Ptaki szponiaste (Falconiformes) gniazdujące na terenie Lasu Łagiew nickiego w latach 2009-2010

a © G a сш го В w © о1 © B G a G В © O®(a]s0©ro©0©

--- 2010 ---

Folia Biologica et Oecologica: Supplementum

(A cta Univ. Lodz., Folia Biol, et O ecol.)

Ł u k a s z K r a j e w s k i 1, T o m a s z J a n i s z e w s k i 2, Z b i g n i e w W o j c i e c h o w s k i2

1 Sekcja O rnitologiczna Studenckiego Koła N aukow ego Biologów U niw ersytetu Łódzkiego

2 Zakład D ydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej U niwersytetu Łódzkiego

PTAKI SZPONIASTE (FALCONIFORMES) GNIAZDUJĄCE

NA TERENIE LASU ŁAGIEWNICKIEGO W LATACH 2009-2010* BREEDING RAPTORS IN ŁAGIEWNIKI FOREST IN 2009-2010

A b s tra c t: Three breeding species o f raptors w ere observed in Łagiew nicki Forest in 2009-2010 (num ber o f breeding pairs): Comm on Buzzard Buleo buteo ( 5 -6 pairs), G oshaw k Accipiter gentilis (5 pairs), Sparrowhaw k A ccipiter nisus (6 - 8 pairs). In the paper, the changes in raptor’s num ber during last 50 years are described and possible reasons o f the changes are discussed.

Słowa kluczow e: ptaki miast, ptaki szponiaste (Falconiformes), liczebność, gniazdowanie, Łódź

K ey w o rd s: urban birds, raptors (Falconiform es), number, breeding, Łódź

1. W S T ĘP

Wzrost liczby ludności na Ziemi oraz rozwój urbanizacji powoduje wchła-nianie środowisk naturalnych i przekształcanie ich na potrzeby człowieka. Coraz więcej gatunków roślin i zwierząt przystosowuje się do zupełnie nowego rodzaju środowiska jakim są miasta. Ekosystemy miejskie charakteryzują się specyficz-nymi warunkami abiotyczspecyficz-nymi (odmienny klimat, obecność infrastruktury technicznej, zanieczyszczenie środowiska) i biotycznymi. Awifauna miasta cechuje się m.in.: wzrostem biomasy w stosunku do środowisk bardziej natural-nych, przy jednoczesnym spadku bioróżnorodności; zmniejszoną antrofobością; zwiększonym zagęszczeniem i sukcesem lęgowym; wydłużeniem oraz przyspie-szeniem okresu rozrodczego (M A RK O W SK I 1997; C H A C E, W A L S H 2004). Wśród

Praca powstała w ram ach grantu N r Ed.V II.4346/G -l8/2009 i 2010 Prezydenta Miasta Łodzi, finansow anego ze środków budżetu m iasta Łodzi.

ptaków zasiedlających środowisko silnie zurbanizowane znajdują się także ptaki szponiaste (Falconiformes), grupa kojarzona zwykle ze słabiej przekształconymi typami środowisk. Niektóre badania wskazują, iż ich parametry populacyjne takie jak np. sukces lęgowy mogą wówczas osiągać wyższe wartości niż w środowiskach naturalnych. Taki rezultat otrzymał np. D lER M EN (1996)

w Holandii, który wykazał, że sukces lęgowy krogulców Accipiter nisus wzrasta w szeregu: środowisko naturalne < środowisko wiejskie < środowisko miejskie. Silnej presji ze strony działalności człowieka podlegają także tereny słabiej zurbanizowane, ale położone w strefie peryferyjnej miast, przeznaczone dla potrzeb rekreacji takie jak np. obszary leśne. Stan taki obserwuje się m.in. na terenie administracyjnym Łodzi, a w szczególności w obrębie zajmującego północną część miasta Łesie Łagiewnickim. Las Łagiewnicki jest jednym z największych kompleksów leśnych położonych w obrębie granic administra-cyjnych miast europejskich ( G r a m s z 2002). Jego drzewostan ze względu na swój wiek powoduje, że tutejsze stosunki biocenotyczne mogłyby być typowe dla dojrzałych lasów, gdyby nie silna presja ze strony tysięcy mieszkańców lokalnej aglomeracji szukających tu miejsca do wypoczynku. W okresie ostat-nich ok. 50 lat ptaki szponiaste Lasu Łagiewnickiego doczekały się kilku opracowań i doniesień dotyczących ich liczebności w okresie lęgowym (J A N

