Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw przemysłowych a zmiany w strukturze ich eksportu w latach 2000-2004

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 794. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Elżbieta Bombińska Katedra Handlu Zagranicznego. Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw przemysłowych a zmiany w strukturze ich eksportu w latach 2000–2004 1. Uwagi wstępne Działalność innowacyjna, obok działalności badawczo-rozwojowej (B+R), jest obecnie postrzegana jako jeden z filarów społeczeństwa i gospodarki opartych na wiedzy. Jednocześnie stanowi jedno z podstawowych źródeł przewagi konkurencyjnej kraju na arenie międzynarodowej. Promowanie i wspieranie działalności innowacyjnej w różnych dziedzinach gospodarki stało się bardzo ważnym celem polityki gospodarczej krajów UE, co znalazło swój wyraz m.in. w założeniach strategii lizbońskiej. W badaniach opartych na międzynarodowej metodologii standardowej, zwanej metodologią lub systemem Oslo1, pojęciem działalności innowacyjnej określa się działania o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Innowacja techniczna (technologiczna, TPP innovation) w rozumieniu metodologii Oslo 1 Metodologia Oslo – wytyczne metodyczne dotyczące badań statystycznych działalności innowacyjnej tzw. metodą podmiotową (przedmiotem badań są działalność i zachowania innowacyjne przedsiębiorstwa jako całości) w sektorze przedsiębiorstw w przemyśle i w tzw. sektorze usług rynkowych. Wytyczne te zostały opracowane na przełomie lat 80. i 90. przez ekspertów OECD, pod egidą grupy NESTI i opublikowane w międzynarodowym podręczniku metodycznym Oslo Manual..

(2) Elżbieta Bombińska. 6. występuje wtedy, gdy nowy lub ulepszony produkt zostaje wprowadzony na rynek albo gdy nowy lub ulepszony proces zostaje zastosowany w produkcji, przy czym produkt i proces są nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego go przedsiębiorstwa. Innowacjami technicznymi są więc zarówno produkty/procesy nowe na skalę światową (tzw. innowacje absolutne – worldwide TPP innovation), wyroby/procesy nowe w skali kraju lub rynku, na którym operuje przedsiębiorstwo, jak również wyroby/procesy nowe tylko dla danego przedsiębiorstwa, a wdrożone już w innych przedsiębiorstwach, branżach lub krajach (tzw. innowacje imitacyjne – firm-only TPP innovation). Źródłem tak rozumianych innowacji jest nie tylko działalność B+R, lecz także zakup gotowej wiedzy w postaci patentów, licencji, usług technicznych itp. (tzw. technologia niematerialna – disembodied technology) oraz nabycie tzw. technologii materialnej (embodied technology), tzn. innowacyjnych maszyn i urządzeń, na ogół o podwyższonych parametrach technicznych, niezbędnych do wdrożenia nowych procesów i produkcji nowych wyrobów2. Celem niniejszego artykułu jest: – ocena zmian innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce, – próba identyfikacji najbardziej innowacyjnych działów polskiego przemysłu, – określenie zmian w dynamice i wolumenie eksportu tych działów. Analizą objęto przedsiębiorstwa przemysłowe, których główny rodzaj działalności został zaklasyfikowany do sekcji C (górnictwo), D (przetwórstwo przemysłowe) i E (wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę) według PKD. O ile nie zaznaczono inaczej, prezentowane dane i analiza dotyczą przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 49 pracowników. Rozważania dotyczą lat 2000–2004. Dane statystyczne wykorzystane w artykule zaczerpnięto z publikowanych przez GUS wyników badań statystycznych działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w przemyśle, opartych na metodologii Oslo. Dane te pochodzą z corocznych badań statystycznych innowacji prowadzonych przez GUS w przedsiębiorstwach liczących powyżej 49 pracujących, jak również z poszerzonych badań cyklicznych opartych na tzw. zharmonizowanych kwestionariuszach opracowanych przez Eurostat w ramach kolejnych rund międzynarodowego programu badawczego Community Innovation Survey (program CIS). Badania poszerzone są prowadzone co cztery lata i obejmują również jednostki mniejsze, liczące od 10 do 49 pracujących. W artykule wykorzystano głównie wyniki badania poszerzonego dla lat 2002–2004, jak również – w mniejszym stopniu – badania dla lat 1998–2000.. Nauka i technika w roku 2003, GUS, Warszawa 2004, s. 92–97.. 2.

