Bogusława Dobrowolska
Zastosowanie modeli panelowych do
badania redystrybucyjnych efektów
opodatkowania konsumpcji polskich
gospodarstw domowych podatkiem
VAT w latach 1995-2009
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 46/4,
85-94
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A
V O L . X L V I, 4 S E C T IO H 20 1 2
Uniwersytet Łódzki, K atedra Statystyki Ekonomicznej i Społecznej
BOGUSŁAWA DOBROW OLSKA
Zastosowanie modeli panelowych do badania redystrybucyjnych
efektów
,opodatkowania konsumpcji polskich gospodarstw
domowych podatkiem VAT w latach 1995-2009
The use o f panel m odels to research on the red istrib u tio n effects o f ta x in g th e consum ption o f Polish households w ith Value A dded Tax in th e years 1995-2009
S ło w a k lu c z o w e : VAT, k o n su m p c ja , g o s p o d a rs tw a d o m o w e, re g re sja p o d a tk o w a , m o d ele p an elo w e K e y w o r d s : VAT, c o n s u m p tio n , h o u se h o ld s, re g re ssiv e ta x a tio n , p a n e l m o d els
Wstęp
Podatek VAT jest w Polsce bardzo istotnym źródłem dochodów budżetowych i pełni przede wszystkim funkcję fiskalną. Społeczne funkcje tego podatku są poniekąd efektem ubocznym. Przeprowadzone w Polsce badania redystrybucyjnych efektów funkcjonowania podatków pośrednich wskazują, że polski podatek VAT m a charakter regresywny, a zatem relatywnie najbardziej obciąża konsumpcję gospodarstw o naj niższych przychodach. Z badań w ynika również, iż struktura obciążeń podatkiem VAT zależy w znacznym stopniu od zamożności gospodarstw domowych1. W kon sekwencji uznaje się powszechnie, że konieczne jest stałe monitorowanie rozkładu obciążeń tym że podatkiem poszczególnych typów gospodarstw domowych, które
1 Por. B. D obrow olska, E konom iczne ko nsekw encje opodatkow ania konsum pcji indyw idualnej w p rocesie
integracji z Unią E uropejską, ro zpraw a doktorska n ap isan a w K atedrze S tatystyki Ekonom icznej i Społecznej
pozw ala nie tylko kontrolować proces społecznych efektów funkcjonow ania podatku VAT, ale może dać niezm iernie pożyteczną wiedzę o możliwościach różnicowania lub ujednolicania stawek podatkowych.
W literaturze przedmiotu można wyróżnić dwie metody badania obciążeń podatkowych podatkami pośrednimi. Pierwsza z nich jest związana z obserwacją względnego obciążenia podatkiem w kolejnych grupach dochodowych. Druga z kolei wykorzystuje regresję prostą2. Niniejszy artykuł będzie próbą zastosowania regresji panelowej jako narzędzia do badania redystrybucyjnych efektów funkcjonowania podatku VAT w Polsce w latach 1995-2009.
Przedmiotem badania była próba gospodarstw domowych analizowanych przez GUS w ramach badań budżetów gospodarstw domowych z lat 1995-2009 według decylowych grup dochodowych.
1. Metody badań redystrybucyjnych efektów funkcjonowania podatków pośrednich
Jak wspomniano wyżej, wyróżniam y dwie metody badania obciążeń podatko wych podatkam i pośrednimi. Pierwsza z nich jest zw iązana z obserwacją względ nego obciążenia podatkiem w kolejnych grupach dochodowych. Procentowy udział podatku w dochodzie lub w wydatkach poszczególnych grup dochodowych pozwala na określenie jego charakteru. Jeśli udział podatku w dochodzie (wydatkach) maleje w raz ze wzrostem dochodu (wydatków), to podatek m a charakter regresywny; jeśli udział ten jest stały, to podatek jest proporcjonalny (liniowy); jeśli udział podatku w dochodzie rośnie w raz ze w zrostem dochodu - progresywny. Ta klasyfikacja opiera się na średniej stawce podatkowej. Niekiedy za w yróżniki progresywności czy regresywności przyjmuje się krańcow ą stopę podatkową. W takiej sytuacji podatek jest progresywny, jeśli krańcowa stopa podatkowa rośnie w raz ze wzrostem dochodu.