-KO W SK I 1967; W o j c i e c h o w s k i 1971; J a n i s z e w s k i et al. 2009). Niniejsza

praca jest kontynuacja badań nad rozmieszczeniem i liczebnością ptaków szponiastych w Łesie Łagiewnickim w okresie lęgowym, a jej celem jest przed-stawienie aktualnych danych oraz scharakteryzowanie zmian w ciągu ostatnich ponad 50 lat.

2. T E R E N BADAŃ

Las Łagiewnicki leżący w granicach administracyjnych miasta Łodzi ma powierzchnię 1205 ha. Jest on pozostałością po Puszczy Łódzkiej, która jeszcze 200 lat temu zajmowała znaczne obszary środkowej Polski (GRAMSZ 2002). Atrakcyjność krajobrazowa tego terenu spowodowała, że 31.12.1996 powołano na tym obszarze Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich, przy czym Las Łagiewnicki został w całości włączony do Parku. Na terenie Lasu Łagiewnic-kiego stwierdzono występowanie bardzo zróżnicowanej i bogatej flory. Dominu-jącym i gatunkami drzew są dąb szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy

Q. petraea oraz ich mieszańce (42% powierzchni lasu), sosna zwyczajna Pinus silvestris (27%) i brzoza brodawkowata Betula verrucosa - 20%. Szczegółową charakterystykę szaty roślinnej terenu Lasu przedstawia KUROWSKI (2001). Las Łagiewnicki cechuje się wyjątkowym bogactwem awifauny i ma bardzo istotne

znaczenie dla jej stanu na terenie Łodzi. Szereg gatunków ma tu swoją najważ-niejszą ostoję, a dla niektórych stanowi jedyne miejsce gniazdowania na terenie miasta (JANISZEWSKI et al. 2009).

3. M A T E R IA L I M ET O D Y

Dane o liczebności i rozmieszczeniu lęgowych ptaków szponiastych na te-renie Lasu Łagiewnickiego zbierano w sezonach 2009 i 2010, od lutego do lipca. W ustaleniu rozmieszczenia stanowisk wykorzystano informacje o rozmieszcze-niu gniazd także z wcześniejszych lat, co znacznie ułatwiało poszukiwania w latach 2009-2010. Za lęgowe uznano ptaki, których zachowania pozwalały uznać, iż posiadały one zajęte terytoria. Odnalezione terytoria podzielono na kategorie według metody POSTUPALSKY’EGO (1974), która dzieli obserwacje terytorialnie zachowujących się ptaków szponiastych na dwie kategorie: gniaz-dowanie pewne i gniazgniaz-dowanie prawdopodobne. W zajętych terytoriach starano się, odnaleźć gniazdo zajmowane w danym roku, jednak nie zawsze było to możliwe. W czasie prowadzonych poszukiwań znalezione gniazda lub obserwa-cje ptaków sugerujące zajęcie terytoriów lęgowych gniazda zaznaczano na mapach w skali 1 : 10 000. Oceny liczebności i zagęszczenia dokonano na podstawie obu kategorii terytoriów łącznie - gniazdowania pewnego i prawdo-podobnego.

4. W Y N IK I

Jastrząb Accipiter gentilis. W latach 2009-2010 na terenie Lasu Łagiewnic-kiego w Łodzi stwierdzono obecność 5 par lęgowych. Zagęszczenie par lęgo-wych jastrzębia wynosiło 4,1 pary/l 0 km2 powierzchni leśnej Lasu Łagiewnic-kiego (ryc. 1 i 2).