(3) Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw…. 7. 2. Przedsiębiorstwa innowacyjne Jednym z podstawowych wskaźników służących do oceny działalności innowacyjnej przedsiębiorstw jest udział w danej zbiorowości jednostek prowadzących działalność innowacyjną. W latach 2000–2004 odsetek przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce, które prowadziły działalność innowacyjną, tzn. ponosiły nakłady na tę działalność, zwiększył się z 32,1% do 39,0%. Towarzyszył temu wzrost nakładów na działalność innowacyjną w przeliczeniu na jedno przedsiębiorstwo z 4,18 mln zł w 2000 r. do 4,9 mln zł w 2004 r. (por. tabela 1). Tabela 1. Przedsiębiorstwa przemysłowe prowadzące działalność innowacyjną w latach 2000–2004 Wyszczególnienie. Udział przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną w ogólnej liczbie przedsiębiorstw (w %) Nakłady na działalność innowacyjną w przeliczeniu na jedno przedsiębiorstwo w tys. zł (ceny bieżące). 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 32,1. 36,4. 36,7. 39,3. 39,0. 4177,1 3643,2 4442,8 4932,2 4928,7. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w roku 2002, GUS, Warszawa 2003; Nauka i technika w roku 2003, GUS, Warszawa 2004; Nauka i technika w roku 2004, GUS, Warszawa 2005.. Tego, że zwiększa się poziom innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce, dowodzi również wzrost liczby przedsiębiorstw innowacyjnych w rozumieniu metodologii Oslo, czyli przedsiębiorstw, które w badanym okresie wdrożyły co najmniej jedną innowację techniczną, tzn. wprowadziły na rynek co najmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony produkt bądź zastosowały w produkcji co najmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony proces, przy czym wyroby te i procesy były technicznie nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego go przedsiębiorstwa3. Dane zaprezentowane w tabeli 2 wskazują, że w ciągu ostatnich kilku lat w polskim przemyśle nastąpił wyraźny wzrost udziału podmiotów wprowadzających innowacje techniczne w ogólnej liczbie przedsiębiorstw. W grupie przedsiębiorstw dużych (powyżej 249 pracujących), które cechuje najwyższy poziom innowacyjności, udział ten zwiększył się o 10,7 punktu procentowego, w przedsiębiorstwach średnich (50–249 pracujących) odnotowano wzrost Przyjmując definicję przedsiębiorstwa innowacyjnego w rozumieniu metodologii Oslo, należy pamiętać, że przedsiębiorstwo, które w myśl tej definicji było w badanym okresie nieinnowacyjne, mogło w tym czasie prowadzić działalność innowacyjną i ponosić związane z tym nakłady (np. jeśli przedsiębiorstwo realizowało projekty innowacyjne, które zostały przerwane lub które są w toku i zostaną zakończone w przyszłości). 3.

(4) Elżbieta Bombińska. 8. o 14,9 punktów procentowych, zaś w małych (10–49 pracujących) o 7 punktów procentowych (por. tabela 2). Tabela 2. Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle w latach 1998–2004 według klas wielkości (w % ogółu przedsiębiorstw) Wyszczególnienie. Przedsiębiorstwa liczące od 10 do 49 pracujących. Przedsiębiorstwa liczące od 50 do 249 pracujących. Przedsiębiorstwa liczące powyżej 249 pracujących. 1998–2000. 2002–2004. 25,7. 40,6. 10,7. 56,5. 17,7. 67,2. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002–2004, GUS, Warszawa 2006, s. 30–31.. Zwraca uwagę fakt, że z wyjątkiem działu produkcji instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków w latach 1998–2004 we wszystkich działach sekcji przetwórstwa przemysłowego nastąpił wzrost udziału przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw (por. tabela 3). Z badań dotyczących lat 2002–2004 (podobnie jak 1998–2000) wynika, że najbardziej innowacyjnymi dziedzinami przemysłu w Polsce były: produkcja wyrobów tytoniowych (udział przedsiębiorstw innowacyjnych w latach 2002–2004 wyniósł 83,3% i wzrósł o 43,3 punktu procentowego w porównaniu z latami 1998–2000), produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (56,1%, wzrost o 4,7 punktu procentowego), produkcja wyrobów chemicznych (48,3%, wzrost o 7 punktów procentowych), produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (39%, wzrost o 11,4 punktu procentowego), produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (37,9%, wzrost o 10,6 punktu procentowego), produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (37,8%, wzrost o 5 punktów procentowych), produkcja metali (37,1%, wzrost o 5,6 punktu procentowego), produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej niesklasyfikowana (35,4%, wzrost o 2,7 punktu procentowego). Najmniejszą skłonność do wprowadzania innowacji wykazały przedsiębiorstwa należące do dziedzin zaliczanych do niskiej techniki, takich jak przemysł odzieżowy i skórzany (działy produkcji odzieży i wyrobów futrzarskich oraz produkcji skór wyprawionych i wyrobów z nich). W tych dwóch działach udział przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje techniczne w latach 2002–2004 wyniósł odpowiednio 12,4% i 14,6%, co w stosunku do lat 1998–2000 oznaczało wzrost o 7,5 punktu procentowego i 8 punktów procentowych..

