Polityka energetyczna Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 852. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Magdalena Zajączkowska Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Polityka energetyczna Unii Europejskiej 1. Wstęp Energia jest niezbędnym czynnikiem rozwoju gospodarczego, uważanym przez wiele rządów za dobro o charakterze strategicznym. Jej znaczenie dostrzega się na płaszczyźnie gospodarczej (w procesie produkcji dóbr i usług) oraz politycznej (zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego)1. Zagrożenia dla bezpieczeństwa energetycznego upatruje się w2: znacznie większym stosunku przyrostu ludności do przyrostu ilości wytwarzanej energii, rosnących kosztach wydobycia paliwa niezbędnego do wytworzenia energii, drastycznym zmniejszeniu się lub braku dostępnego paliwa energetycznego, znacznych kosztach przywrócenia stanu pierwotnego środowiska naturalnego, które przekroczą zyski z wydobycia i przetworzenia paliwa na energię elektryczną oraz w tempie starzenia się infrastruktury energetycznej. W związku z tym coraz bardziej istotne staje się stworzenie spójnej polityki energetycznej Unii Europejskiej opartej na bezpieczeństwie dostaw i ochronie środowiska, uwzględniającej przede wszystkim problem ocieplenia klimatu. Polityka energetyczna stanowi część ogólnej polityki gospodarczej i jest nierozerwalnie związana z ochroną środowiska, co zmusza kraje do współpracy. Jest rozumiana jako całokształt działań mających na celu stworzenie warunków do rozwoju i sprawnego funkcjonowania sektora energetycznego, które obejmują zarówno fazę prognozowania i planowania, jak też kształtowanie systemu 1 G. Wojtkowska-Łodej, Polityka energetyczna Polski w aspekcie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2002, s. 29.. Wybrane aspekty stosowania energii odnawialnej, red. R. Ciach, Fundacja Rozwoju Nauk Materiałowych, Kraków 2006, s. 5. 2.

(2) Magdalena Zajączkowska. 82. organizacji i instrumentów regulacji oraz ich implementację3. Celem polityki energetycznej jest zachowanie bezpieczeństwa energetycznego oraz uzyskanie takiej stabilności, która jest w stanie amortyzować wystąpienie potencjalnych kryzysów energetycznych (głównie zaburzeń w dostawach ropy naftowej oraz gazu), chroniąc jednocześnie środowisko przed szkodliwymi skutkami procesów energetycznych. Zadaniem polityki energetycznej jest zatem „stałe gwarantowane, wystarczające, przez przyrodę tolerowane i gospodarczo korzystne zabezpieczenie zaopatrzenia w energię”4. 2. Charakterystyka sektora energetycznego Unii Europejskiej Państwa członkowskie Unii Europejskiej są w 54% zależne od dostaw surowców i paliw energetycznych z importu, co każdego obywatela Unii kosztuje 700 euro rocznie5. Uzależnienie od importu energii stale wzrasta, czego dowodzą dane przedstawione w tabeli 1. Tylko w 1999 r. nastąpił spadek importu energii, co spowodowane było sytuacją gospodarczą na świecie oraz w poszczególnych krajach członkowskich UE. Przedstawione dane uwzględniają podział krajów członkowskich na „stare” kraje Unii (UE-15) oraz kraje rozszerzenia z 2004 i 2007 r. (UE-12). Kraje UE-12 w mniejszym stopniu są uzależnione od importu energii z sąsiednich państw. Przyczyn takiej sytuacji należy upatrywać w zacofaniu infrastruktury sektorowej, opóźnieniach we wprowadzaniu innowacji oraz strukturze źródeł energii. Tabela 1. Zależność od importu energii (w %) Wyszczególnienie 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001a 2002 2003 2004 2005 2006. UE-27. 43,5 44,1. UE-15. 46,7 46,8 47,8 48,9 47,8. UE-25 a. 45. 46,1 45,2 46,8. 43,7 44,3 45,2 46,5 45,6 47,3. 47,4 47,9. .. 48,9 50,3 52,5 53,8. 48,1 49,5 50,7 53,1 54,4. 49,6 50,3 50,4 51,9. 53,1 55,5 56,9. Dane za 2001 r. to dane szacunkowe.. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu: http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 28.02.2009. 3 J. Bogdanienko, Gospodarka energetyczna wybranych krajów Europy Zachodniej, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995, s. 34.. 4 R. Sabela, Polityczny i gospodarczy proces integracji UE, Wydawnictwo WSZiB, Kraków 1999, s. 78.. Przewodniczący Komisji Europejskiej José Manuel Barroso podczas prezentacji drugiego pakietu energetycznego Komisji, 13 listopada 2008. 5.