Krogulec Accipier nisus. W sezonie lęgowym w 2009 roku stwierdzony na 8 stanowiskach. W 6 przypadkach odnaleziono gniazda (ryc. 1). W roku 2010 odnotowano obecność krogulców na 6 stanowiskach lęgowych. W 3 przypad-kach znaleziono zajęte gniazda (ryc. 2). Zagęszczenie par lęgowych krogulca wynosiło w roku 2009 6,6 pary/10 km2 powierzchni leśnej, a w roku 2010 5,0 p a r/l0 km2 powierzchni leśnej Lasu Łagiewnickiego.

Myszołów Buteo buteo. W roku 2009 stwierdzono 6 par lęgowych, a rok później 5 par (ryc. 1 i 2). Trzy spośród czterech znalezionych zajętych gniazd znajdowało się w miejscach charakteryzujących się stosunkowo niewielką ludzką penetracją. Zagęszczenie myszołowa w Lesie Łagiewnickim wynosiło 4,1-5,0 par/10 km2 powierzchni leśnej.

2 0 0 9 ec Acclpiter n issus

Г)

□

Д

Ryc. 1. Rozm ieszczenie stanowisk lęgowych ptaków szponiastych (Falconiform es) w roku 2009. Pełne znaki - gniazdow anie pew ne, puste - gniazdow anie praw dopodobne

Fig. 1. D istribution o f raptors (Falconiformes') breeding localities in 2009. Full m arks - confirm ed breeding, em pty m arks - probably breeding

lec Accipiter nissus j j jastrząb myszołów Accipiter gentilis myszołów Buteo buteo

Ryc. 2. Rozm ieszczenie stanowisk lęgowych ptaków szponiastych (F a /co nfo rm e s) w roku 2010. Pełne znaki - gniazdowanie pew ne, puste - gniazdow anie praw dopodobne

Fig. 2. D istribution o f raptors (Falconiform es) breeding localities in 2010. Full marks - confirm ed breeding, em pty m arks - probably breeding

5. D Y SK U SJA

W drugiej połowie XX. wieku w Lesie Łagiewnickim stwierdzono gniaz-dowanie 5 gatunków ptaków szponiastych: trzmielojada Pernis apivortis, jastrzębia, krogulca, m yszołowa i kobuza Falco subbuteo, podczas gdy w latach 2009-2010 jedynie trzech. Gniazdowanie trzmielojada na terenie Lasu Łagiew-nickiego notowano w przeszłości, ale i wówczas miało tylko charakter efeme-ryczny (JANISZEWSKI et al. 2009). Ostatnio, np. podczas zbierania materiałów do Atlasu Ptaków Lęgowych Łodzi (lata 1994-2002), nie stwierdzano już gniazdo-wania. Z kolei kobuz zaprzestał gniazdowania na terenie Lasu Łagiewnickiego po roku 1981. Od połowy lat 50. do roku 1981 notowano pojedynczą parę lęgową (Wo j c i e c h o w s k i 1971; Ja n i s z e w s k i et al. 2009). Niektórzy autorzy sugerują, że lokalne spadki liczebności kobuza spowodowane są wzrostem liczebności jastrzębia (SIKORA et al. 2007). Pierwsze informacje o lęgowym jastrzębiu w Lesie Łagiewnickim pochodzą z połowy lat 1950. kiedy