(5) 27,2. 17,5. 14,1 41,3. 17,2. produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów. produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. produkcja maszyn i aparatury elektrycznej gdzie indziej niesklasyfikowana. produkcja maszyn biurowych i komputerów. produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej niesklasyfikowana. 33,8. 27,6. 32,8. 18,8. 32,7. 31,5. produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyłączeniem maszyn i urządzeń. produkcja metali. 19,5. 16,5. 51,4. produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych. produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych. produkcja wyrobów chemicznych. produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej. 32,3. 39. 37,8. 31,6. 35,4. 27,6. 37,1. 24,8. 33,7. 48,3. 56,1. 16,3. 18,3. działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji. 11,8. produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru. produkcja drewna i wyrobów z drewna. 14,6. 12,4. 6,6. 4,9. 26,4. 83,3. 23,9. 25,6. 2002–2004. produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich. produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich. 40. 12,3. włókiennictwo. produkcja wyrobów tytoniowych. 13,7. 16,7. 1998–2000. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły nowe lub ulepszone wyroby i/lub procesy (w % ogółu przedsiębiorstw). produkcja artykułów spożywczych i napojów. Przetwórstwo przemysłowe, w tym:. Wyszczególnienie. Tabela 3. Przedsiębiorstwa innowacyjne w sekcji przetwórstwa przemysłowego w latach 1998–2000 i 2002–2004. Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw… 9.

(6) 15,3. 23,4. 30,8. 37,9. 2002–2004. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w roku 2000, GUS, Warszawa 2001; Działalność innowacyjna…. 7,9. 23. 18,1. zagospodarowanie odpadów. produkcja pozostałego sprzętu transportowego. produkcja mebli; działalność produkcyjna gdzie indziej niesklasyfikowana. 1998–2000. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły nowe lub ulepszone wyroby i/lub procesy (w % ogółu przedsiębiorstw) 27,3. Wyszczególnienie. produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. cd. tabeli 3. 10. Elżbieta Bombińska.

(7) Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw…. 11. 3. Nakłady na działalność innowacyjną W analizowanym okresie – z wyjątkiem 2001 r. – nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w Polsce liczących powyżej 49 pracowników sukcesywnie wzrastały i w 2004 r. ukształtowały się na poziomie 15,6 mld zł (por. rys. 1). W stosunku do 2000 r. oznaczało to wzrost o blisko 3,4 mld zł, tj. o 27,7%. Zwiększenie nakładów na działalność innowacyjną nastąpiło również w tym okresie w przedsiębiorstwach małych (10–49 pracujących) z sekcji przetwórstwa przemysłowego: z 903,5 mln zł do 1,02 mld zł4. 18 000 16 000 14 000. Nakłady. 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. Rys. 1. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w latach 2000–2004 (ceny bieżące w mln zł) Źródło: Działalność innowacyjna…, s. 53.. Głównym elementem nakładów na działalność innowacyjną w polskim przemyśle – w przeciwieństwie do krajów zachodnioeuropejskich – a tym samym głównym źródłem innowacji były nakłady inwestycyjne na maszyny i urządzenia techniczne służące do wdrażania innowacji (por. tabela 4). Ich udział w ogólnej wartości nakładów innowacyjnych w 2000 r. wynosił 54%. Systematycznie wzrastając, osiągnął w 2003 r. poziom 63,2%, zaś w 2004 r. 59,8%. Zwraca uwagę wysoki udział nakładów inwestycyjnych na maszyny i urządzenia techniczne pochodzące z importu: w analizowanym okresie stanowiły one od ok. 1/4 (25,6% w 2000 r.) do blisko 1/3 (32,4% w 2002 r.) całkowitej wartości nakładów innowacyjnych polskich przedsiębiorstw przemysłowych. Jednocześnie relatywnie niski Działalność innowacyjna…, s. 54.. 4.

(8) 9,3. 7,5. 2004. 2,8. 4,8. 3,0. 1,9. 2,4. 23,2. 15,9. 20,0. 26,1. 22,4. na budynki i budowle oraz grunty. 59,8. 63,2. 62,8. 54,0. 54,8. na maszyny i urządzenia techniczne. Nakłady inwestycyjne. 24,8. 30,5. 32,4. 26,1. 25,6. w tym z importu. 0,2. 0,1. 0,2. 1,1. 0,7. Szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną 3,2. 2,6. 1,4. 1,5. 2,8. Marketing dotyczący nowych i zmodernizowanych wyrobów. 3,9. 3,5. 3,2. 4,1. 3,5. Pozostałe. 1,06. 0,7. 1,0. 1,5. 1,5. otrzymane z budżetu państwa. 1,1. 1,0. 0,7. 2,7. 2,9. pozyskane z zagranicy (w formie bezzwrotnej) –. 0,03. 0,1. –. –. pochodzące z funduszy kapitału ryzyka. 17,7. 15,6. 13,7. 22,4. 13,7. kredyty bankowe. 6,2. 3,3. 17,6. 10,5. 5,6. pozostałe. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Nauka i technika w roku 2000, Nauka i technika w roku 2001, GUS, Warszawa 2002; Nauka i technika w roku 2002, Nauka i technika w roku 2003, Nauka i technika w roku 2004.. 2003. 66,7. 78,9. 2004. 71,9. 65,3. 2002. 2001. 76,3. własne. 2000. Lata. Środki. Tabela 5. Struktura nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w Polsce według źródeł finansowania w latach 2000–2004 (w %). Źródło: Nauka i technika w roku 2002 oraz obliczenia własne na podstawie: Nauka i technika w roku 2003, Nauka i technika w roku 2004.. 2003. 11,1. 2002. 10,2. 12,8. 2001. 2000. Lata. Zakup gotowej Działalność technologii w poB+R staci dokumentacji i praw. Tabela 4. Struktura nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w Polsce według rodzajów działalności innowacyjnej w latach 2000–2004 (w %). 12. Elżbieta Bombińska.

