Biuletyn misjologiczno-religioznawczy

(1)

Eugeniusz Sakowicz, Władysław

Kowalak

Biuletyn

misjologiczno-religioznawczy

Collectanea Theologica 57/4, 137-152

1987

(2)

C o lle c ta n e a T h eo lo g ica 57 (1987) fase. IV

BIULETYN MISJOLOGICZNO-RELIGIOZNAWCZY

Z a w a r to ś ć : I. D O K U M E N T Y . S e k ty a lb o n o w e r u c h y re lig ijn e (ed.). II. O P R A C O W A N IA : G rz e c h w r e lig ia c h D a le k ie g o W sc h o d u *.

I. D O K U M E N T Y

S e k ty albo n o w e ru ch y relig ijn e W yzw an ie d u szp astersk ie (cd.)

3. W yzw an ie d u szp a stersk ie i sp osob y p o d ejścia do n iego

S p o w o d o w a n e p rz e z in d u s tr a liz a c ję , u rb a n iz a c ję , m ig ra c je , sz y b k i ro z w ó j k o m u n ik a c ji, s u p e r r a c jo n a ln e s y s te m y te c h n o k r a c ji itd ., z a ła m a n ie się tr a d y c y jn y c h s t r u k t u r sp o łe c z n y c h , w z o rc ó w k u ltu r o w y c h o ra z t r a d y c y j n y c h h ie r a r c h i i w a r to ś c i s p r a w iło , że w ie lu lu d z i z n a jd u je się w s ta n ie w e w n ę trz n e g o z a m ę tu , w y k o rz e n ie n ia , n ie p e w n o ś c i; są o n i z a te m p o d a tn i n a w p ły w y . W ta k ic h s y tu a c ja c h je s t czy m ś n a tu r a ln y m p o s z u k iw a n ie r o z w ią z a n ia , k tó r e często im je s t p ro s ts z e , ty m w y d a je się lep sze. W y s tę p u je te ż p o k u s a p r z y jm o w a n ia teg o ro z w ią z a n ia ja k o je d y n e j i o s ta te c z n e j o d p o w ie d z i.

N a p o d s ta w ie a n a liz y o d p o w ie d z i m o ż n a u ło ż y ć lis tę s y m p to m ó w p a to lo g ii w ie lu w sp ó łc z e s n y c h sp o łe c z e ń stw . C ie rp i w s k u te k n ic h w ie lu lu d zi. Są o n i n ie s p o k o jn i o sie b ie (k ry z y s to żsam o ści), o p rz y s z ło ść (b ezro b o cie, g ro ź b a w o jn y n u k le a r n e j) . Z a d a ją so b ie p y ta n i a o is to tę p r a w d y i o to , ja k do n ie j d o trz e ć , p y ta j ą o n ie p e w n ą s y tu a c ję p o lity c z n ą i sw o ją b e z ra d n o ś ć , d o m in a c ję e k o n o m ic z n ą i id e o lo g ic z n ą , sen s ży cia , o sie b ie i in n y c h , w y d a r z e n ia , s y tu a c je , rzeczy , o to , co b ęd zie „ p o te m ” .

C ie rp ią o n i w s k u te k b r a k u k ie r u n k u w ży ciu , o r ie n ta c ji, w s p ó łu c z e s tn ic tw a w p o d e jm o w a n iu d e c y z ji, b r a k u rz e c z y w is ty c h o d p o w ie d z i n a sw o je rz e c z y w is te p ro b le m y . D o ś w ia d c z a ją lę k u z p o w o d u ró ż n y c h f o r m p rz e m o c y , k o n flik tó w , w ro g o śc i; c z u ją s tr a c h p rz e d k lę s k ą e k o lo g ic z n ą , w o jn ą i z a g ła d ą n u k le a r n ą , k o n f lik ta m i sp o łe c z n y m i, m a n ip u la c ją .

C z u ją się s f r u s tr o w a n i, w y k o rz e n ie n i, b e z d o m n i, p o z b a w ie n i o b ro n y i n a dziei, b e z ra d n i, a p rz e to n ie m a ją c y m o ty w a c ji; s a m o tn i w d o m u , w szkole, w p ra c y , w u n iw e rs y te c ie , w m ieście; z a g u b ie n i w a n o n im o w o ś c i, iz o la c ji, z a p c h n ię c i n a m a r g in e s , w y a lie n o w a n i itd . C z u ją , że n ig d z ie n ie p rz y n a le ż ą , że są n ie z ro z u m ia n i, z d ra d z e n i, u c iś n ie n i, o s z u k a n i, w y o b c o w a n i, n ic n ie z n a c z ą c y , n ie s łu c h a n i, n ie a k c e p to w a n i, n ie tr a k to w a n i serio .