stwierdzo-no 1 parę. W latach 1962-1967 gniazdowała ponownie pojedyncza para, ale od roku 1968 gatunek ten nie był już tutaj lęgowy (JANKOWSKI 1967, WOJCIE-CHOWSKI 1971). Lęgowe jastrzębie powróciły do Lasu Łagiewnickiego w roku 1980, w latach 1999-2000 odnotowano już 4, a obecnie 5 par lęgowych (JANI-SZEWSKI et a i 2009). Obserwowany w Lesie Łagiewnickim przebieg zmian liczebności jest podobny do obserwowanego w całej Polsce (TOMIAŁOJĆ, STAWARCZYK 2003; SIKORA et al. 2007). Kolejny gatunek, krogulec, w połowie lat 50. w Lesie Łagiewnickim gniazdował w liczbie 2 par, by w roku 1962 zaprzestać gniazdowania w ogóle (WOJCIECHOWSKI 1971). Jako lęgowy krogu-lec powrócił na teren Lasu w roku 1973. Od tego czasu trwa wzrost liczebności, w poł. lat 80. stwierdzono 3, a w latach 1999-2000 - 6 par (JANISZEWSKI et al. 2009). Wzrost ten być może na terenie Lasu Łagiewnickiego jeszcze się nie zakończył, na pewno ma on miejsce w silnie zurbanizowanej części Łodzi, ponieważ w latach 2009-2010 zarejestrowano 6-8 par. Podobny wzorzec zmian liczebności gatunku w ostatnim 30. leciu, był obserwowany również w całej Polsce (To m i a ł o j ć, St a w a r c z y k 2003; Si k o r a et al. 2007). M yszołów w połowie lat 50. gniazdował w Lesie Łagiewnickim w liczbie 2 par, w roku 1962 stwierdzono już tylko 1 parę, a w latach 1963-1970 zaprzestał lęgów w ogóle (Ja n k o w s k i 1967; Wo j c i e c h o w s k i 1971). Ponownie jako lęgowy stwierdzony w roku 1971. W latach 1999-2000 odnotowano 5 (JANISZEWSKI et al. 2009), a w latach 2009-2010 5-6 par lęgowych. Podobnie jak w przypadku dwóch poprzednich gatunków, w całej Polsce, przynajmniej od lat 80. notuje się wyraźny wzrost liczebności m yszołowa (SIKORA et al. 2007; TOMIAŁOJĆ, STAWARCZYK 2003). Za główne przyczyny spadku liczebności i wyginięcia jastrzębia, krogulca i m yszołowa w latach 1960. w Lesie Łagiewnickim

penetrację terenu lasu. W skali kraju i całej Europy równie istotnym czynnikiem, było stosowanie niebezpiecznych pestycydów (TO M IA ŁO JĆ, STA W A RCZY K 2003;

W a l k e r , N e w t o n 2004; S i k o r a et al. 2007). Przez kilka - kilkanaście lat

gatunki te nie gniazdowały na terenie Lasu Łagiewnickiego. Ponowne zasiedle-nie Lasu i wzrost liczebności spowodowane było z pewnością wprowadzezasiedle-niem ochrony prawnej szponiastych oraz wycofaniem z użytku groźnych pestycydów. Kolejnym czynnikiem, który mógł wpłynąć na wzrost liczebności jastrzębia i myszołowa jest wyraźne postarzenie się drzewostanów Lasu. Trwający ciągle wzrost liczebności, zwłaszcza krogulca, wzmacniany jest przez zmniejszenie antropofobności oraz zwiększenie plastyczności szponiastych w wyborze miejsc gniazdowania (T O M IA ŁO JĆ, STA W A R CZY K 2003).

T a b e la 1. Zagęszczenie jastrzębia A ccipiter gentilis, krogulca Accipiler nisus i myszołowa Buteo buteo na w ybranych pow ierzchniach w Polsce

T a b le 1. D ensity o f goshawk Accipiter gentilis, sparrowhaw k Accipiter nisus and buzzard Buteo buteo on study plots in Poland

M i e j s c e i la ta b a d a ń L o c a l i ty a n d t im e o f s tu d y Ź r ó d ł o / S o u r c e Z a g ę s z c z e n ie : li c z b a pa r / 1 0 k m 2 p o w i e r z c h n i le ś n e j D e n s i ty : n u m b e r o f p a irs / 1 0 k m 2 w o o d l a n d Accipiter gentilis Accipiter nisus Buteo buteo W y ż y n a K r a k o w s k a ( 2 0 0 8 ) Tu r z a ń s k i 2 0 0 9 2 ,4 2 ,4 4 ,6 O k o l i c e R o g o w a ( 2 0 0 1 - 2 0 0 3 ) G r y z et a l 2 0 0 6 4 ,5 6 ,5 11,0 R ó w n . S z a m o t u l s k a ( 1 9 9 9 - 2 0 0 0 ) Wy l ę g a ł a 2 0 0 2 0, 8 - 1 , 7 0,8 - 2 ,6 2 6 , 0 - 3 0 , 4 L a s y S t r z e l e c k i e ( 1 9 9 9 - 2 0 0 0 ) M a t u s i a k et a!., 2 0 0 2 3 ,0 5 ,6 - 6 , 2 1 5 ,7 - 1 6 , 7 P u s z c z a B i a ł o w i e s k a ( 1 9 7 5 - 1 9 9 4 ) PUGACEWICZ 1 9 9 6 ₁,1 - 1 ,2 1, 8 - 1 , 9 6 , 3 - 6 , 7 W i g i e r s k i P N ( 1 9 8 9 - 1 9 9 3 ) Za w a d z k a, Za w a d z k i 1 9 9 5 1 ,5 - 1 ,7 1,5 - 2 ,1 3 , 3 - 3 ,8 L a s Ł a g ie w n i c k i ( 2 0 0 9 - 2 0 1 0 ) NINIEJSZA PRACA _{4 ,1 5 , 0 - 6 , 6 4 , 1 - 5 ,0}