(9) Górnictwo, w tym: górnictwo węgla kamiennego i brunatnego, wydobywanie torfu Przetwórstwo przemysłowe, w tym: produkcja artykułów spożywczych i napojów produkcja wyrobów tytoniowych włókiennictwo produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich produkcja drewna i wyrobów z drewna produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej produkcja wyrobów chemicznych produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych produkcja metali produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyłączeniem maszyn i urządzeń produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej niesklasyfikowana produkcja maszyn biurowych i komputerów produkcja maszyn i aparatury elektrycznej gdzie indziej niesklasyfikowana produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. Wyszczególnienie. 2001 3,88 1,57 88,76 10,69 1,09 1,86 0,43 0,16 1,23 3,81 1,71 8,77 9,65 3,26 9,40 2,62 2,82 7,97 0,50 5,71 2,11. 2000 3,28 1,43 88,71 10,15 2,45 1,19 0,18 0,24 2,21 2,13 2,43 9,61 11,34 3,03 10,36 2,80 3,07 6,67 0,15 4,26 1,75. 1,90. 4,00. 5,95 0,25. 2,37. 7,57 6,19 3,38 11,15 1,86. 1,26. 2002 2,31 0,73 88,61 9,57 0,75 0,93 0,29 0,09 1,69 1,99. 3,29. 3,62. 4,54 0,10. 2,63. . 9,05 3,65 5,99 5,44. 1,67. 2003 1,99 0,66 90,49 12,06 0,95 1,08 0,26 0,12 1,42 1,45. Tabela 6. Struktura nakładów innowacyjnych w przemyśle według sekcji i działów PKD w latach 2000–2004 (w %). 2,07. 2,84. 5,78 0,08. 3,22. 9,79 11,47 4,28 5,60 1,87. 1,69. 2004 2,76 1,09 88,61 14,94 0,93 1,97 0,36 0,11 3,91 2,66. Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw… 13.

(10) Źródło: jak w tabeli 5.. Wyszczególnienie produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep produkcja pozostałego sprzętu transportowego produkcja mebli; działalność produkcyjna gdzie indziej niesklasyfikowana zagospodarowanie odpadów Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. cd. tabeli 6 2001 0,91 9,34 2,17 2,25 0,29 .. 2000 1,59 8,40 3,16 1,46 . 8,01. 0,09 9,08. 1,81. 21,73 2,30. 1,48. 2002. 0,00 7,52. 2,18. 19,64 1,29. 1,30. 2003. 0,12 8,63. 2,80. 9,69 1,48. 0,94. 2004. 14. Elżbieta Bombińska.

(11) Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw…. 15. 2004. 2003. 2002. 2001. 2000 0. 0,5. 1. 1,5. 2 2,5 Intensywność innowacji. 3. 3,5. 4. 4,5. Rys. 2. Intensywność innowacji w przedsiębiorstwach z sekcji przetwórstwa przemysłowego w latach 2000–2004 (w %) Źródło: Działalność innowacyjna…, s. 71.. – w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi – a przy tym sukcesywnie obniżający się był udział wydatków na działalność B+R: w 2004 r. stanowiły one zaledwie 7,5% nakładów na działalność innowacyjną przedsiębiorstw i był to poziom najniższy w całym analizowanym okresie (w 2000 r. – 12,8%). Taka struktura nakładów dowodzi, że działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw przemysłowych polegała głównie na absorpcji nowej technologii w postaci materialnej (embodied technology) ze źródeł zewnętrznych, której celem były modernizacja i unowocześnianie systemu wytwarzania i produkcji. Podstawowym źródłem finansowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce w latach 2000–2004 były ich środki własne, na które przypadało w poszczególnych latach od ok. 65% do blisko 79% całkowitej wartości nakładów przedsiębiorstw na działalność innowacyjną (por. tabela 5). Drugim co do wielkości źródłem finansowania tej działalności były kredyty bankowe z udziałem od 13,7% w 2000 r. do 22,4% w 2002 r.; w 2004 r. ukształtował się on na poziomie 15,6%. We wszystkich latach objętych analizą ponad 88% ogólnej wartości nakładów innowacyjnych w przemyśle przypadało na sekcję przetwórstwa przemysłowego (por. tabela 6). Do działów, które posiadały w tym okresie najwyższy.