Obie metody dają zresztą odm ienne rezultaty3.
Kolejne podejście wykorzystuje regresję prostą, np. w postaci4:
ln (VAT) i = a + ß ln (Y) i + г i,
gdzie:
(VAT) i to płatności VAT gospodarstw a w i-tej grupie dochodowej, a to w yraz wolny,
ß to współczynnik m ierzący elastyczność obciążenia podatkiem w sto sunku do wydatków lub dochodu do dyspozycji,
2 Ibidem , s. 170-171.
3 Por. J. N enem an, R ed ystryb u cyjn e kon sekw en c je w prow adzenia VAT w P olsce, ro zp ra w a doktorska nap isan a w K atedrze E konom ii pod k ie ru n k ie m prof. dr. hab. M a rk a Belki, Ł ódź, s. 115.
4 D.W. A dam s, The D istrib u tiv e E ffe c ts o f VAT in the U nited K ingom , Ireland, B elg iu m a n d G erm any, „The T hree B a n k R eview ” gru d zień 1980, n r 128, s. 24.
ZASTOSOWANIE MODELI PANELOWYCH DO BADANIA REDYSTRYBUCYJNYCH EFEKTÓW. 87
(Y) . to wydatki lub dochód do dyspozycji gospodarstwa w i-tej grupie do chodowej,
г . to czynnik losowy o rozkładzie normalnym.
Estymowana wartość ß jest bezpośrednim wskaźnikiem redystrybucyjnych właś ciwości systemu podatkowego. Jeśli przekracza jedność, to oznacza progresywność, jeśli jest od niej mniejsza - regresywność podatku.
Ocena redystrybucyjnych konsekwencji funkcjonowania podatków konsumpcyj nych przy wykorzystaniu analiz ekonometrycznych napotyka na bariery związane z brakiem w literaturze, zarówno polskiej, jak i anglojęzycznej, wzorców, na podstawie których można byłoby oprzeć taką analizę. Propozycję wykorzystania modeli regresji panelowej do badania redystrybucyjnych konsekwencji funkcjonowania podatków konsumpcyjnych przedstawiła w swojej pracy doktorskiej B. Dobrowolska5. Zaletą wykorzystania regresji panelowej do badania redystrybucyjnych konsekwencji funk cjonowania podatków konsumpcyjnych jest m.in. to, że umożliwiają one wyszczegól nienie wpływu przynależności danego typu gospodarstwa domowego na zmienność obciążeń podatkami konsumpcyjnymi. Dzięki temu możliwe jest wskazanie typów gospodarstw domowych najbardziej obciążonych poszczególnymi rodzajami podat ków pośrednich. Zastosowanie modeli jednoczynnikowych umożliwia wyodrębnienie różnic w obciążeniach gospodarstw domowych podatkami pośrednimi wynikających wyłącznie z przynależności do danego typu gospodarstwa domowego (niezależnych od innych czynników). Z kolei wykorzystane modeli dwuczynnikowych pozwala na jednoczesne zbadanie wpływu przynależności do określonej grupy gospodarstw oraz
czynnika czasu na wielkość obciążeń podatkami pośrednimi.
Redystrybucyjne efekty VAT można badać w gospodarstwach domowych nie tylko w odniesieniu do dochodu gospodarstwa, ale także jego wielkości czy statusu społeczno-ekonomicznego. Rozkład obciążeń podatkowych według tych cech będzie podstawą do oceny, które typy gospodarstw są najbardziej obciążone podatkiem. Aby przeprowadzić takie badania, należy dysponować bardzo szczegółowymi danymi dotyczącymi wydatków konsumpcyjnych na dobra o różnych stawkach VAT dla gospo darstw domowych zróżnicowanych według poziomu dochodu, wielkości czy statusu.
