysłu spożywczego w perspektywie integracji z Unią Europejską. 2. Znaczenie bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych w Polsce i czynniki decydujàce o ich wzroÊcie O wielkości napływu bezpośrednich inwestycji do Polski decyduje wiele czynników. Jednym z nich jest prywatyzacja. Jakkolwiek 2000 r. był rekordowy pod względem prywatyzacji i udział prywatyzacji w napływie inwestycji zagranicznych wyniósł w wymienionym roku ok. 40%2, wartość przychodów z prywatyzacji w ogólnej wartości inwestycji zagranicznych w Polsce w latach 1994–2001 jest raczej nieduża i kształtuje się w granicach 103,95 a 479,63 mln USD (wyjątek stanowią lata 1999–2000). Wartość skumulowanych inwestycji bezpośrednich w Polsce wyniosła do końca 2001 r. ponad 56 mld USD (rys. 1). Dla porównania, Hiszpania w samym tylko 2000 r. przyciągnęła bezpośrednie inwestycje zagraniczne o wartości 37 mld USD.. 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. Rys. 1. Skumulowana wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w latach 1993–2001 (w mln USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ.. 2 W 2000 r. zainwestowano w Polsce 10,6 mld USD w porównaniu z 2001 r., w którym inwestycje wyniosły 7,2 mld USD, zob: M. Makowiecki, Koniunktura dla małych, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 20..

(3) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…. 41. W końcu 2001 r. w prowadzonym przez GUS rejestrze REGON wykazano 46 258 podmiotów z kapitałem zagranicznym, tj. o 2 tys. mniej niż w 2000 r. Udział podmiotów z kapitałem zagranicznym zmniejszył się z 12,8 % w 1997 r. do 11,6% w 2000 r. i 10,6 % w 2001 r. Czynnikiem przyciągającym inwestorów jest konkurencyjność gospodarki. Tymczasem w opublikowanym w 2002 r. przez Światowe Forum Gospodarcze rankingu 75 najbardziej konkurencyjnych gospodarek na świecie Polska przesunęła się na 41 pozycję w stosunku do 34 pozycji, którą zajmowała w 2000 r. Wśród krajów ubiegających się o członkostwo w Unii Europejskiej, przed Polską uplasowały się Węgry ( 28) miejsce, Estonia (29 ), Słowenia (31), Czechy (37) i Słowacja (40)3. Pogorszenie konkurencyjności polskiej gospodarki jest konsekwencją m.in. spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego i niesprawnego działania instytucji publicznych. Rozpatrując znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskiej gospodarce, należy podkreślić, że ok. 90% bezpośrednich inwestycji w przemyśle koncentruje się w sześciu gałęziach4: – artykuły spożywcze, napoje, tytoń 26,6%, – sprzęt transportowy 25,4%, – wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych 12,1%, – papier, działalność publikacyjna i poligraficzna 8%, – chemikalia i wyroby chemiczne 7,5%, – urządzenia elektryczne i optyczne 7,3%. Najwyższy udział kapitał zagraniczny posiada w sektorze handlu i napraw oraz sektorze pośrednictwa finansowego. Wynosi on kolejno 29,3% oraz 26,7%, przy 27,6% udziale kapitału zagranicznego w sferze produkcyjnej. Szczególnie ważny jest napływ kapitału zagranicznego do działalności produkcyjnej. W tej sferze tworzone są przede wszystkim nowe miejsca pracy. Obecnie w firmach z udziałem kapitału zagranicznego pracuje około miliona osób. Wielkość zatrudnienia w tych firmach oraz udział spółek w całkowitym zatrudnieniu są stosunkowo niskie na tle udziału firm zagranicznych w polskiej gospodarce. Ponadto ujawnia się wpływ bezpośrednich inwestycji w zakresie handlu zagranicznego. Jakkolwiek eksport podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego wzrasta (w 2001 r. wyniósł on 18 992, 6 mln USD i był wyższy o 18,2% niż w 2000 r.), import spółek z kapitałem zagranicznym osiągnął w 2001 r. 3 4. G. Garlińska, Nie stracić szansy, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 18. Dodatek.. B. Olszewska, Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce polskiej w okresie transformacji [w:] Rozwój gospodarki polskiej i rosyjskiej. Stan i perspektywy, pod red. S. Kiełczewskiego i B. Olszewskiej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 920, Wrocław 2002..