(12) 16. Elżbieta Bombińska. udział w tych nakładach należały: produkcja artykułów spożywczych i napojów (10,15% w 2000 r. i 14,94% w 2004 r.), produkcja wyrobów chemicznych (11,34% w 2000 r. i 11,47% w 2004 r.), produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (9,61% w 2000 r. i 9,79% w 2004 r.), produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (8,4% w 2000 r., 21,73% w 2002 r. i 9,69% w 2004 r.) oraz produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej niesklasyfikowana (6,67% w 2000 r. i 5,78% w 2004 r.). Warto zauważyć, że powyższe działy charakteryzowały się jednocześnie wysokim odsetkiem przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw (por. tabela 3). Do korzystnych zjawisk związanych z działalnością innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce należy zaliczyć relatywnie wysoki poziom wskaźnika intensywności innowacji (relacja nakładów na działalność innowacyjną do wartości sprzedaży). W całym analizowanym okresie przyjmował on wartość powyżej 3% (od 3,0% w 2004 r. do 4,2% w 2003 r. – por. rys. 2) i nie odbiegał znacząco od poziomu krajów UE. 4. Efekty działalności innowacyjnej Jednym z mierników oceny efektów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw jest wskaźnik odnowienia produkcji. Zgodnie z metodologią Oslo, wskaźnik ten oznacza udział produkcji sprzedanej wyrobów będących innowacjami technicznymi, wprowadzonymi na rynek w ciągu minionych trzech lat w wartości ogółem produkcji sprzedanej w danym roku. Zwraca uwagę dość systematyczny – ale powolny – wzrost wskaźnika stopnia odnowienia produkcji w Polsce. W latach 2000–2004 jego wartość w przedsiębiorstwach przemysłowych zwiększyła się o 4,5 punktu procentowego i w 2004 r. wynosiła 20,9%. W sekcji przetwórstwa przemysłowego odnotowano jeszcze większy przyrost (5,3 punktu procentowego), a wskaźnik odnowienia produkcji osiągnął poziom 23,8% (por. tabela 7). Pomimo znaczących fluktuacji poziomu wskaźnika odnowienia produkcji obserwowanych w poszczególnych działach PKD w latach 2000–2004 w całym analizowanym okresie przyjmował on najwyższe wartości w dziedzinach zaliczanych do wysokiej lub średniowysokiej techniki według listy OECD z 1995 r. Były to działy: produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (34,9% w 2000 r. i 69,5% w 2004 r.), produkcja maszyn biurowych i komputerów (48,3% w 2000 r., 59,4% w 2003 r. i 49,9% w 2004 r.), produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (10,9% w 2000 r., 61,3% w 2003 r. i 39,9% w 2004 r.), produkcja pozostałego sprzętu transportowego (37% w 2000 r., 64,2% w 2003 r. i 36,3% w 2004 r.), produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych, optycznych, zegarów i zegarków (75% w 2000 r. i 35,9% w 2004 r.) oraz produkcja.

(13) Ogółem. 16,4. 7,6. 17,7. 10,3. 16,8. produkcja maszyn i aparatury elektrycznej gdzie indziej niesklasyfikowana. produkcja maszyn biurowych i komputerów. produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej niesklasyfikowana. 13,9 28,1. 48,3 24,3. 29,0. 16,3. 15,8 29,5. 6,2. 6,7. produkcja metalowych wyrobów gotowych z wyłączeniem maszyn i urządzeń. produkcja metali. 14,1. 13,2. 48,4. 12,0. 2,1. 7,3. 7,5. 3,8. 16,6. 22,1. 12,6. 10,6. 36,0. 13,9. 18. 20,8. 2001b. produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych. produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych. produkcja wyrobów chemicznych. produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej. działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji. 14,0. produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru. produkcja drewna i wyrobów z drewna. 8,8. 2,4. 13,3. 18,4. 9,6. 18,5. 2000a. produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich. produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich. włókiennictwo. produkcja wyrobów tytoniowych. produkcja artykułów spożywczych i napojów. Przetwórstwo przemysłowe, w tym:. Wyszczególnienie. 13,3. 21,8. 6,6. 32,1. 19,7. 6,2. 14,2. 12,5. 52,0. 12,6. 4,0. 9,7. 9,6. 5,3. 13,6. 5,6. 7,3. 19,1. 16,7. 2002c 20,7. 15,0. 33,1. 59,4. 30,2. 19,1. 8,8. 19,0. 20,1. 20,8. 15,8. 10,1. 7,3. 22,6. 8,2. 18,4. 8,8. 13,4. 23,8. 2003d. 31,5. 49,9. 27,5. 18,7. 11,7. 17,5. 18,9. 20,9. 14,3. 7,4. 14,5. 9,2. 13,4. 4,8. 10,8. 15,8. 12,5. 23,8. 20,9. 2004e. Tabela 7. Produkcja sprzedana wyrobów nowych i zmodernizowanych (stopień odnowienia produkcji) w przedsiębiorstwach przemysłowych w latach 2000–2004 (w %). Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw… 17.