Zagęszczenie jastrzębia na terenie Lasu Łagiewnickiego należy do stosun-kowo wysokich w skali kraju (tab. 1). Prawdopodobnie spowodowane jest to dużą dostępnością bazy pokarmowej (głównie gołębi domowych) oraz znaczną liczbą potencjalnych miejsc do gniazdowania. Powyższe dwa czynniki uważane są jako kluczowe w limitowaniu liczebności jastrzębia (R U T Z et al. 2006). Dodatkowo obserwuje się zmianę w płochliwości wysiadujących samic, dzięki czemu intensywna penetracja terenu Lasu nie powoduje obecnie wysokich strat w lęgach. W przypadku krogulca podobne porównania są utrudnione ze względu na trwający ostatnio w całym kraju wyjątkowo silny i szybki wzrost liczebności.

Wskutek tego starsze dane mogą dawać błędne wyobrażenie o obecnych zagęsz-czeniach w innych regionach. Niewątpliwie jedno z najwyższych w Polsce za-gęszczeń krogulca obserwowane w Lesie Łagiewnickim wynika m.in. z szybko postępującej w ostatnich latach synurbizacji gatunku oraz niewielkiej płochliwo- ści. W ostatnich latach obserwowano wyraźny wzrost liczebności na przedmie-ściach Łodzi i wnikanie do śródmiejskich parków.

Natomiast, zagęszczenie myszołowa jest w skali kraju stosunkowo niskie. Powodów tego można upatrywać w lokalnie niekorzystnych warunkach żerowi- skowych. W przeciwieństwie do jastrzębia i krogulca, myszołów najchętniej zdobywa pokarm na niezurbanizowanych terenach otwartych. Krajobraz taki na obszarach wokół Lasu szybko zanika z powodu postępującej zabudowy oraz zaniechania użytkowania rolniczego. Las Łagiewnicki położony w granicach administracyjnych miasta, częściowo graniczy z terenami otwartymi. Mimo to różni się od lasów położonych z dala od aglomeracji miejskich, głównie blisko-ścią dużych powierzchni zabudowy oraz intensywną penetracją ludzi. Aby gniazdować na takim terenie ptaki szponiaste muszą przynajmniej częściowo uzyskać cechy populacji synurbijnych - zwłaszcza zmniejszyć poziom płochli- wości. Synurbizacja zwierząt jest zjawiskiem nasilającym się w ostatnich dziesięcioleciach (RUTZ 2008). Nie omija ona szponiastych w miastach Polski. Zestaw kilku lęgowych gatunków leśnych, bardzo podobny do tego z terenu Lasu Łagiewnickiego, podaje się dla innych dużych miast. Wg LUNIAKA et al. (2001) w końcu lat 90. w Warszawie gniazdowało ich 5: trzmielojad (2-3 pary), krogulec (5-15 par), jastrząb (10-15 par), myszołów (12-25 par) oraz kobuz (1-2 pary), przy czym pojedyncze pary jastrzębia, krogulca i myszołowa gniazdowały w silnie penetrowanym przez ludzi Lasku Bielańskim. Z kolei w Poznaniu w latach 90. gniazdowały 4 gatunki w tym: 1-2 pary trzmielojada, 8-10 par jastrzębia, co najmniej 3-5 par krogulca oraz 24-25 par myszołowa (PTASZYK 2003). Taką samą liczbę gatunków podaje NOWAKOWSKI el al. (2006) dla Olsztyna: jastrząb (2 -4 pary), krogulec (12-13 par), myszołów (5-12 par) i kobuz (0-1 para). We wszystkim miastach występowały także lęgowe pustułki i błotniaki stawowe - ptaki związane z innymi typami siedlisk. W polskich miastach szponiaste gniazdują głównie w strefie peryferyjnej. W niektórych europejskich miastach zjawisko synurbizacji przybiera jednak intensywniejszy charakter niż w Polsce. Kolonizacja miast niemieckich przez jastrzębia miała miejsce już w połowie lat 1980. i proces synurbizacji jest bardziej zaawansowany czego dowodzą m.in. wyższe zagęszczenia. Obecnie jastrzębie stosunkowo licznie gniazdują w największych miastach Niemiec (np. WÜRFELS 1999, RUTZ 2001, ALTENKAMP, HEROLD 2001). Proces synurbi-zacji dotyczy także dużych miast wschodnioeuropejskich np. Moskwy (SAMO-ILOV, MOROZOVA 2001). Z kolei w przypadku krogulca znane są przykłady populacji występujących w środowiskach śródmiejskich. W Pradze w latach 80.