(3) Polityka energetyczna Unii Europejskiej. 83. Przedstawione przez Komisję Europejską 6 prognozy wskazują, że jeśli nie zostaną podjęte działania zapobiegawcze, istnieje duże prawdopodobieństwo wzrostu tej zależności do 70% w 2030 r. (w porównaniu z 2000 r.). Tendencja ta utrzyma się, ponieważ zapotrzebowanie na energię ciągle wzrasta. Głównym surowcem energetycznym jest ropa naftowa, która w 45% jest importowana z rejonu Bliskiego Wschodu, 40% gazu ziemnego pochodzi z Rosji oraz basenu Morza Kaspijskiego, z którego tranzyt również jest kontrolowany przez Rosję. Żaden z dostawców nie ma otwartego rynku, co powoduje znaczne trudności w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Unii. Wysoki stopień uzależnienia od dostaw ropy naftowej i gazu z Rosji jest charakterystyczny dla krajów UE-10 (rozszerzenie Unii Europejskiej z 2004 r.)7. Głównym nośnikiem energii w Unii Europejskiej są paliwa płynne (ok. 35%). Od ok. 2002 r. udział paliw płynnych w produkcji energii maleje, co jest spowodowane działaniami podjętymi w ramach polityki energetycznej Unii Europejskiej. Szczegółowe dane dotyczące struktury produkcji energii pierwotnej przedstawiono w tabeli 2. Tylko ok. 6% produkcji energii pochodzi ze źródeł odnawialnych. Należy podkreślić, że wykorzystanie źródeł odnawialnych wzrasta rokrocznie w ogólnym bilansie energetycznym Unii Europejskiej, a docelowy poziom udziału energii odnawialnej jest korygowany co pewien okres. Energia elektryczna pochodzenia jądrowego stanowi 29%. Tabela 2. Produkcja energii pierwotnej w Unii Europejskiej (mln toe*) Wyszczególnienie 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 UE-27. 942. 971. 962. 940. 767. 760. 754. 270. 264. 129. 125. UE-25. 899. 927. UE-27. 275. UE-15. UE-25 UE-15. 740. 262 135. 256. UE-27. 169. 169. UE-15. 159. 159. UE-25. 162. 162. 921. 253. 167. 160 158. 901. Ogółem 942. 905 767. 933. 894 758. 1) paliwa stałe. 169. 158. 162. 168. 160. 149. 171. 163. 743. 94. 177. 164. 745. 96. 171. 2) ropa naftowa. 754. 208. 107. 98. 923. 210. 113. 201. 927. 210. 756. 222 213. .. 895. 237. 226. 211. 933. 895. 200 96. 152. 199. 161. 155 152. 889. 891. 871. 885. 853 713. 694. 201. 195. 190. 90. 86. 82. 197. 190. 151. 140. 128. 116. 142. 131. 119. 108. 145. 135. 185. 833. 122. 179. 111. EU-25 Energy and Transport Outlook to 2030, European Commission, January 2003, http:// ec.europa.eu/energy/index_en.htm, 28.02.2009. 6. 7 Szerzej zob. Ł. Jaworski, Strategiczne kierunki polityki energetycznej nowych państw Unii Europejskiej, „WEBI” 2008, nr 1(188), s. 35..

(4) Magdalena Zajączkowska. 84. cd. tabeli 2. Wyszczególnienie 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006. UE-27. 188. 209. 201. UE-15. 167. 188. 182. UE-27. 223. UE-15. 204. UE-27. 85. 88. 92. UE-15. 73. 75. 78. UE-25. UE-25. UE-25. 174. 218. 81. 196. 233. 228 213. 83. 199. 189. 203. 207. 208. 204. 199. 203. 188. 181. 185. 190. 191. 187. 183. 185. 172. 236. 243. 243. 216. 223. 222. 95. 95 81. 188. 191. 196. 4) energia jądrowa. 235. 229 215. 3) gaz. 231. 237. 237. 90 81. 90. 252. 193. 257. 230. 231. 101. ⋅. 85. 88. 85. 97. 178. 260. 99 94. 192. 256. 248. 229. 189. 255. 246. 5) energia odnawialna. 87. 197. 95. 251. 162. 255. 234. 251. 232. 248. 107. 115. 120. 127. 91. 98. 101. 108. 102. 254. 179. 169. 110. 113. 230. 121. * toe – tona ekwiwalentu ropy naftowej.. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu: http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 28.02.2009.. Energetyka jest uznawana przez państwa członkowskie za strategiczny dział gospodarki, w którym dominują przede wszystkim interesy narodowe podlegające regulacjom narodowym, tworzonym w ramach krajowego prawa energetycznego. Coraz większe znaczenie mają jednakże regulacje prawa wspólnotowego. Dzieje się tak ze względu na ciągły wzrost zużycia energii i tym samym konieczność inwestycji w pozyskiwanie paliw energetycznych za granicą, ich importowanie i transportowanie8. 3. Początki polityki energetycznej Wspólnot Europejskich Priorytety polityki energetycznej Unii Europejskiej wynikają z dokumentów stanowiących pierwotne źródło prawa Wspólnot Europejskich. Sektor węglowy jest kontrolowany przez Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, natomiast przemysł atomowy – przez Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Obecnie obowiązujące cele polityki energetycznej wyznaczył traktat z Maastricht. Jako cel ogólny wskazano w nim utworzenie jednolitego rynku energii w ramach jednolitego. Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, red. J. Barcz, PiPG, Warszawa 2002, s. 526. 8.