(14) zagospodarowanie odpadów. b. produkcja mebli; działalność produkcyjna gdzie indziej niesklasyfikowana. produkcja pozostałego sprzętu transportowego. produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów. 0,8. 10,6. 37,0. 34,9. 2,2. 23,6. 36,8. 39,1. 21,3. 30,6. 10,9 75,0. 2001b. 2000a. 20,3. 14,1. 18,9. 43,8. 47,4. 42,0. 2002c. 36,2. 27,7. 64,2. 59,1. 52,6. 61,3. 2003d. c. 4,5. 21,6. 36,3. 69,5. 35,9. 39,9. 2004e. Źródło: Działalność innowacyjna…, s. 95.. Wyroby, których produkcję uruchomiono w latach 1998–2000. Wyroby, których produkcję uruchomiono w latach 1999–2001. Wyroby, których produkcję uruchomiono w latach 2001–2003. d Wyroby, których produkcję uruchomiono w latach 2002–2004. e Wyroby, których produkcję uruchomiono w latach 2002–2004.. a. Wyszczególnienie. produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. cd. tabeli 7. 18. Elżbieta Bombińska.

(15) Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw…. 19. maszyn i aparatury elektrycznej gdzie indziej niesklasyfikowana (24,3 w 2000 r. i 31,5% w 2004 r.). Ponadto w latach 2000–2002 wysokim stopniem odnowienia produkcji cechował się również dział produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (odpowiednio 36%, 48,4% i 52%), w ostatnich dwóch latach badanego okresu nastąpił jednak gwałtowny spadek wartości wskaźnika i w 2004 r. stopień odnowienia produkcji w tym dziale osiągnął poziom zaledwie 14,3%.. Wypełnienie przepisów, norm lub standardów. 27,8. Zmniejszenie szkodliwości dla środowiska i poprawa w zakresie BHP. 23,1. Obniżenie materiałochłonności i energochłonności na jednostkę produktu. 16,2 17,5. Obniżenie kosztów pracy na jednostkę produktu. 29,1. Zwiększenie zdolności produkcyjnych 26,7. Zwiększenie elastyczności produkcji Poprawa jakości produktów. 41,0. Wyjście na nowe rynki lub zwiększenie udziału w dotychczasowych. 29,0. Zwiększenie asortymentu produktów. 37,5 0. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. %. Rys. 3. Efekty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002–2004 (% wskazań przedsiębiorstw innowacyjnych) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna…, s. 72.. Kolejnych informacji dotyczących efektów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce dostarcza rys. 3 (wyniki badań przedstawione na wykresie dotyczą przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniających powyżej 9 pracowników). Zaprezentowano na nim rodzaje efektów tejże działalności, mierzonych odsetkiem przedsiębiorstw innowacyjnych, które oceniły wpływ wprowadzonych w latach 2002–2004 innowacji na swoją działalność jako wysoki. W ocenie przedsiębiorstw wśród efektów działalności innowacyjnej uzyskanych w badanym okresie dominują efekty dotyczące produktów. Ponad 40% przedsię-.

(16) Elżbieta Bombińska. 20. biorstw innowacyjnych w polskim przemyśle uznało poprawę jakości produktów za efekt prowadzonej przez siebie działalności innowacyjnej, 37% wskazało zwiększenie asortymentu produkcji, zaś nieco ponad 29% przedsiębiorstw – zwiększenie zdolności produkcyjnych. Jednym z oczekiwanych efektów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych – zwłaszcza w polskiej gospodarce – jest wzrost ich sprzedaży na rynkach zagranicznych. W tabelach 8 i 9 zaprezentowano dane dotyczące dynamiki eksportu artykułów przemysłowych (w cenach stałych) i jego struktury według podsekcji, spójnej z Polską Klasyfikacją Działalności – Polską Klasyfikacją Wyrobów i Usług, w całkowitej wartości eksportu przemysłowego Polski5. Analiza danych zawartych w tabeli 8 wskazuje, że w latach 2000–2004 dziedziny przemysłu cechujące się najwyższym poziomem innowacyjności, mierzonym udziałem nakładów na działalność innowacyjną i odsetkiem przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw danej branży (tj. produkcja wyrobów chemicznych, produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej, produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, produkcja artykułów spożywczych i napojów oraz produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej niesklasyfikowana)6, charakteryzowała wysoka dynamika eksportu. W badanym okresie w dziedzinach innowacyjnych najwyższy przyrost eksportu zanotowano w podsekcjach: sprzęt transportowy7 (145,4% – był to jednocześnie najwyższy poziom dynamiki wśród wszystkich podsekcji PKWiU), maszyny i urządzenia gdzie indziej niewymienione (75,2%) oraz produkty spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe (73,7%). Niższe tempo przyrostu eksportu wystąpiło natomiast w podsekcjach: wyroby chemiczne (58,2%) oraz koks, produkty rafinacji ropy naftowej i paliwo jądrowe (42,1%). Z wyjątkiem podsekcji wyrobów chemicznych w latach 2000–2004 dziedziny innowacyjne zwiększyły swój udział w polskim eksporcie przemysłowym z 41,24% do 46,21%. Należy jednak podkreślić, że jedynie w dwóch podsekcjach (sprzęt transportowy oraz maszyny i urządzenia gdzie indziej niewymienione) wzrost ten był znaczny i wyniósł odpowiednio 3,83 i 1,06 punktu procentowego, zaś udziały tych podsekcji osiągnęły w 2004 r. poziom 22,29% i 7,63%. Wzrost udziału w podsekcjach: koks, produkty rafinacji ropy naftowej i paliwo jądrowe oraz produkty spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe nie przekroczyły 1 punktu procentowego i w 2004 r. stanowiły one odpowiednio 2,93% i 7,38% całkowitej wartości eksportu przemysłowego Polski (por. tabela 9). www.stat.gov.pl./klasyfikacje/PKWiU, 06.12.2006.. 5. Por. tabele 3 i 6.. 6. Obejmuje ona dwa działy PKD: produkcję pojazdów samochodowych, przyczep i naczep oraz produkcję pozostałego sprzętu transportowego. 7.