(4) Danuta Golik. 42. 2000 (54%). 1994 (33%). 1998 (53%). Rys. 2. Udział spółek z kapitałem zagranicznym w polskim imporcie Żródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ.. 2000 (56%). 1994 (24%). 1998 (47%). Rys. 3. Udział spółek z kapitałem zagranicznym w polskim eksporcie Żródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ..

(5) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…. 43. 30 499,6 mln USD i stanowił przeważającą część polskiego importu (60,7% w 2001 r.). Dla porównania eksport spółek z kapitałem zagranicznym stanowił w 2001 r. 52,6% polskiego eksportu ogółem (rys. 2 i 3). Można zatem stwierdzić, że firmy te generują wysoki deficyt bilansu handlowego w Polsce, przy braku zasadniczych zmian w strukturze polskiego eksportu, który można by przypisać działalności omawianych podmiotów. Szczególny rozwój inwestycji bezpośrednich nastąpił w przemyśle rolno-spożywczym. Lata 90. to proces zakupu przez kapitał zagraniczny całości lub dominującej części akcji i udziałów zakładów przemysłu spożywczego od skarbu państwa w ramach procesów prywatyzacji. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne o wartości jednostkowej ponad 1 mln USD zaangażowane w przemyśle rolno-spożywczym (łącznie z przemysłem spirytusowym i tytoniowym) wyniosły na koniec 2000 r. ok. 5 mld USD i stanowiły ok. 11% wszystkich zagranicznych inwestycji w badanym roku5. 3. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w przemyÊle rolno-spo˝ywczym Bezpośrednie inwestycje zagraniczne objęły przede wszystkim najbardziej rentowne i skoncentrowane branże przemysłu rolno-spożywczego. Największą rolę kapitał zagraniczny odegrał w prywatyzacji przemysłu tytoniowego, cukierniczego, koncentratów spożywczych, piwowarskiego, napojów i soków owocowych. Firmy zagraniczne kontrolują obecnie większość obrotów tych branż. W innych branżach typu młynarska, owocowo-warzywna, ziemniaczana, paszowa, rybna, drobiarska, mięsna, tłuszczowa kapitał zagraniczny występuje wybiórczo. I tak przykładowo, największe i najlepsze zakłady drobiarskie wykupił kapitał francuski, niemiecki i amerykański, największe wytwórnie pasz – kapitał amerykański i holenderski, przemysł rybny i tłuszczowy opanował kapitał niemiecki, natomiast największe zakłady mleczarskie kapitał francuski i niemiecki. Biorąc za podstawę nakłady inwestorów w poszczególnych branżach przemysłu rolno-spożywczego, na pierwszym miejscu znajduje się branża tytoniowa o liczbie 5 inwestorów i łącznej wielkości 1115 mln USD (tabela 1). Niewiele mniejsze inwestycje zrealizowane zostały w branży cukierniczej i koncentratów spożywczych, gdzie zainwestowano miliard USD. Trzecią i czwartą lokatę zajęły z kolei branże piwowarska i napojów bezalkoholowych, natomiast najmniejsze. 5 S. Zięba, Miejsce i rola inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolno-spożywczym, „Przemysł Spożywczy” 2002, nr 1; J. Drożdż, Kierunki i poziom inwestowania w przemyśle spożywczym, „Przemysł Spożywczy” 2002, nr 5..