(5) Polityka energetyczna Unii Europejskiej. 85. rynku wewnętrznego. Sektor energetyczny został więc poddany mechanizmom rynkowym i włączony w proces tworzenia jednolitego rynku wewnętrznego9. Początkiem formalnej współpracy państw członkowskich WE w zakresie polityki energetycznej było podpisanie w 1964 r. Protokołu w sprawie podjęcia kroków na rzecz wypracowania wspólnej polityki energetycznej. Na podstawie tego dokumentu Rada Unii Europejskiej przedstawiła w 1969 r. wstępne zasady funkcjonowania tej polityki. Kolejne lata nie przyniosły jednakże konkretyzacji i realizacji postanowień protokołu. Jedynym działaniem, jakie podjęła Rada, było zobowiązanie państw członkowskich w styczniu 1971 r. do corocznego przedstawiania Komisji planów inwestycyjnych w sektorze energetycznym dotyczących ropy naftowej, gazu naturalnego oraz energii elektrycznej oraz planów dotyczących importu ropy i gazu10. Od początku lat 70. w gospodarce światowej mieliśmy do czynienia z dwoma załamaniami w zakresie podaży ropy naftowej, co pociągnęło za sobą znaczne podwyżki cen tego surowca. W 1973 r. bezpośrednią przyczyną powstania kryzysu był konflikt arabsko-izraelski, czego konsekwencją była decyzja OPEC o zastosowaniu embarga11 na eksport ropy do państw popierających Izrael. Decyzje cenowe OPEC z 1973 r., tj. ustalenie ceny ropy naftowej na poziomie najwyższym w stosunku do dotychczasowych cen informacyjnych, doprowadziły do tego, że skończył się okres taniego źródła energii na świecie12. Drugi kryzys naftowy wystąpił na skutek wydarzeń rewolucji islamskiej w Iranie w 1979 r. W 1973 r. kraje wysoko uprzemysłowione nie miały zintegrowanego, kompleksowego programu postępowania w sytuacji kryzysu energetycznego. Istniały programy optymalnego wykorzystania źródeł energii pochodzenia krajowego i z importu, ale okazały się one nieskuteczne lub nieprzydatne, gdy konieczne było podjęcie wspólnych działań przeciwdziałających sytuacjom kryzysowym13. Doświadczenia kryzysów naftowych14 uświadomiły władzom państw, że gwałtowne zmiany na rynku ropy naftowej mogą mieć wpływ nie tylko na sytuację w sektorze energetycznym, ale przede wszystkim na rozwój gospodarczy. 9 Szerzej na temat działania KE na rzecz tworzenia konkurencyjnego rynku energii zob. D. Michalski, Problemy unijnej energetyki, „WEBI” 2006, nr 5(174), s. 36.. Z.M. Doliwa-Klepacki, Integracja europejska, Temida 2, Białystok 2005, s. 551.. 10. Od tego momentu ropę naftową określa się jako arabską broń naftową – B. Łęgowska, Polityka naftowa państw arabskich Zatoki Perskiej, Ibidem, Łódź 2007, s. 56. 11. L. Bednarz, Nafta, problemy i perspektywy, PWE, Warszawa 1978, s. 206.. 12. Jednym z tych programów był realizowany w USA program rozwoju własnych źródeł energii „Niezależność energetyczna”. 13. 14 Lata 1973–1974, 1979–1980 oraz wydarzenia lat 1990–1991 (wojna w Zatoce Perskiej) nie są traktowane przez niektórych badaczy jak kryzys naftowy o cechach zaobserwowanych w przypadku pierwszego i drugiego szoku naftowego..

(6) Magdalena Zajączkowska. 86. Zauważono potrzebę zmiany modelu systemu energetycznego i związanej z nim polityki energetycznej, konieczność restrukturyzacji gospodarek oraz zmniejszenie ryzyka związanego z importem paliw. Skutkiem szoków naftowych było zwolnienie tempa wzrostu zużycia ropy jako surowca energetycznego, przyspieszenie wdrażania nowych źródeł i rodzajów energii oraz uświadomienie konieczności uniezależnienia się od zagranicznych dostaw ropy. W wyniku kryzysów naftowych nastąpiło ograniczenie zużycia ropy naftowej przede wszystkim w krajach spoza OPEC, co spowodowało bardziej racjonalne zużycie energii i zastępowanie ropy innymi nośnikami energii. Doprowadziło to do restrukturyzacji całego rynku energetycznego przez wzrost zużycia węgla kamiennego i energii jądrowej. Po kryzysach naftowych wydobycie ropy naftowej wzrosło przede wszystkim w Wielkiej Brytanii i Norwegii. Do czasu kryzysów naftowych kraje członkowskie Wspólnot nie widziały potrzeby tworzenia wspólnej polityki energetycznej. Niespodziewane podniesienie cen ropy naftowej przez państwa OPEC było zaskoczeniem i przesłanką do tworzenia ram wspólnej polityki energetycznej. Krajom członkowskim nie udało się jednakże wypracować wspólnego stanowiska. Państwa takie jak Wielka Brytania i Francja przedkładały dwustronne negocjacje z dostawcami ropy nad skoordynowaną polityką obejmującą wszystkie kraje. Skutkiem kryzysów naftowych był m.in. pozytywny efekt wdrażania w krajach wysoko uprzemysłowionych technologii energooszczędnych w przemyśle czy budownictwie. Ponadto przystąpiono do poszukiwania nowych złóż ropy naftowej, więcej prądu w energetyce zaczęto pozyskiwać ze spalania węgla oraz podjęto decyzje o rozbudowie sieci elektrowni atomowych. Rozpoczęto również proces poszukiwania alternatywnych, odnawialnych źródeł energii15. Ponadto postulowano zmiany struktury wytwarzania dochodu narodowego w kierunku zwiększania roli usług kosztem przemysłu przez zahamowanie rozwoju gałęzi przemysłu odznaczających się wysoką energochłonnością, a wspieranie rozwoju nowych gałęzi, takich jak np. elektronika16. Skala zmian na międzynarodowym rynku energetycznym okazała się tak wielka, że szanse powodzenia miała tylko wspólna międzynarodowa strategia w dziedzinie energetyki. Celowi temu miało służyć powołanie w 1974 r. Międzynarodowej Agencji Energetycznej (International Energy Agency – IEA)17 i realizowanie w jej ramach międzynarodowego programu energetycznego18. Zgodnie T. Kaczmarek, R. Jarosz, Czy ropa rządzi światem? Branta, Bydgoszcz 2006, s. 121.. 15. J. Danielewski, Energetyka światowa po kryzysach, IKCHZ, Warszawa 1991, s. 11.. 16. Kraje członkowskie: UE-15, Czechy, Słowacja, Węgry, Polska oraz kraje OECD oprócz Islandii i Meksyku; http://www.iea.org/, 28.02.2009. 17. Energy Policies and Programmes of IEA Countries, 1983 Review, www.oecd-library.org, s. 30.. 18.