(17) 127,5. Masa celulozowa, papier i wyroby z papieru. 177,6. Sprzęt transportowy. 106,9. Towary gdzie indziej niesklasyfikowane. b. 114,7. 54,9. 131,8. 107,9. 123,0. 114,5. 115,6. 105,3. 109,8. 124,2. 101,3. 124,2. 123,4. 99,8. 100,5. 102,7. 112,5. 89,7. 101,9. 2001a. 85,1. 99,0. 109,0. 108,6. 117,0. 105,6. 105,8. 109,2. 117,6. 114,3. 103,3. 121,1. 109,5. 93,7. 94,2. 103,9. 138,5. 100,5. 2002a. 172,4. 133,8. 116,9. 139,7. 114,7. 116,7. 111,3. 116,5. 120,6. 118,3. 103,3. 115,7. 118,9. 93,9. 100,1. 120,2. 89,5. 82,9. 2003a 98,0. 101,0. 96,1. 119,8. 131,5. 120,6. 123,0. 112,0. 115,7. 112,6. 115,5. 107,2. 112,2. 102,4. 89,3. 98,9. 123,6. 90,4. 2004a 83,2. 81,4. 167,8. 164,7. 245,4. 185,3. 175,2. 138,9. 161,6. 198,3. 158,2. 142,1. 194,0. 133,1. 79,0. 95,8. 173,7. 100,5. 2004b. Rok poprzedni = 100; 2000 = 100 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Roczniki statystyczne handlu zagranicznego (wydania z lat 2001–2005), GUS, Warszawa, www.stat.gov. pl./klasyfikacje/PKWiU, 06.12.2006.. a. Energia elektryczna, gaz; para wodna i gorąca woda. 126,9. 127,0. Produkty wytworzone, gdzie indziej niesklasyfikowane. Urządzenia elektryczne i optyczne. 117,7. 121,6. Maszyny i urzadzenia, gdzie indziej niewymienione. Matale i podstawowe wyroby z metali. 117,0. Wyroby z pozostałych surowów niemetalicznych. 119,0. 129,3. Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych. Wyroby chemiczne. 126,7. Koks, produkty rafinacji ropy naftowej i paliwo jądrowe. 112,8. 108,2. Drewno i wyroby z drewna. Skóry wyprawione i wyroby ze skór wyprawionych. 112,9. 104,4. Wyroby włókiennicze i odzież. Produkty spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe. 117,4. 98,1. 2000a. Produkty nieenergetyczne górnictwa i kopalnictwa. Produkty energetyczne górnictwa i kopalnictwa. Wyszczególnienie. Tabela 8. Dynamika eksportu towarów przemysłowych według podsekcji PKWiU w latach 2000–2004 (ceny stałe). Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw… 21.