2. Modele panelowe jako m etoda estym acji modeli weryfikowanych na bazie danych przekrojowo-czasowych
Modele panelowe to te, których estymacja następuje na podstawie prób przekrojowo- -czasowych. Podstawowym problemem związanym z estymacją modeli na podsta wie danych przekrojowo-czasowych jest taka specyfikacja modelu, która umożliwi wychwycenie różnic między obiektami w tym samym okresie oraz między różnymi
okresam i dla tego samego obiektu. Zastosowanie klasycznej metody najmniejszych kwadratów napotyka bowiem na trudności wynikające z faktu, że założenia Gaussa- -Markowa dotyczące własności składnika losowego zw ykle nie są spełnione. Teore tyczny model m ożna bowiem zapisać następująco6:
gdzie:
i = 1, ..., N oznacza obiekt (województwo, sekcję lub dział gospodarki, przed siębiorstwo, gospodarstwo domowe określonego typu itp.),
t = 1, ..., T oznacza czas,
k = 2, . , K oznacza num er zmiennej objaśniającej.
E [e] = 0; E[e7] = tf2 (wariancja składnika losowego jest stała).
Poniew aż tak i m odel byłby nieidentyfikow alny, n ak ład a się n a niego jedno z trzech ograniczeń7:
1) wszystkie współczynniki są stałe - zakłada się, że składnik losowy wychwytuje wszystkie różnice m iędzy obiektami i okresami;
2) w spółczynniki przy zm iennych są stałe, w yraz wolny różni się dla różnych okresów i dla różnych obiektów;
3) w spółczynniki przy zm iennych są stałe, a w yraz wolny różni się dla poszcze gólnych obiektów.
W przypadku modeli (1) i (3) m ówim y o m odelach jednoczynnikow ych (one
way model) - wychw ytują one wyłącznie efekty grupowe lub czasowe. Model (2)
natom iast jest określany mianem dwuczynnikowego (two w ay model), wychwytuje bowiem zarówno efekty grupowe, jak i czasowe.
Jeżeli założymy, że w modelu (1.1) ßkit= ßk dla k = 2, . , K oraz ß it= ß1;, to model jednoczynnikow y możemy zapisać następująco:
gdzie: ß u = ß i + to w yraz wolny specyficzny dla i-tego obiektu. Oznacza to, że różnice m iędzy obiektami są uwidocznione w zm iennym w yrazie wolnym. W za leżności od tego, czy jest losowe czy nie, stosuje się inną procedurę estym acyjną takiego modelu.
Z kolei, jeżeli założymy, że w modelu (1.1) ßkit= ßk dla k = 2, . , K , oraz przyjm ie my, że w yraz wolny ß1it różni się dla różnych okresów i różnych obiektów, to wówczas model dwuczynnikowy możemy zapisać w następująco:
6 B. D ańska, W ybrane m eto d y estym a cji m odeli e k o n o m e tryczn ych o p a rty ch na d anych pa n elo w ych , „P race In sty tu tu E konom etrii i S tatystyki U n iw ersy tetu Ł ó d zk ieg o ” 1995, z. 116, Ł ódź, s. 4.
7 B. D ańska, I. L askow ska, Z astosow anie m odeli p a n elo w y ch do badania zróżn ico w a n ia w ydatków g o
spodarstw dom ow ych na ży w n o ść oraz higienę i ochronę zdrow ia, „P race In sty tu tu E konom etrii i S tatystyki
U n iw ersy tetu Ł ó d zk ieg o ” 1995, z. 117, Ł ódź, s. 4.
K
(1.1)
K
ZASTOSOWANIE MODELI PANELOWYCH DO BADANIA REDYSTRYBUCYJNYCH EFEKTÓW... 8 9
gdzie: i = 1, ..., N; t = 1, ..., T. W yraz wolny jest w tym modelu podzielony na trzy składniki: w spólną „średnią”, niezm ienne w czasie odchylenia od niej - charakte rystyczne dla poszczególnych obiektów, i efekt czasowy A, który w danym okresie odzw ierciedla w pływ czynników wspólnych dla wszystkich obiektów.