(7) Polityka energetyczna Unii Europejskiej. 87. z założeniami programu oraz odpowiednio do potrzeb i możliwości poszczególnych krajów realizujących własne energo-polityczne cele, wypracowano koncepcję dalszego rozwoju międzynarodowego rynku energetycznego, obejmującą konieczność jego restrukturyzacji i aktywizacji poszukiwań rozwiązań alternatywnych. Powołanie IEA miało doprowadzić do znacznych przemian strukturalnych. Jako główne kierunki działań wskazano19: – opracowanie programu zaopatrzenia krajów członkowskich w ropę naftową i produkty ropopochodne (mechanizm antykryzysowy), – podjęcie wspólnych przedsięwzięć w celu zmniejszenia zależności od importu ropy dzięki współpracy między krajami – producentami a konsumentami (wspólna polityka energetyczna krajów członkowskich IEA), – przystąpienie do opracowania programów badawczych i rozwojowych w celu wykorzystania nowych źródeł energii. 4. Ewolucja działań Wspólnoty Europejskiej w zakresie polityki energetycznej Konkretne działania podjęte przez Radę Unii Europejskiej, a mające związek z kryzysem energetycznym polegały na powołaniu do życia 17 grudnia 1973 r. Komitetu Energetycznego, który stał się jednym z organów pomocniczych Rady. Jego zadaniem jest przygotowywanie dla Komisji Europejskiej materiałów i projektów aktów prawnych z zakresu polityki energetycznej. Ponadto koordynuje on działania państw członkowskich dotyczące wprowadzania środków polityki energetycznej wypracowanej przez WE20. Pierwszy raport Komisji Europejskiej na temat polityki energetycznej WE („Ku nowej strategii polityki energetycznej dla Wspólnot”) został przedstawiony Radzie 5 czerwca 1974 r. Raport ten podkreślał konieczność stworzenia długoterminowej polityki energetycznej dla Wspólnoty, zmniejszania zależności WE od dostaw ropy spoza WE oraz wypracowania wspólnego stanowiska w stosunku do państw trzecich eksportujących ropę. Należy podkreślić, że w 1974 r. aż 80% ropy i ok. 35% gazu wykorzystywanego w krajach WE pochodziło z państw trzecich21. Kolejny etap stanowiło przygotowanie przez Komisję Europejską i przedstawienie Radzie szczegółowego planu polityki energetycznej w postaci dokumentu: Polityka energetyczna Wspólnoty – cele na 1985 r. Po pewnych zmianach Rada przyjęła ten dokument 17 grudnia 1974 r. Państwa członkowskie zostały zobowiązane do gromadzenia i przechowywania zapasów paliw płynnych (benzyny samo19. L. Bednarz, op. cit., s. 245.. 20 21. http://www.consilium.europa.eu/, 28.02.2009.. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 551..

(8) Magdalena Zajączkowska. 88. chodowej i paliwa lotniczego, oleju napędowego, oleju grzewczego) potrzebnych na okres 90 dni. Program ten nie stanowił jednak podstawy tworzonej polityki energetycznej WE, ale był zbiorem wspólnych planów lub skoordynowanych akcji WE i państw członkowskich, które miały umożliwić wyjście z sytuacji kryzysowej powstałej po szoku naftowym na początku lat 70. Program ustanawiał zespół środków mających na celu redukcję udziału importowanej ropy naftowej w bilansie energetycznym państw członkowskich do 1985 r. wraz ze wzrostem udziału zasobów własnych. Zawierał również katalog docelowych wskaźników w dziedzinie energetyki, łącznie z wytycznymi dotyczącymi nakładów inwestycyjnych na energetykę. W 1976 r. WE uzgodniła plan działania na wypadek potencjalnego załamania się podaży ropy naftowej. Działania te były zgodne z planem przygotowanym przez Międzynarodową Agencję Energetyczną i opierały się na dzieleniu się z pozostałymi państwami WE posiadanymi zapasami ropy22. W 1980 r. oraz w 1986 r. Rada UE uchwaliła program „Ku nowej strategii polityki energetycznej”. Przedstawiono w nim kolejne wskaźniki docelowe, które miały zostać osiągnięte przez państwa członkowskie w zakresie wspólnotowej polityki energetycznej. Wytyczne miały zostać zrealizowane do 1995 r., a dotyczyły: ograniczenia udziału ropy naftowej w ogólnej konsumpcji energii w WE do 40%, udoskonalenia wykorzystania źródeł energii o 20%, zmniejszenia udziału ropy naftowej w tworzeniu energii elektrycznej do nie więcej niż 15% oraz istotnego zwiększenia udziału energii słonecznej i wiatru oraz odnawialnych źródeł energii w bilansie energetycznym WE23. Od połowy lat 70. podjęto jednocześnie zobowiązania związane z harmonizacją prac badawczych w zakresie energetyki. Wsparcie finansowe ukierunkowano na projekty zwiększające wykorzystanie własnych źródeł energii w ogólnym bilansie energetycznym. Komisja dążyła do tego, by finansowanie prac badawczych przez WE wynosiło ok. 25%, natomiast wkład państw członkowskich wynosił ok. 0,15% ich dochodu narodowego brutto. W latach 1976–1979 oraz 1980–1983 realizowano pierwszy i drugi czteroletni projekt badawczy dotyczący rozwoju nowych źródeł energii w WE i sposobów oszczędzania energii. Kolejny program badań naukowo-technicznych został zrealizowany w latach 1984–1997, a jego celem było zwiększenie efektywności wykorzystywania źródeł energetycznych24. W 1990 r. oraz w 1995 r. uruchomiono dwie tury programu TCHERMIE, którego celem jest wspieranie wprowadzania nowych technologii w energetyce w UE, przede wszystkim energooszczędnych i proekologicznych oraz utylizacji odpadów energetycznych. Od 1991 r. w ramach programu sieci transeuropejskich Ibidem, s. 552.. 22. Ibidem.. 23. 24. Ibidem, s. 553..