(18) 8,85. 3,38. Masa celulozowa, papier i wyroby z papieru. 6,57. 18,46. Maszyny i urzadzenia gdzie indziej niewymienione. Sprzęt transportowy. 0,30. Źródło: jak w tabeli 8.. 0,46. Towary gdzie indziej niesklasyfikowane. Energia elektryczna, gaz; para wodna i gorąca woda. 7,76. 10,63. Produkty wytworzone gdzie indziej niesklasyfikowane. Urządzenia elektryczne i optyczne. 13,64. 2,46. Matale i podstawowe wyroby z metali. Wyroby z pozostałych surowów niemetalicznych. 6,71. 3,53. Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych. Wyroby chemiczne. 2,20. Koks, produkty rafinacji ropy naftowej i paliwo jądrowe. 3,57. 1,39. Drewno i wyroby z drewna. Skóry wyprawione i wyroby ze skór wyprawionych. 7,30. Wyroby włókiennicze i odzież. Produkty spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe. 0,35. 2,44. 2000. Produkty nieenergetyczne górnictwa i kopalnictwa. Produkty energetyczne górnictwa i kopalnictwa. Wyszczególnienie. 0,18. 0,57. 7,71. 19,88. 11,13. 6,71. 12,42. 2,48. 3,95. 5,94. 2,32. 3,62. 3,12. 1,33. 8,21. 7,37. 0,26. 2,79. 2001. 0,20. 0,60. 7,84. 20,48. 11,91. 6,84. 12,16. 2,53. 4,39. 5,91. 2,13. 3,84. 3,16. 1,25. 7,32. 6,85. 0,33. 2,26. 2002. 0,33. 0,77. 7,99. 20,56. 11,73. 7,40. 12,15. 2,61. 4,66. 6,07. 2,06. 3,82. 3,33. 1,08. 6,56. 7,18. 0,22. 1,49. 2003. Tabela 9. Struktura towarowa polskiego eksportu przemysłowego według podsekcji PKWiU w latach 2000–2004 (ceny bieżące w %). 0,29. 0,59. 7,34. 22,29. 10,85. 7,63. 13,30. 2,40. 4,47. 5,98. 2,93. 3,28. 3,11. 0,80. 5,21. 7,38. 0,20. 1,95. 2004. 22. Elżbieta Bombińska.

(19) Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw…. 23. 5. Podsumowanie Lata 2000–2004 to bez wątpienia okres wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce. Wskazuje na to wzrost odsetka przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną, jak również przedsiębiorstw innowacyjnych w przemyśle, widoczny zwłaszcza w grupie przedsiębiorstw dużych i średnich. W okresie tym zwiększyły się ponadto nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle ogółem, jak również w przeliczeniu na jedno przedsiębiorstwo, a wskaźnik intensywności innowacji utrzymywał się na relatywnie wysokim poziomie. W latach 2000–2004 (podobnie zresztą jak w poprzedzającej badany okres dekadzie) działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw przemysłowych opierała się w głównej mierze na procesach dyfuzji innowacji. Polegała ona na absorpcji ze źródeł zewnętrznych – w dużym stopniu zagranicznych – nowej technologii, głównie w postaci materialnej i tylko w niewielkim stopniu związana była z kreowaniem nowej wiedzy, którego miarą jest wartość nakładów na działalność B+R. Niekorzystna struktura nakładów innowacyjnych według rodzajów działalności innowacyjnej wskazuje na potrzebę większego zaangażowania przedsiębiorstw przemysłowych w prowadzenie prac badawczo-rozwojowych, a w szczególności zwiększenia udziału państwa w finansowaniu działalności B+R przedsiębiorstw. Wśród efektów działalności innowacyjnej uzyskanych w analizowanym okresie dominują efekty dotyczące produktów, głównie poprawa ich jakości oraz zwiększenie asortymentu produkcji. Powolny, ale systematyczny wzrost wartości wskaźnika odnowienia produkcji wskazuje na lepsze efekty prowadzonej działalności innowacyjnej. W latach 2000–2004 najwyższy poziom innowacyjności, mierzony wielkością nakładów na działalność innowacyjną i odsetkiem przedsiębiorstw innowacyjnych, cechował następujące działy PKD: produkcja wyrobów chemicznych, produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej, produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, produkcja artykułów spożywczych i napojów oraz produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej niesklasyfikowana. Relatywnie wysokiemu poziomowi innowacyjności tych działów nie towarzyszyła jednak we wszystkich przypadkach wysoka dynamika eksportu. W konsekwencji w badanym okresie jedynie dwa spośród nich istotnie zwiększyły swój udział w polskim eksporcie przemysłowym. Określenie przyczyn tego zjawiska wymaga dalszych badań, a w szczególności wydłużenia ich okresu, gdyż efekty działalności innowacyjnej, w tym związane z eksportem towarów, ze względu na swój charakter mogą wystąpić z dużym opóźnieniem. Wydaje się jednak, że jedną z istotnych przyczyn relatywnie małych efektów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w dziedzinie eksportu może być niekorzystna struktura nakładów na działalność innowacyjną z niskim udziałem wydatków na B+R..

(20) 24. Elżbieta Bombińska. Literatura Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002–2004, GUS, Warszawa 2006. Nauka i technika w roku 2000, GUS, Warszawa 2001. Nauka i technika w roku 2001, GUS, Warszawa 2002. Nauka i technika w roku 2002, GUS, Warszawa 2003. Nauka i technika w roku 2003, GUS, Warszawa 2004. Nauka i technika w roku 2004, GUS, Warszawa 2005. Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa (wydania z lat 2001–2005), www.stat.gov.pl./klasyfikacje/PKWiU, 06.12.2006. Innovative Activities of Polish Industrial Enterprises and Changes in Their Export Structure, 2000–2004 Innovation is widely regarded to be one of the foundations of the knowledge society and economy, and is also a source of long-term competitive advantage on the international arena. In this article, the author analyses changes in the innovation activities of Polish industrial enterprises in the years 2000–2004 and attempts to assess the impact of those changes on the export size and dynamics of the most innovative branches of Polish industry..

(21)