3. Ocena redystrybucyjnych efektów funkcjonow ania polskiego podatku VAT w latach 1995-2009
W sytuacji gdy dane są generowane przez bardzo podobne procesy ekonomiczne, które m ogą być opisane za pom ocą tego samego modelu ekonometrycznego, m ożna połączyć dane dotyczące badanych obiektów i estym ować je łącznie. Estym acja jest wtedy bardziej efektyw na niż przeprowadzona dla każdego modelu oddzielnie. Dane statystyczne dotyczące budżetów gospodarstw domowych są typow ym przykładem danych panelowych. Ponadto modele panelowe dostarczają inform acji o dekom po zycji w yrazów wolnych. Dzięki znajomości oszacowań w yrazów wolnych możliwe jest badanie zróżnicowania wysokości zapłaconego podatku VAT przez gospodar stw a domowe w Polsce i w skazanie typów gospodarstw dom owych najbardziej obciążonych tym podatkiem. Zastosowanie modelu jednoczynnikowego um ożliwia w yodrębnienie różnic w w ysokościach zapłaconego podatku VAT wynikających wyłącznie z przynależności do danego typu gospodarstw a domowego (niezależnych od innych czynników). Z kolei wykorzystanie modelu dwuczynnikowego pozw ala na jednoczesne zbadanie w pływ u przynależności do określonej grupy gospodarstw oraz czynnika czasu na wielkość obciążeń podatkiem VAT.
B adanie redystrybucyjnych efektów funkcjonow ania podatku VAT w Polsce w latach 1995-2009 zostanie przeprowadzone na bazie modelu regresji panelowej. A naliza zostanie w ykonana według decylowych grup dochodowych gospodarstw domowych dla lat 1995-2009, zatem empiryczna weryfikacja modeli przeprowadzona zostanie na podstawie 150 obserwacji (10 grup decylowych obserwowanych w ciągu 15 lat). W badaniu wykorzystano szczegółowe oszacowanie wysokości zapłaconego podatku VAT przez poszczególne grupy decylowe gospodarstw domowych, opraco wane n a podstawie niepublikowanych danych GUS pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych.
W zastosowanej regresji panelowej funkcję zmiennej objaśnianej będzie peł nić wysokość zapłaconego przez gospodarstwo domowe podatku VAT (wVAT); za zm ienną objaśniającą przyjęto przychody netto gospodarstw domowych (przych)8.
8 P rz y ch o d y n e tto są to w szy stk ie w arto ści w p ły w ające do g o sp o d a rstw a, bez zaliczek n a podatek dochodow y od osób fizycznych, płaconych przez p ła tn ik a w im ieniu p o d atn ik a, ja k rów nież bez sk ła d ek na
K
Należy w yraźnie podkreślić, że w analizie nie uwzględniono wszystkich zależności m iędzy om awianym i zm iennym i, gdyż głównym celem badań jest wychwycenie w pływ u przynależności do danego typu gospodarstw a domowego na kształtowanie się obciążeń podatkiem VAT.
Testowanie właściwej postaci funkcji w ykazało, iż postać liniow a i potęgo w a odznaczają się najlepszym i charakterystykam i statystycznym i inform ującymi o przydatności danego modelu. N ieco lepszą zgodność w ielkości em pirycznych z teoretycznym i uzyskano dla modeli liniowych. Stratyfikacji dokonywano według grup dochodowych. Ze względu na to, że w większości z szacowanych równań lepsze w yniki otrzym ano w przypadku modeli z dekompozycją w yrazu wolnego niż z de kompozycją składnika losowego (na co wskazują chociażby wartości R 2skor, a przede wszystkim w yniki testu Hausmana), zostaną omówione jedynie w yniki estymacji:
• modelu jednoczynnikowego z dekompozycją w yrazu wolnego (wariant A), • modelu dwuczynnikowego z dekompozycją w yrazu wolnego (wariant B). W szystkie wykorzystywane zm ienne w ujęciu wartościowym są wyrażone w ce nach bieżących, co jest zw iązane z faktem stosowania takiego podejścia w modelach finansowych9. Ponadto urealnienie zmiennych w estymowanych modelach pogorszyło własności specyfikowanych równań. Przesłanki te sprawiły, że dane pozostawiono w ujęciu nominalnym.
Statystyczna jakość oszacowanych równań jest bardzo dobra, na co wskazuje w ysoka w artość w spółczynnika determ inacji R 2, przy czym należy zauważyć, iż lepsze dopasowanie do danych empirycznych uzyskano dla modelu dw uczynniko wego (por. tabela 1).