odnotowano intensywne wkraczanie krogulca do centrum miasta, a w roku 1991 na powierzchni 233 km2 gniazdowało tam już 91 par (L. PESKE- in litt.). Wzrost liczebności szponiastych gniazdujących w Lesie Łagiewnickim jest zatem zgodny z ogólnoeuropejskim trendem zmian ich liczebności i postępującą synurbizacją.

6. LIT E R A TU R A

A l t e n k a m p , R ., H e r o l d , S . 2 0 0 1 . H abicht (Accipiter gentilis). [W :] ABBO. Die V ogelw elt von Brandenburg und Berlin. V erlag N atur & Text, Rangsdorf, Germany: 175-179.

Ch a c e, J . F., Wa l s h, J . J . 2004. U rban effects on native avifauna: a review. Landscape and U rban Planning 74: 46 -6 9.

Di e r m e n, J . 1996. Sparrow haw k (Accipiter nisus) breeding in village, rural landscape and forest. De Levende M atuur 97: 43-51.

G r a m s z , A . 2 0 0 2 . Las Łagiew nicki i okoliczne wsie. ŁBPP G rako, Łódź.

G r y z , J ., K r a u z e , D., G o s z c z y ń s k i , J . 2006. Liczebność ptaków szponiastych Falconiform es i kruka Corvus corax w okolicach Rogowa (środkow a Polska). N otatki O rnitologiczne 47: 43-46.

J a n k o w s k i , J . 1 9 6 7 . M ateriały do awifauny Łodzi. A cta O m ithologica 10: 238-242.

J a n i s z e w s k i , T., W o j c i e c h o w s k i , Z ., M a r k o w s k i , J . (red.). 2 0 0 9 . A tlas ptaków lęgowych Łodzi. W ydaw nictw o U niw ersytetu Łódzkiego, Łódź.

Ku r o w s k i, J . (re d.). 2001. Szata roślinna Lasu Łagiew nickiego w Łodzi. W ydział Ochrony Środow iska U rzędu M iasta Łodzi, K atedra G eobotaniki i Ekologii Roślin UŁ, Łódź.

L u n i a k , M ., K o z ł o w s k i , P., N o w i c k i , W ., Pl i t, J . 2001. Ptaki W arszaw y 1962-2000. IBiPZ PA N, W arszaw a.

M a r k o w s k i , J . 1997. Specyfika synurbijnych populacji zw ierząt. [W:] A. Ku r n a t o w s k a

(red.). Ekologia. Jej zw iązki z różnym i dziedzinami w iedzy. W ybrane zagadnienia. PWN. W arszaw a-Łódź: 67-94.