(6) Danuta Golik. 44. nakłady bezpośrednich inwestycji zagranicznych zanotować można w wypadku branży drobiarskiej, winiarskiej, rybnej, spirytusowej i dań gotowych. Tabela 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w poszczególnych branżach przemysłu rolno-spożywczego w Polsce (stan na koniec 2000 r.) Branża. Liczba inwestorów. Inwestycje (w mln USD). Zamierzenia. Tytoniowa Cukiernicza i koncentratów spożywczych Piwowarska Napojów bezalkoholowych Cukrownicza Olejarska Mięsna Mleczarska Ziemniaczana Paszowa Kawa, herbata Owocowo-warzywna Zbożowo-młynarska Branże mieszane Drobiarska Winiarska Rybna Spirytusowa Dań gotowych. 5. 1115. 180. 24 14. 1000 897,8. 35 70,3. 6 5 3 9 18 4 2 4 7 6 6 3 2 1 1 1. 735,2 210 203,8 199,6 126,9 118,8 108 81,3 52 26,7 23,8 10,9 8,7 2 1 1. 2 40 90 200 11 15 . 39,3 36,3 12 10 8,5 . 1 . 0,5. Razem przemysł rolno-spożywczy. 121. 4 922,5. 750,9. Ogółem. 895. 45 772. 11280,1. Udział przemysłu rolno-spożywczego. 13,5. 10,8. 6,7. Źródło: The Food and Food Production in Poland. Raport IERiGŻ, Warszawa 2001, s. 47 (praca niepublikowana).. W strukturze bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolno-spożywczym dominują największe inwestycje powyżej 50 mln USD. Zajmują one ok. 80% wszystkich inwestycji. Dokonały ich przedsiębiorstwa o znaczeniu międzynarodowym, kontrolujące rynki wielu branż, np. napojów bezalkoholowych (Coca Cola, Pepsi C.), tytoniowej (Filip Morris, Seita), piwowarskiej (Heineken) i cukierniczej (Mars). Inwestycje o jednostkowej wartości 25–50 mln USD wraz.

(7) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…. 45. z największymi stanowią prawie 90% wszystkich inwestycji zagranicznych przemysłu rolno-spożywczego. Inwestycje średnie (5–10 mln USD) mają zaledwie 2,5% udział w portfelu inwestycyjnym. Inwestycje małe lub bardzo małe o udziale 2,5% w nakładach inwestycyjnych, jakkolwiek nieduże, posiadają szczególne znaczenie dla niektórych branż typu mleczarstwo. Niewielki kapitał zagraniczny pozwala firmom w wymienionej branży na nowoczesność produkcji i zwiększa ich konkurencyjność na rynkach lokalnych. Inwestorzy zagraniczni zaangażowali kapitał nie tylko w szczególnie rentowne segmenty mleczarstwa (sery, jogurty, lody) i większe przedsięwzięcia, lecz także w małe mleczarnie, które dzięki nowoczesnym technologiom oraz sprawnemu zarządzaniu znajdują swoje miejsce na rynku. Pod względem wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych pierwsze miejsce zajmują inwestorzy z USA (ponad 1,1 mld USD). Drugą pozycję zajmują Niemcy (943,7 mln USD), a w dalszej kolejności Holandia, Grecja, Szwajcaria, Francja, Wielka Brytania i Włochy, przy zaangażowaniu odpowiednio od 728,9 mln USD do 227,3 mln USD (tabela 2). Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle rolno-spożywczym przyczyniły się znacznie do zlikwidowania luki technologicznej dzielącej polski przemysł spożywczy od przemysłów spożywczych Europy i USA. Koncentracja inwestorów zagranicznych na najbardziej rentownych i dynamicznie rozwijających się branżach tego przemysłu uwarunkowana jest z jednej strony chłonnością rynku, ugruntowaną pozycją rynkową produktów z wymienionych branż, jak również dobrymi wynikami w eksporcie produktów m.in. branży owocowo-warzywnej, mięsnej czy mleczarskiej. Świadczy o tym przykładowo udział Polski w produkcji światowej. Zdecydowanie najwyższy udział posiada Polska w produkcji owoców mrożonych, na które przypada ok. połowa produkcji światowej. Wysokim udziałem charakteryzuje się również produkcja konserw mięsnych, warzyw mrożonych i serów6. Rozpatrując wpływ kapitału zagranicznego na konkurencyjność naszego przemysłu rolno-spożywczego, podkreślić należy, że: – wysoki poziom inwestowania w przemyśle spożywczym zmienił strukturę i unowocześnił potencjał wytwórczy przemysłu, a także rozwinął jego ofertę towarową, – w każdej branży przemysłu spożywczego wyłoniła się grupa liderów, reprezentujących wysoki standard techniczny i technologiczny, nie odbiegający od poziomu najlepszych firm spożywczych w krajach rozwiniętych, – efektem dużych inwestycji stał się rozwój sieci małych i średnich firm, 6 S. Urban, Rola przemysłu rolno-spożywczego w kształtowaniu jakości życia współczesnych Polaków [w:] Rola agrobiznesu w kształtowaniu jakości życia, pod red. S. Urbana, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2001, nr 901..