T abela 1. O szacow ania param etró w liniow ego m odelu zapłaconego p o d atk u VAT (wVAT) ja k o fu n k cji zm iennej - przychody n etto (p rzy c h ) w kolejnych gru p ach decylow ych
- m odele z dekom pozycją w y ra z u w olnego
Z m ien n a o b jaśniająca
M odel 1A M odel je d n o czy n n ik o w y M odel 1B M odel d w u czynnikow y
param etr t p p aram etr t p
p r z y c h s ta ła 0,0932 86,016 0,0000 0,080 -3,147 91,834 -3 ,8 0 4 0,0000 0,0000 R 2 0,991 0,998 L R T 218,241 0,00000 249,721 0,00000 F 50,723 0,00000 38,256 0,00000
ubezp iecz en ia społeczne. N a przychody netto sk ła d ają się dochód ro zp o rz ąd zaln y i pozycje oszczędnościow e po stronie przychodow ej.
9 Por. np. N. Ł apińska-S obczak, M a k ro m o d e l se kto ra fin a n so w eg o . Stu d iu m e ko n o m e tryczn e dla g o
ZASTOSOWANIE MODELI PANELOWYCH DO BADANIA REDYSTRYBUCYJNYCH EFEKTÓW. 91 G r u p a d e c y l o w a O s z a c o w a n ia w y ra z ó w w o ln y c h w m o d e lu 1A P a r a m e t r B ł ą d s t a n d a r d o w y t 1 . 3 5 2 C8 1 . 3 1 5 7 6 . 2 6 7 5 9 2 - 5 . 3 1 3 2 9 1 . 3 3 1 3 7 - 3 . 9 9 C 8 5 3 - 5 . 9 8 C 2 9 1 . 3 6 9 4 6 - 4 . 3 6 6 9 1 4 - 8 . 2 9 6 4 1 1 . 4 1 1 8 7 - 5 . 8 7 6 1 9 5 - 9 . 9 6 9 3 6 1 . 4 6 3 3 7 - 6 . 8 1 2 5 8 6 - 1 1 . 6 4 8 7 5 1 . 5 2 6 7 2 - 7 . 6 2 9 9 1 7 - 1 4 . 5 9 7 1 C 1 . 6 C 8 2 3 - 9 . C 7 6 5 3 8 - 1 8 . 9 6 7 6 6 1 . 7 3 4 7 6 - 1 C . 9 3 3 8 9 9 - 2 3 . 7 5 6 3 3 1 . 9 3 4 9 7 - 1 2 . 2 7 7 3 7 1C - 5 7 . 8 6 6 8 C 2 . 9 1 2 3 C - 1 9 . 8 6 9 7 6 G r u p a d e c y l o w a O sz a c o w a n ia w y ra z ó w w o ln y c h w m o d e lu 1B P a r a m e t r B ł ą d s t a n d a r d o w y t 1 8 . 6 3 1 4 9 1 . 5 7 2 8 5 5 . 4 8 7 8 C 2 3 . 5 4 9 3 6 1 . 5 1 9 9 2 2 . 3 3 5 2 2 3 4 . 1 2 5 4 1 1 . 4 1 6 5 4 2 . 9 1 2 3 2 4 3 . CC 4 7 5 1 . 3 3 1 4 6 2 . 2 5 6 7 3 5 2 . 6 2 C 6 6 1 . 2 5 8 8 1 2 . C 8 1 8 5 6 2 . 3 6 9 3 3 1 . 2 C 5 6 2 1 . 9 6 5 2 4 7 1 . C 9 2 3 5 1 . 1 8 4 6 7 . 9 2 2 C7 8 - . 9 1 7 6 8 1 . 2 3 3 9 5 - . 7 4 3 6 9 9 - 2 . 3 1 6 5 5 1 . 4 4 3 1 6 - 1 . 6 C 5 1 9 1C - 2 2 . 1 5 9 1 1 3 . C 7 6 8 5 - 7 . 2 C 1 8 9 LATA P a r a m e t r B ł ą d s t a n d a r d o w y t 1 9 9 5 - 6 . 9 2 8 6 5 1 . 7 8 1 7 C - 3 . 8 8 8 7 8 1 9 9 6 - 6 . 4 4 2 4 1 1 . 6 6 7 1 4 - 3 . 8 6 4 3 4 1 9 9 7 - 7 . 9 C 3 5 2 1 . 5 8 C 3 C - 5 . C C 1 2 8 1 9 9 8 - 5 . 3 8 C C 7 1 . 5 2 6 8 4 - 3 . 5 2 3 6 6 1 9 9 9 - 2 . 5 4 9 1 2 1 . 5 C 6 7 7 - 1 . 6 9 1 7 7 2CCC - 2 . C C 1 C 6 1 . 4 8 7 2 4 - 1 . 3 4 5 4 8 2CC1 - 1 . 2 6 3 8 8 1 . 4 8 1 4 3 - . 8 5 3 1 5 2CC2 - 1 . 4 6 5 1 9 1 . 4 7 8 4 7 - . 991C2 2CC3 - 3 . 3 C 1 3 4 1 . 4 7 7 5 5 - 2 . 2 3 4 3 3 2CC4 3 . 8 4 8 2 9 1 . 4 8 1 5 6 2 . 5 9 7 4 5 2CC5 1 . 4 7 3 7 1 1 . 4 8 7 7 5 . 9 9 C5 6 2CC6 1 . C 2 9 C 3 1 . 5 2 8 5 8 . 6 7 3 2 C 2CC7 4 . C 9 7 8 9 1 . 6 1 4 7 2 2 . 5 3 7 8 3 2CC8 1 C . C 6 5 6 8 1 . 7 4 7 2 7 5 . 7 6 C 8 1 2CC9 1 6 . 7 2 C 6 1 1 . 8 2 1 7 1 9 . 1 7 8 5 2
Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS pochodzących z Badania budżetów gospo
darstw domowych w latach 1995—2009.
Wysokość przychodów netto gospodarstw domowych, którą przyjęto jako zmienną objaśniającą, okazała się statystycznie istotna w obu równaniach, a znaki w spółczyn ników kierunkow ych są zgodne z oczekiwaniami. W zrost przychodów gospodarstw domowych powoduje na ogół wzrost wysokości zapłaconego podatku VAT.
Oszacowana w modelu dwuczynnikowym wartość w spółczynnika wynosząca 0,08 (por. model 1B) wskazuje, że zwiększenie przychodów netto gospodarstw do mowych o 100 zł powoduje wzrost wysokości zapłaconego podatku VAT średnio o 8 zł (na osobę w gospodarstwie).
Przeprowadzone badanie wykazało, iż wysokość zapłaconego podatku VAT zależy od zamożności gospodarstw a domowego. Oba zaprezentowane modele wskazują na statystyczną istotność efektów grupowych, co potwierdzają wartości statystyki L R T oraz F. Potwierdza się zatem istotny w pływ przynależności do danej grupy decylowej na wysokość zapłaconych podatków konsumpcyjnych.
W arto przypom nieć, że w m odelach dw uczynnikow ych, w przeciw ieństw ie do jednoczynnikow ych, oprócz efektów indywidualnych uzyskuje się oszacowanie w yrazu wolnego wspólnego dla w szystkich badanych grup gospodarstw domowych. W yrazy wolne dla wyróżnionych grup decylowych gospodarstw domowych należy zatem traktow ać jako odchylenia od wspomnianego, wspólnego dla całej badanej próby, w yrazu wolnego.
A naliza efektów grupowych, wynikających z zastosowanego modelu dwuczynni- kowego zapłaconego podatku VAT przez poszczególne grupy decylowe gospodarstw domowych (por. tablica 1B), wskazuje, że odchylenia od „ogólnego w yrazu wolnego” dla gospodarstw z pierwszych siedmiu grup decylowych mają znaki przeciwne w sto sunku do analizowanych wyników w gospodarstwach od VIII do X decyla. Obciążenia gospodarstw mniej zamożnych (od I do V II decyla) są wyższe od średniej, natomiast obciążenia gospodarstw zamożniejszych (powyżej V II decyla) - niższe. Potwierdza się zatem fakt, iż polski podatek VAT m a charakter regresywny. W ynika to zapewne ze zmian w strukturze wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Wiadomo bowiem, że im dane gospodarstwo jest biedniejsze, tym w yższy m a udział wydatków konsumpcyjnych w wydatkach ogółem.