(9) Polityka energetyczna Unii Europejskiej. 89. realizowanych jest wiele projektów budowy systemów przesyłania ropy naftowej i gazu między państwami WE. W 1993 r. rozpoczęto realizację programu rozwoju energetyki alternatywnej ALTENER, którego celem jest wspieranie badań nad wykorzystaniem alternatywnych źródeł energii. Program wspiera projekty dotyczące urządzeń wykorzystujących energię ze źródeł odnawialnych, w tym budowę elektrowni wodnych, słonecznych, wiatrowych. W 1997 r. rozpoczęto realizację programu ALTENER II, który wspiera również projekty związane z redukcją emisji CO2. Ważnym wydarzeniem było uchwalenie w 1995 r. przez Komisję Europejską białej księgi – Wytyczne polityki energetycznej dla Unii Europejskiej. Dokument ten ustalił trzy podstawowe zasady polityki energetycznej WE25: – całkowita konkurencyjność (miała zostać osiągnięta przez liberalizację rynku energii w ramach rynku wewnętrznego WE), – bezpieczne przesyłanie energii, – ochrona środowiska. Pierwszym rezultatem podjętych działań było uchwalenie w 1996 r. dyrektywy w sprawie wpólnych zasad w ramach rynku energii elektrycznej26, a w 1997 r. w sprawie gazu. Dnia 11 listopada 1997 r. została przyjęta przez Komisję Europejską kolejna biała księga – Energia dla przyszłości: odnawialne źródła energii27. Zwiększenie udziału energii odnawialnej w bilansie energetycznym Unii Europejskiej jest formą realizacji międzynarodowych zobowiązań, głównie w zakresie ochrony środowiska. Komisja Europejska zaleciła państwom członkowskim zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii do 12% do 2010 r. W księdze znalazły się regulacje prawne i fiskalne mające przyczynić się do pokonania przeszkód w rozwoju wykorzystywania odnawialnych źródeł energii28: 25. Ibidem.. Dyrektywa nr 96/92 z 16 grudnia 1996 r. w sprawie wspólnych zasad w ramach rynku energii elektrycznej ustanowiła m.in. system SB (Single Buyer). Przyjęcie takiego rozwiązania stwarza indywidualnemu odbiorcy energii elektrycznej możliwość negocjowania i zawierania umów o dostawę energii z dowolnym dostawcą. Ponadto dyrektywa ta ustanowiła system TPA (Third Person Access). System ten umożliwia indywidualnemu odbiorcy dostawę energii od wybranego przez niego producenta, bez względu na odległość między nimi. Przesył energii może nastąpić z wykorzystaniem sieci należących do innego producenta. 26. 27 Energy for the Future: Renewable Sources of Energy, White Paper for a Community Strategy and Action Plan, COM (97)599 final (26.11.1997).. 28 A. Plutowicz, Odnawialne źródła energii w polityce energetycznej Unii Europejskiej jako istotny element zrównoważonego rozwoju [w:] Regionalizacja a globalizacja we współczesnym świecie, t. 2, red. J. Rymarczyk, B. Drelich-Skulska, W. Michalczyk, AE we Wrocławiu, Wrocław 2007, s. 246..