R o z c z a ro w a n i są te c h n o lo g ic z n y m sp o łe c z e ń stw e m , w o js k ie m , ś w ia te m in te re s u , p ra c ą , w y z y sk ie m , s y s te m a m i w y c h o w a w c z y m i, p rz e p is a m i i p r a k ty k a m i K o ścio ła, ta k t y k ą rz ą d u .

C h c ie lib y n a u c z y ć się tr a k to w a ć sie b ie sa m y c h ja k o ś w ia d o m y c h „ w y k o n a w c ó w ” , n ie c h c ą b y ć b e z w a rto ś c io w y m i, b ie r n y m i p io n k a m i lu b o p o r- tu n is ta m i z a b ie g a ją c y m i ty lk o o w ła s n e d o b ro ; często je d n a k n ie w ie d z ą , co i j a k ro b ić .

* R e d a k to re m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t k s. W ła d y s ła w К o w a 1 а к SV D , W a rs z a w a .

(3)

Z a g u b ie n i są w s y tu a c ja c h „ z a w ie s z e n ia ” (p o m ię d z y sz k o łą i u n iw e r s y te te m , sz k o łą i p r a c ą z a w o d o w ą , m a łż e ń s tw e m i ro z w o d e m , w s ią i m ia ste m ). Z m ie n ia ją się w lu d z i p u s ty c h w e w n ę trz n ie , o b o ję tn y c h lu b a g re s y w n y c h ; m o g ą te ż s ta ć się „ s z u k a ją c y m i” .

W sk ró c ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , że w s z y s tk ie te sy m p to m y s ta n o w ią ró ż n e f o r m y a lie n a c ji (z sie b ie sa m e g o , sp o ś ró d in n y c h , od w ła s n y c h k o rz e n i, k u l

t u r y itd.). R zec m o żn a, iż p o tr z e b y i tę s k n o ty w y ra ż o n e w o d p o w ie d z ia c h n a p y ta n ia k w e s tio n a r iu s z a p r z e d s ta w ia ją ró ż n e p o s ta c ie d ą ż e n ia do o d n a le z ie n ia sw e j „ o b e c n o śc i” (w obec sieb ie, in n y c h , B oga). L u d z ie c z u ją c y się z a g u b io n y m i p r a g n ą by ć o d n a le z ie n i. I n n y m i sło w y , is tn ie je ja k b y p ró ż n ia d o m a g a ją c a się g ło śn o z a p e łn ie n ia ; w is to c ie rz e c z y s ta n o w i o n a k o n te k s t, w ja k im m o ż e m y z ro z u m ie ć n ie ty lk o k r y t y k i p o d a d r e s e m K o ścio ła, z a  w a r t e w w ie lu o d p o w ie d z ia c h , lecz ró w n ie ż — i p rz e d e w s z y s tk im — p r o b le m y d u s z p a s te rs k ie i p ro p o n o w a n e sp o so b y p o d e jś c ia do n ic h . O d p o w ie d z i te w y ra ź n ie w s k a z u ją n a lic z n e b r a k i i n ie d o m o g i w a k tu a l n e j p o s ta w ie K o śc io ła , m o g ące u ła tw ić s u k c e s se k to m . T u ta j je d n a k n ie b ę d z ie m y szerzej ro z w o d z ić się n a d ty m z a g a d n ie n ie m , lecz o g ra n ic z y m y się g łó w n ie do p o d k r e ś le n ia s u g e r o w a n y c h lu b ż ą d a n y c h w ty m w z g lę d z ie p rz e d s ię w z ię ć d u s z p a s te r s k ic h . J e ś lib y je k o n s e k w e n tn ie re a liz o w a ć , w y z w a n ie rz u c o n e p rz e z s e k ty m o g ło b y się o k a z a ć c e n n y m b o d ź c e m do d u c h o w e j i k o ś c ie ln e j o d n o w y . I g g B IU L E T Y N M IS JO L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y P o c z u c i e w s p ó l n o t y 3.1. N ie m a l w s z y s tk ie o d p o w ie d z i z a w ie r a ją a p e l o p o n o w n e p rz e m y ś le n ie (p r z y n a jm n ie j w w ie lu s y tu a c ja c h lo k a ln y c h ) tr a d y c y jn e j „ s t r u k tu r y w s p ó ln o ty p a r a f i a l n e j ” , o p o s z u k iw a n ie ta k ie g o m o d e lu o w ej w s p ó ln o ty , k tó r y m ia łb y w sobie w ię c e j b r a t e r s t w a , b y łb y b a rd z ie j „ n a m ia r ę c z ło w ie k a ” , le p ie j p rz y s to s o w a n y do s y tu a c ji ż y c io w y c h lu d z i, p o s ia d a łb y w w ię k sz y m s to p n iu c h a r a k t e r „ p o d s ta w o w e j w s p ó ln o ty k o ś c ie ln e j”. J e j ro d z a je ; o p ie k u ń c z e w sp ó ln o ty ż y w e j w ia r y , m iło ści (ciep ła, a k c e p ta c ji, z ro z u m ie n ia , p o je d n a n ia , k o le ż e ń s tw a ) i n a d z ie i; w sp ó ln o ty c e le b ra c y jn e ; w s p ó ln o ty m o d li te w n e ; w sp ó ln o ty m is y jn e — z w ró c o n e n a z e w n ą trz , p e łn ią c e ro lę ś w ia d k ó w ; w sp ó ln o ty p o m a g a ją c e i o tw a r t e n a p o tr z e b y lu d z i m a ją c y c h szczeg ó l n ie tr u d n e p ro b le m y , n p . ro z w ie d z io n y c h i p o n o w n ie z a w ie ra ją c y c h m a ł ż e ń stw o , lu d z i ż y ją c y c h n a m a r g in e s ie sp o łeczn y m . K s z t a ł c e n i e i k s z t a ł c e n i e c i ą g ł e