Z kolei w artości w yrazów wolnych dla efektów czasowych (por. tablica 1B) pokazują, iż rosną kwoty podatku VAT płaconego w latach 1995-2009. W zrost ten przybiera na sile począwszy od 2004 r. i je st zw iązany z w prow adzeniem nowej Ustawy o podatku VAT z 11 m arca 2004 r.10 W arto przypom nieć, że wprow adziła ona znaczące podw yżki stawek podatku VAT. Najważniejsze, z punktu w idzenia przeprowadzanej analizy, zm iany polegały na zwiększeniu z 7% do 22% stawki VAT na m ateriały budowlane, towary dla dzieci11, instrum enty muzyczne, usługi geodezyj ne i kartograficzne. Siedmioprocentową stawkę podatku nałożono na budownictwo mieszkaniowe objęte społecznym programem mieszkaniowym, sprzedaż oraz remonty mieszkań, usługi zw iązane z rolnictwem oraz chowem i hodowlą zw ierząt12, usługi pogrzebowe. Największy wzrost stawek podatku VAT dotyczył m aszyn rolniczych
10 U staw a z d n ia 11 m arca 2004 r. o p o d a tk u od tow arów i u słu g (Dz. U., n r 54, poz. 535), art. 146, ust. 1, za łą c z n ik n r 3.
11 Z w y jątk iem o d z ie ż y d la n iem o w ląt i o buw ia dziecięcego, k tó re są o p o d atk o w an e 7-procentow ą staw ką p o d a tk u VAT.
ZASTOSOWANIE MODELI PANELOWYCH DO BADANIA REDYSTRYBUCYJNYCH EFEKTÓW. 93
i leśnych w raz z częściami zamiennymi oraz ciągników rolniczych i przyczep ciągni kowych w raz z częściami zamiennymi - stawkę podatku podniesiono z 0% do 22%. Należy podkreślić, że uwzględnienie efektu czasowego w dekompozycji w yrazu wolnego w płynęło na zwiększenie wartości w spółczynnika R 2.
Zakończenie
M odele regresji panelowej m ogą służyć jako narzędzie w ykorzystyw ane do badania redystrybucyjnych efektów funkcjonow ania podatków pośrednich. Zaletą w ykorzystania regresji panelowej do badania redystrybucyjnych konsekwencji funk cjonowania podatków konsumpcyjnych jest m.in. to, że pozwalają one wyszczegól nienie w pływ u przynależności danego typu gospodarstw a domowego na zmienność obciążeń podatkam i konsumpcyjnymi. Dzięki temu możliwe jest wskazanie typów gospodarstw domowych najbardziej obciążonych poszczególnymi rodzajami podatków pośrednich. Zastosowanie m odeli jednoczynnikow ych pozw ala na wyodrębnienie różnic w obciążeniach gospodarstw domowych podatkam i pośrednim i wynikających wyłącznie z przynależności do danego typu gospodarstw a domowego (niezależnych od innych czynników). Z kolei zastosowanie m odeli dwuczynnikowych um ożliwia jednoczesne zbadanie w pływ u przynależności do określonej grupy gospodarstw oraz
czynnika czasu na wielkość obciążeń podatkam i pośrednimi.
Przeprowadzona analiza ekonomicznych konsekwencji opodatkowania polskich gospodarstw domowych podatkiem VAT w latach 1995-2009, przy wykorzystaniu modeli regresji panelowej, wskazała, że polski VAT m a charakter regresywny, czyli obciążenia tym podatkiem przychodów netto w kolejnych grupach decylowych są coraz niższe. Regresywność opodatkowania podatkam i pośrednim i w ynika zapewne ze struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Wiadomo bowiem, że im dane gospodarstwo jest mniej zamożne, tym w yższy udział wydatków kon sumpcyjnych w wydatkach ogółem.