M a t u s i a k , J ., W ó j c i a k , J ., K e l l e r , M . 2 0 0 2 . Rozm ieszczenie, liczebność i efekty lęgów ptaków szponiastych Falconiform es w Lasach Strzeleckich. N otatki O rnitologiczne 43: 145-

162.

N o w a k o w s k i , J . J ., D u l i s z , B ., L e w a n d o w s k i , K . 2006. Ptaki Olsztyna. ELSet, Olsztyn.

P o s t u p a l s k y , S . 1 9 7 4 . Raptor reproductive success: Some problem s w ith m ethods, criteria and terminology. [W:] F. N. Ha m e r s t r o m, B. E. Ha r r e l l, R. R. Ol e n d o r f (red.). M anagem ent

o f Raptors. Raptor Research Report 2: 21-31.

P t a s z y k , J . 2 0 0 3 . Ptaki Poznania - stan jakościow y i ilościow y oraz jeg o zm iany w latach 1850-2000. W ydaw nictwo N aukow e UA M, Poznań.

Pu g a c e w i c z, E. 1996. Lęgowe ptaki drapieżne polskiej części Puszczy Białow ieskiej. Notatki O rnitologiczne 37: 173-224.

RUTZ, C. 2001. Raum -zeitliche H abitatnutzung des Habichts - A ccipiter gentilis - in einem urbane Lebensraum . D iplom a thesis, U niversity o f H am burg, H am burg, Germany.

Ru t z, C. 2008. The establishm ent o f an urban bird population. Journal o f A nim al Ecology 77: 1008-1019.

R u t z , C ., B i j l s m a , R . G ., M a r q u i s s , M ., K e n w a r d , R . E . 2 0 0 6 . Population lim itation in the N orthern G oshaw k in Europe: A review w ith case studies. [W:] M . L. MORRISON (red.). The

N orthern Goshaw k: a technical assessm ent o f its status, ecology and management. Cooper Ornithological Society, Studies in A vian Biology 31: 158-197.

S a m o i l o v , B. L ., M o r o z o v a , G . V . 2 0 0 1 . The Goshaw k. W: The red data book o f M oscow City. A BF Press. Moscow, Russia: 115-117.

S i k o r a , A ., К о н и к, Z., G r o m a d z k i , M ., N e u b a u e r , G ., C h y l a r e c k i , P. ( r e d . ) . 2007. A tlas rozm ieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki W ydaw nictw o N aukow e, Poznań.

To m i a ł o j ć, L ., St a w a r c z y k, T . 2 0 0 3 . A wifauna Polski. Rozm ieszczenie, liczebność i zm ia-ny. PTPP „pro N atura” . Wroclaw.

T u r z a ń s k i , M . 2 0 0 9 . Liczebność i efekty lęgów ptaków szponiastych Falconiformes oraz kruka Corvus corax na W yżynie K rakowskiej w roku 2008. N otatki O rnitologiczne 50: 198- 303.

W a l k e r , C. H ., N e w t o n , I . 2 0 0 4 . Effects o f Cyclodiene Insecticides on the Sparrowhaw k (A ccipiter nissus) in Britain - a Reappraisal o f the Evidence. Ecotoxicology 7: 185-189.

Wo j c i e c h o w s k i, Z. 1971. O bserwacje nad ptakami drapieżnym i Lasu Łagiewnickiego koło Łodzi. N otatki O rnitologiczne 12: 37-63.

W Ü R F EL S, M . 1999. Ergebnisse w eiterer Beobachtungen zur Populationsentw icklung des H abichts (Accipiter gentilis) im Stadtgebiet von Koln 1993-1998 und zur Rolle der Elster (P ic ap ic a) im N ahrungsspektrum des Habichts. Charadrius 35: 20-32.

W y l ę g a ł a , P. 2002. Liczebność i w ybiórczość środow iskow a ptaków szponiastych Falconi-fo rm e s oraz kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym Równiny Szam otulskiej w latach

1999-2000. N otatki O rnitologiczne 43: 21-28.

Za w a d z k a, D., Za w a d z k i, J . 1995. Wstępna charakterystyka awifauny Wigierskiego Parku N arodow ego. Notatki O rnitologiczne 36: 297-330.