(10) Magdalena Zajączkowska. 90. – bodźce finansowe dla konsumentów kupujących sprzęt i usługi wykorzystujące energię odnawialną, – subsydia na budowę instalacji, – dotacje i tanie kredyty dla małych i średnich przedsiębiorstw, – elastyczne stawki amortyzacji inwestycji, – ulgi podatkowe dla trzeciej strony finansującej inwestycje. W kwietniu 2003 r. Komisja Europejska zaproponowała zwiększenie z dniem 1 stycznia 2007 r. ilości przechowywanych przez poszczególne państwa członkowskie zapasów paliw i gazu. W wypadku paliw zapasy miały pokryć zapotrzebowanie na 120 dni, natomiast w wypadku gazu – na 60 dni. Zaproponowano również, by 1/3 tych zapasów była przechowywana na koszt państwa. Dowód potwierdzający spełnianie tych wymogów państwa miały przedstawiać do końca lipca każdego roku29. Przełom na forum Unii Europejskiej nastąpił podczas sesji Rady Europejskiej w Barcelonie w marcu 2002 r. Postanowiono otworzyć rynek energii dla komercyjnych użytkowników gazu i energii elektrycznej (łącznie 60% rynku)30 od 2004 r. Plany liberalizacji rynku energii UE były skutecznie blokowane do 2001 r. przez Francję, która obawiała się działalności zagranicznych firm na poszczególnych rynkach państw UE, w tym przede wszystkim francuskim. Francja jest bowiem światowym liderem w energetyce jądrowej. Działająca w tym kraju państwowa31 spółka Areva produkuje reaktory jądrowe dla wielu krajów spoza UE (Libii, Algierii, Egiptu, Arabii Saudyjskiej, Kataru, Tunezji, Maroka czy Jordanii). Francja nie ma rezerw ropy naftowej ani gazu ziemnego. Dzięki 58 czynnym reaktorom jądrowym pokrywa 80% zapotrzebowania kraju na prąd, co gwarantuje jej bezpieczeństwo energetyczne. Ceny energii elektrycznej we Francji są najniższe w Europie, a obecna sytuacja w tym kraju jest efektem doświadczeń i inwestycji w badania w zakresie energetyki jądrowej32. Ważnym etapem w tworzeniu wspólnego stanowiska w zakresie polityki energetycznej było podpisanie w Hadze w grudniu 1991 r. Europejskiej karty energetycznej jako deklaracji o charakterze niewiążącym. Stronami były: Wspólnota Europejska, 37 europejskich członków Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju i 12 byłych republik radzieckich. Celem karty jest stworzenie przyjaznego klimatu dla dostępu do rynku energetycznego, liberalizacja handlu energią, bezpieczeństwo wykorzystywania energii, ochrona środowiska towarzysząca wykorzystywaniu energii, rozwój badań naukowych oraz technologii w dziedzinie 29. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 554.. 30. Ibidem, s. 554.. 79% udziałów należy do Komisariatu ds. Energii Atomowej.. 31. 32. W. Smoczyński, Dyplomacja jądrowa, „Polityka” z 2.02.2008, s. 51..

(11) Polityka energetyczna Unii Europejskiej. 91. produkowania i wykorzystywania energii, szkolenie kadr sektora energetycznego33. W 1994 r. został podpisany przez te same kraje Traktat o Europejskiej karcie energetycznej, który wszedł w życie w 1998 r. Traktat ratyfikowało 38 państw, w tym 13 państw UE. Reguluje on zasady handlu energią, zasady konkurencji, przesyłania energii, przekazywania technologii w tej dziedzinie oraz ochronę środowiska przy produkcji i wykorzystywaniu energii. 5. Zielona księga Komisji Europejskiej z 8 marca 2006 roku W marcu 2006 r. Komisja Europejska opublikowała zieloną księgę „Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii”, która stanowi ważny dokument na drodze tworzenia wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej. Kierując się trzema głównymi zasadami34: zapewnieniem zrównoważonego rozwoju, konkurencyjnością oraz bezpieczeństwem dostaw energii, Komisja wyróżniła w strategii sześć priorytetowych obszarów35: – dokończenie budowy europejskich rynków wewnętrznych energii elektrycznej i gazu, – solidarność państw członkowskich, – bezpieczeństwo i konkurencyjność zaopatrzenia w energię, – zmiany klimatu, – innowacje w zakresie technologii energetycznych, – spójna zewnętrzna polityka energetyczna. Zielona księga została przedłożona do międzyrządowych konsultacji państw członkowskich, co zaowocowało przedstawieniem w styczniu 2007 r. Radzie oraz Parlamentowi Europejskiemu kolejnych propozycji. W przedstawionym pakiecie działań na rzecz ustanowienia wspólnej polityki energetycznej podkreślono, że dotychczasowe ustalenia nie gwarantują zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. Zachowanie dotychczasowego kształtu polityki energetycznej spowoduje wzrost emisji CO2 o 5% do 2030 r. Niepodjęcie działań doprowadzi również do wzrostu zależności Unii Europejskiej od importu energii z dotychczasowych 50% do 65%, a zależność w wypadku ropy i gazu wzrośnie odpowiednio z 82% do 93% i z 57% do 84%. Powołując się na stanowisko IEA, Komisja podkreśliła, że do 2030 r. światowe zapotrzebowanie na ropę naftową wzrośnie o 41%. Niezaspokojenie rosnącego popytu niesie ponadto ze sobą ryzyko natury politycz33. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 555.. K. Bolesta, Zielona Księga: Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, „WEBI” 2006, nr 7/8(176/177), s. 23. 34. Green Paper A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy, SEC (2006) 317, COM(2006) 105 final, Brussels, 8.03.2006. 35.