(8) Danuta Golik. 46. Tabela 2. Siedziby prawne inwestorów i wartości dokonanych inwestycji – stan na koniec 2000 r. (w mln USD) Państwo USA Niemcy Holandia Grecja Szwajcaria Francja Wielka Brytania Włochy Koncerny międzynarodowe Dania Austria Belgia Finlandia Południowa Afryka Szwecja Chorwacja Norwegia Hiszpania Irlandia Kanada Lichtenstein Cypr Rosja Razem. Liczba inwestorów. Inwestycje. Zamierzenia inwestycyjne. 18 31 16 1 3 11 4 6. 1143,1 943,7 728,9 500 356,7 240 233,9 227,3. 189 99,5 13,5 . . 4 40 214,2. 4 4 2 2 3 1 3 1 1 2 1 3 2 1 1 121. 198,7 77,7 65,2 54,2 41,4 25 20,8 19 13,8 7,9 7 6 5,5 4,1 2,6 4922,5. 109,3 3 10 5 . 40 . . 16 . . 0,5 . 6,5 . 750,9. Źródło: jak do tabeli 1.. – rozbudowano potencjał nowych dziedzin przetwórstwa wtórnego, szczególnie produkcji przekąsek, deserów i napojów, – zmodernizowano i rozbudowano zdolności komponowania i konfekcjonowania tradycyjnych przetworów, szczególnie mięsnych, mleczarskich, rybnych, drobiarskich, owocowo-warzywnych, tłuszczów roślinnych, pieczywa, makaronów oraz pasz dla zwierząt gospodarskich i domowych, – efektem restrukturyzacji i modernizacji kupionych przez inwestorów zagranicznych zakładów stały się nowe zasady organizacji i zarządzania, a wynikiem redukcji zatrudnienia wzrost wydajności pracy, – wraz z umocnieniem się pozycji inwestorów zagranicznych w krajowym przemyśle spożywczym nastąpiło umocnienie ich związków z dużymi zagranicz-.