Z kolei zastosowanie dwuczynnikowych modeli panelowych, dzięki wyodrębnieniu efektu czasowego, pozwoliło udowodnić, że zachodzą istotne zm iany w wysokości podatku VAT zapłaconego przez poszczególne grupy decylowe gospodarstw dom o wych w badanym okresie. Zmiany te zostały wywołane m.in. prowadzoną polityką społeczną i podatkową państwa.
B ib lio g ra fia
1. A d a m s D.W., The Distributive Effects o f VAT in the United Kingom, Ireland, Belgium and Germany,
„The T h re e B a n k R e v ie w ” 1980, n r 128.
2. D a ń s k a B., Wybrane metody estymacji modeli ekonometrycznych opartych na danych panelowych,
3. D a ń s k a B., L a sk o w s k a I., Zastosowanie modeli panelowych do badania zróżnicowania wydatków
gospodarstw domowych na żywność oraz higienę i ochronę zdrowia, „ P ra c e In s ty tu tu E k o n o m e trii
i S ta ty sty k i U n iw e rs y te tu Ł ó d z k ie g o ” 1995, z. 117, Ł ó d ź .
4. D o b ro w o lsk a B., Ekonomiczne konsekwencje opodatkowania konsumpcji indywidualnej w procesie
integracji z Unią Europejską, ro z p ra w a d o k to rs k a n a p is a n a w K a te d rz e S ta ty sty k i E k o n o m icz n ej
i S p o łe c z n e j U n iw e rs y te tu Ł ó d z k ie g o p o d k ie ru n k ie m prof. zw . d r hab. W a c ła w y S ta rz y ń sk ie j, Ł ó d ź 2 0 0 8 .
5. Ł a p iń sk a -S o b c z a k N ., Makromodel sektora finansowego. Studium ekonometryczne dla gospodarki
polskiej, W y d a w n ic tw o U Ł , Ł ó d ź 1997.
6. N e n e m a n J., Redystrybucyjne konsekwencje wprowadzenia VAT w Polsce, ro z p ra w a d o k to rsk a
n a p is a n a w K a te d rz e E k o n o m ii - p o d k ie ru n k ie m prof. dr. h ab. M a rk a B e lk i, Ł ó d ź 1997. 7. U s ta w a z d n ia 11 m a rc a 2 0 0 4 r. o p o d a tk u o d to w a ró w i u słu g (D z. U ., n r 54, p oz. 535).
The use of panel models to research on the redistribution effects of taxing the consumption of Polish households with Value Added Tax in the years 1995-2009
T h e m o st c o m m o n ly u s e d in th e lite ra tu re m e th o d o f stu d y o f th e ta x b u rd e n o n c o n s u m p tio n ta x e s is to o b se rv e th e re la tiv e ta x b u rd e n o n in c o m e in s u b s e q u e n t p e rio d s. To a s se s s th e re d istrib u tiv e fe a tu re o f th e ta x sy ste m th e re a re a lso u se d th e e c o n o m e tric m o d e ls, a lth o u g h th is a re a o f a p p lic a tio n is p o o rly re c o g n iz e d in th e lite ra tu re . To d e te rm in e th e re d istrib u tiv e e ffe c ts o f th e fu n c tio n in g o f ta x e s on e c a n u se th e c la s sic m e th o d s o f e s tim a tio n an d th e e s tim a tio n m e th o d o f p an el m o d els. T h e u se o f p a n e l m o d e ls to s tu d y th e c o n s u m e r a llo w s to sp e c ify th e d iffe re n tia tio n o f th e b u rd e n o f h o u se h o ld o f in d ire c t ta x e s a n d to e sta b lish th e ty p e s o f h o u se h o ld s m o st h e a v ily c h a rg e d w ith a n a ly z e d ty p e s o f taxes.
T h e a im o f th e a rtic le is th e u s e o f p a n e l m o d e ls to d e fin e re d is trib u tio n e ffe c ts o f ta x in g th e c o n s u m p tio n o f P o lish h o u se h o ld s w ith V alue A d d e d T ax in th e y e a rs 1 9 9 5 -2 0 0 9 .