(12) Magdalena Zajączkowska. 92. nej i ekonomicznej, a mechanizmy przeciwdziałania kryzysom energetycznym oraz zapewnienia solidarności między państwami UE nie funkcjonują. Biorąc pod uwagę obecne uwarunkowania, Komisja wskazała trzy główne problemy: – zmiany klimatu, – wzrastająca zależność UE od importu, – wyższe ceny energii i wzajemna zależność energetyczna państw Unii. Realizacja określonych zadań ma nastąpić przez stworzenie wewnętrznego rynku energii, zwiększenie efektywności wykorzystania energii oraz zwiększenie znaczenia energii odnawialnej. Na szczególną uwagę zasługuje ustalony przez Komisję wiążący cel: do 2020 r. energia odnawialna w ogólnym bilansie energetycznym Unii Europejskiej ma stanowić 20%. Należy podkreślić, że ustalenie takiego poziomu jest celem bardzo ambitnym. W 2010 r. najprawdopodobniej nie uda się bowiem osiągnąć założonych przez Komisję w 1997 r. 12%. Ponadto Komisja założyła zwiększenie udziału biopaliw do 2020 r. do minimum 10% w ogólnym bilansie zużycia paliw36. W dokumencie ze stycznia 2007 r. Komisja Europejska podkreśliła znaczenie odnawialnych źródeł energii w trzech sektorach: wytwarzaniu energii elektrycznej, transporcie oraz ciepłownictwie i chłodnictwie. W każdym z tych sektorów aktualna i przyszła funkcja źródeł odnawialnych jest odmienna: niska stopa wzrostu w sektorze ciepłownictwa (chłodnictwa), stabilna tendencja wzrostowa w zakresie wytwarzania energii elektrycznej oraz zwiększenie znaczenia w transporcie37. 6. Perspektywy rozwoju polityki energetycznej Unii Europejskiej Na szczycie Unii Europejskiej w marcu 2007 r. przywódcy państw członkowskich przyjęli większość propozycji Komisji Europejskiej. Ponadto uzgodniono, że Unia do 2020 r.38: – zaoszczędzi 20% zużywanej energii w porównaniu z planami na 2020 r. przez zwiększenie wydajności energii, – ograniczy emisję gazów cieplarnianych o 20% w porównaniu z 1990 r., – zwiększy udział energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii do 20%, co stanowiłoby prawie trzykrotny wzrost w porównaniu z obecnym poziomem, 36 M. Tatarzyński, Polityka energetyczna Unii Europejskiej, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2007, nr 3–4, s. 111.. 37 A. Gawlikowska-Fyk, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, „WEBI” 2008, nr 1(188), s. 43.. Europa w ruchu, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji, http://ec.europa.eu/publications/booklets/move/75/index_pl.htm, 28.02.2009. 38.

(13) Polityka energetyczna Unii Europejskiej. 93. – zwiększy udział wykorzystania biopaliw w zużyciu benzyny i oleju napędowego w transporcie do minimum 10%, zachowując zasadę zrównoważonej produkcji biopaliw zarówno miejscowych, jak i wytwarzanych poza granicami UE. Przewidziano ponadto specjalne zachęty dla producentów biopaliw z odpadów, resztek lub innych źródeł niezwiązanych z przemysłem spożywczym. Jeśli chodzi o postanowienia dotyczące energii odnawialnej, osiągnięto kompromis: 20-procentowy cel ma osiągnąć Unia Europejska jako całość, a nie każde z państw członkowskich. Ważne postanowienia dotyczyły integracji unijnych rynków energii opartej na dążeniu do bardziej konkurencyjnych rynków elektryczności i gazu. Ponadto podkreślono konieczność silniejszej integracji polityki energetycznej UE z innymi dziedzinami polityki, nie tylko w zakresie środowiska naturalnego, ale także badań, rolnictwa oraz handlu. Najważniejszymi elementami polityki energetycznej Unii są39: – bardziej efektywne rynki energii i gazu, – dywersyfikacja, – ambitne działania na rzecz odnawialnych źródeł energii, – oszczędność energii, – współpraca międzynarodowa. W dniu 13 listopada 2008 r. Komisja Europejska przedstawiła propozycje dotyczące bezpieczeństwa energetycznego, mechanizmu solidarności oraz racjonalizacji zużycia energii. Uzupełniają one dotychczasowy pakiet klimatyczny i obejmują nową strategię na rzecz stworzenia mechanizmu solidarności między państwami członkowskimi oraz nową strategię w zakresie sieci energetycznych. Przedstawione założenia mają zachęcić do inwestycji w sieci o wyższej wydajności oraz przystosowane do przesyłu energii ze źródeł nisko emisyjnych. Określono ponadto obszary wymagające podjęcia dodatkowych działań, a mające zagwarantować bezpieczeństwo dostaw energii. Podkreślono konieczność wsparcia projektów budowy potrzebnej infrastruktury oraz lepszego wykorzystania własnych źródeł energii, zarówno kopalnych, jak i odnawialnych. Przedstawiono również wnioski dotyczące racjonalizacji zużycia energii, co ma służyć oszczędnościom w ważnych obszarach (budynki oraz dobra zużywające energię), a także zwiększeniu wagi świadectw charakterystyki energetycznej i sprawozdań z inspekcji systemów ogrzewania i klimatyzacji40. Przedstawiony przez Komisję Europejską plan został przyjęty na szczycie Unii Europejskiej w grudniu 2008 r. Potwierdzono realizację programu 20-20-20-10. Jednocześnie na lata 2013–2014 przesunięto konieczność 39. Ibidem.. europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/1696&format=DOC&aged=0&la nguage=PL&guiLanguage=en, 28.02.2009. 40.