(9) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…. 47. nymi sieciami handlowymi (hipermarketami), które w segmencie spożywczym przechwytują coraz większą część rynku, – realizowane przez inwestorów zagranicznych inwestycje w przemyśle spożywczym nie pozostały bez wpływu na firmy krajowe, ich restrukturyzację i modernizację, – zwiększyła się tym samym konkurencja podmiotów krajowych i zagranicznych na rynku, która wymusza procesy efektywnościowe, a zwłaszcza rozwijanie nowych form zarządzania, handlu i marketingu, – mimo wysokiego poziomu inwestowania w przemysł przetwórczy zagranicznych inwestorów, mniejszy postęp osiągnięto w modernizacji wstępnego przetwórstwa produktów rolnych, – w takich dziedzinach, jak: przemiał zbóż, produkcja cukru, wstępne przetwórstwo warzyw i owoców, przetwórstwo mleka, a także przetwórstwo odpadów, szczególnie pochodzenia zwierzęcego, występują opóźnienia w dostosowywaniu zakładów do weterynaryjnych i sanitarnych standardów Unii Europejskiej. 4. Wnioski Do dalszego rozwoju inwestycji bezpośrednich w Polsce przyczynić się mogą w konsekwencji następujące działania: – stabilne i przyjazne przepisy prawne mające na celu wyeliminowanie wielu przeszkód w prowadzeniu działalności gospodarczej, – poprawa koniunktury gospodarczej kraju w ramach realizowanych programów gospodarczych służących dostosowaniu Polski do integracji europejskiej, – stworzenie korzystnych warunków do rozwoju inwestycji zagranicznych w sferze produkcyjnej, – wspieranie inwestycji greenfield tworzących nowe miejsca pracy i przyczyniających się do rozwoju regionów – udział tych inwestycji wyniósł w 2001 r. 3% wartości nowych inwestycji, – przyciągnięcie kapitału zagranicznego do regionów słabo rozwiniętych, co wymaga rozwoju infrastruktury, a także większej aktywności władz lokalnych, – prowadzenie aktywnej polityki promocji Polski za granicą, działania w tej mierze są niewystarczające, mimo istnienia Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych, – zmiana wizerunku Polski poprzez zaprezentowanie Polski jako kraju otwartego dla zagranicznych inwestorów, w którym obowiązują korzystne regulacje systemowe, sprzyjające jego lokowaniu. Ocena bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolnospożywczym wskazuje, że inwestycje te były konieczne z punktu widzenia stanu i stopnia rozwoju naszego przemysłu spożywczego. Stanowiły one dodatkowy.

(10) 48. Danuta Golik. strumień środków zwiększający dostosowanie naszego przemysłu do wymagań Unii Europejskiej. Jakkolwiek inwestycje te nie zostały zrealizowane równomiernie (marginalnym zainteresowaniem inwestorów objęto przemysł winiarski, przetwórstwo runa leśnego, dziczyzny, przemysł spirytusowy i gorzelniczy), zadaniem podstawowym w tej dziedzinie jest zwiększenie zainteresowania inwestorów w wymienionych branżach i zachęcenie ich do lokowania kapitału. Trzeba zwrócić przy tym uwagę na dbałość o ochronę interesów krajowej bazy surowcowej, rynku i budżetu państwa, której często brakowało przy sprzedaży zakładów inwestorom zagranicznym. Równocześnie należy zapobiegać procesowi transferu zysków za granicę przed opodatkowaniem, zwłaszcza w wysoko rentownych branżach przemysłu, gdyż wpłynęłoby to niekorzystnie na polską gospodarkę. Wymaga to skutecznej kontroli służb skarbowych, które w dalszym ciągu nie są odpowiednio do tego przygotowane. Literatura Drożdż J., Kierunki i poziom inwestowania w przemyśle spożywczym, „Przemysł Spożywczy” 2002, nr 5. Garlińska G., Nie stracić szansy, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 18. Dodatek. Makowiecki M., Koniunktura dla małych, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 20. Olszewska B., Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce polskiej w okresie transformacji [w:] Rozwój gospodarki polskiej i rosyjskiej. Stan i perspektywy, pod red. S. Kiełczewskiego i B. Olszewskiej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 920, Wrocław 2002. Pilarska C., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Korzyści i zagrożenia w kontekście integracji Polski z Unią Europejską [w:] Proces dostosowania gospodarki polskiej do kryteriów członkowskich Unii Europejskiej, pod red. S. Lisa, AE w Krakowie, Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Krakowie, Kraków–Tarnów 2000. Urban S., Rola przemysłu rolno-spożywczego w kształtowaniu jakości życia współczesnych Polaków [w:] Rola agrobiznesu w kształtowaniu jakości życia, pod red. S. Urbana, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2001, nr 901. Zięba S., Miejsce i rola inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolno-spożywczym, „Przemysł Spożywczy” 2002, nr 1. Foreign Direct Investment in Poland with Particular Emphasis on the Competitiveness of Food Industry This article addresses the issue of foreign direct investment in Poland with particular emphasis on investments in the food industry. The author discusses the size and scope of actual foreign direct investments in the food industry and the role of direct investment in the growth of competitiveness of the Polish food industry..

(11)