(14) Magdalena Zajączkowska. 94. zakupu zezwoleń na emisję CO2, a do 2020 r. w stosunku do niektórych krajów wymaganie pełnego zakupu praw do emisji CO2 dla energetyki. Ustalono, że wpłaty z pozwoleń na emisję CO2 do atmosfery pozostaną do dyspozycji rządów państw członkowskich. Bardzo duże znaczenie dla całego pakietu ma kwestia inwestycji. Niezbędne są nakłady na europejskie sieci energetyczne, aby wymienić przestarzałą infrastrukturę i przystosować sieci do przesyłu energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych i niskoemisyjnych41. 7. Zakończenie Obecnie Unia Europejska podjęła działania zamierzające nie tylko do tworzenia konkurencyjnego rynku wspólnotowego, ale również do42: - ograniczenia popytu na energię elektryczną, m.in. przez wzrost obciążeń podatkowych zawartych w cenach energii dla klientów przemysłowych, – rozwoju produkcji energii ze źródeł odnawialnych, – zagwarantowania bezpiecznego wytwarzania energii elektrycznej z energii nuklearnej. Początek problemów związanych z bezpieczeństwem dostaw oraz z ustaleniem wspólnej polityki w sektorze energii datuje się na lata 70. XX w. Bliższa analiza podjętych działań prowadzi jednak do wniosku, że dopiero okres od 2006 r., w którym przedstawiono zieloną księgę, stanowi czas intensywnego poszukiwania skutecznych instrumentów zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego krajom Unii Europejskiej. Z uwagi na specyfikę sektora energetycznego oraz wyznaczone cele globalne tylko podjęcie działań na szczeblu międzynarodowym może doprowadzić do realizacji wyznaczonych zadań. Działania państw członkowskich wpisują się w ogólną tendencję wyznaczoną przez instytucje międzynarodowe, takie jak ONZ. Międzynarodowa konferencja klimatyczna ONZ, która odbyła się w grudniu 2008 r. w Poznaniu, jest początkiem negocjacji międzynarodowych dotyczących światowego ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Podczas konferencji ustanowiono ponadto zasady działania funduszu adaptacyjnego. Rozmowy będą kontynuowane na spotkaniu w grudniu 2009 r. w Kopenhadze; mają one prowadzić do osiągnięcia międzynarodowego porozumienia w sprawie ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Oceniając podjęte działania w zakresie tworzenia polityki energetycznej Unii Europejskiej, należy stwierdzić, że nie wypracowano całościowej polityki, 41. Ibidem.. A. Piebalgs, The EU Energy Commisioner’s Point of View, „European Review of Energy Markets” 2005, nr 1, s. 4. 42.

(15) Polityka energetyczna Unii Europejskiej. 95. a jedynie rozwiązania dotyczące niektórych jej segmentów, przede wszystkim liberalizacji rynku energii elektrycznej i sektora gazowego. Biorąc pod uwagę wzrost importu energii spoza Unii Europejskiej i perspektywy utrzymywania się tej tendencji, niezbędne jest przyjęcie odpowiednich instrumentów wspierających działania zarówno na szczeblu unijnym, jak i poszczególnych państw członkowskich. Główny kierunek podejmowanych działań powinno stanowić wsparcie dla sektora odnawialnych źródeł energii. Z uwagi na koszty inwestycji oraz długi czas wdrażania nowych rozwiązań technicznych i technologicznych konieczne jest przyjęcie odpowiednich rozwiązań możliwie jak najszybciej. Doprowadzi to do trwałych, bezpiecznych i konkurencyjnych dostaw energii. Literatura Bednarz L., Nafta, problemy i perspektywy, PWE, Warszawa 1978. Bogdanienko J., Gospodarka energetyczna wybranych krajów Europy Zachodniej, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995. Bolesta K., Zielona Księga: Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, „WEBI” 2006, nr 7/8 (176/177). Danielewski J., Energetyka światowa po kryzysach, IKCHZ, Warszawa 1991. Doliwa-Klepacki Z.M., Integracja europejska, Temida 2, Białystok 2005. Energy for the Future: Renewable Sources of Energy, White Paper for a Community Strategy and Action Plan, COM (97)599 final (26.11.1997). Energy Policies and Programmes of IEA Countries, 1983 Review, www.oecd-library.org. EU-25 Energy and Transport Outlook to 2030, European Commission, January 2003, http://ec.europa.eu/energy/index_en.htm, 28.02.2009. Europa w ruchu, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji, 28.02.2009. Gawlikowska-Fyk A., Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, „WEBI” 2008, nr 1 (188). Green Paper. A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy, SEC(2006) 317, COM (2006) 105 final, Brussels, 8.03.2006. Jaworski Ł., Strategiczne kierunki polityki energetycznej nowych państw Unii Europejskiej, „WEBI” 2008, nr 1 (188). Kaczmarek T., Jarosz R., Czy ropa rządzi światem? Branta, Bydgoszcz 2006. Łęgowska B., Polityka naftowa państw arabskich Zatoki Perskiej, Ibidem, Łódź 2007. Piebalgs A., The EU Energy Commisioner’s Point of View, „European Review of Energy Markets” 2005, nr 1. Plutowicz A., Odnawialne źródła energii w polityce energetycznej Unii Europejskiej jako istotny element zrównoważonego rozwoju [w:] Regionalizacja a globalizacja we współczesnym świecie, t. 2, red. J. Rymarczyk, B. Drelich-Skulska, W. Michalczyk, AE we Wrocławiu, Wrocław 2007. Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, red. J. Barcz, PiPG, Warszawa 2002. Sabela R., Polityczny i gospodarczy proces integracji UE, Wydawnictwo WSZiB, Kraków 1999..

(16) 96. Magdalena Zajączkowska. Smoczyński W., Dyplomacja jądrowa, „Polityka” z 2.02.2008. Tatarzyński M., Polityka energetyczna Unii Europejskiej, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2007, nr 3–4. Wojtkowska-Łodej G., Polityka energetyczna Polski w aspekcie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2002. Wybrane aspekty stosowania energii odnawialnej, red. R. Ciach, Fundacja Rozwoju Nauk Materiałowych, Kraków 2006. European Union Energy Policy Energy is a factor in economic growth, and one seen by many governments as a strategic good. Energy policy must therefore be shaped within a general framework of economic policy as well as at the EU and national levels. Secure delivery and competition in the energy sector must be ensured while respecting the principles of environmental protection, which will require countries to broadly cooperate. The goal of the article is to present the development of the European Union’s energy policy. Growth in the import of energy leads to the need to employ measures to guarantee energy independence, above all by supporting growth in the renewable energy sector..

(17)