3.2. O d p o w ie d z i k ła d ą siln y n a c is k n a p o tr z e b ę e w a n g e liz a c ji, k a te c h e z y , k s z ta łc e n ia w s p r a w a c h w ia r y i ciąg łeg o k s z ta łc e n ia lu d z i w ie rz ą c y c h w z a g a d n ie n ia c h b ib lijn y c h , te o lo g ic z n y c h , e k u m e n ic z n y c h , n a p o zio m ie w s p ó ln o t lo k a ln y c h , a ta k ż e k le r u i osób z a jm u ją c y c h się k s z ta łc e n ie m . (J e d n a z o d p o w ie d z i p o s tu lu je „ k u rs y p o św ię c o n e r e f le k s j i” d la n a u c z y c ie li, m ło d y c h p rz y w ó d c ó w , k le r u i z a k o n n ik ó w ). T e n c ią g ły p ro c e s p o w in ie n m ieć c h a r a k t e r z a ró w n o in f o rm a c y jn y , tz n . p r z e k a z u ją c y w ia d o m o ś c i o n a s z e j t r a d y c ji k a to lic k ie j (w ie rz e n ia , p r a k ty k i, d u ch o w o ść, m e d y ta c ja , k o n te m p la c ja itd .), o in n y c h tr a d y c ja c h , n o w y c h g r u p a c h r e lig ijn y c h itd ., ja k i fo r m a c y jn y , z a p e w n ia ją c y p o ra d n ic tw o w s p r a w a c h w ia r y o so b iste j i w s p ó ln o to w e j, p o g łę b ie n ie o d c z u c ia tr a n s c e n d e n c ji, p ie r w ia s tk a e sc h a to lo g ic z n e g o , re lig ijn e g o z a a n g a ż o w a n ia , d u c h a w s p ó ln o ty itd . K o śció ł p o w in ie n b y ć d la lu d z i n ie ty lk o z n a k ie m n a d z ie i, lecz ró w n ie ż tę n a d z ie ję u z a s a d n ia ć ; p o w in ie n p o m a g a ć im w s ta w ia n iu p y ta ń , lecz ró w n ie ż w z n a jd o w a n iu n a n ie o d p o w ie d z i. W z w ią z k u z ty m w s z y s tk im k ła d z ie się p o w sz e c h n ie n a c is k n a c e n t r a l n ą ro lę P is m a Ś w ię te g o . S z e rz e j i w s z e c h s tro n n ie j n a le ż y k o rz y s ta ć ze w s p ó łc z e s n y c h ś r o d k ó w p rz e k a z u .

(4)

B IU L E T Y N M IS JO L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y ₁₃₉

P o d e j ś c i e o s o b o w e i i n t e g r a l n e

3.3. L u d z io m n a le ż y p o m a g a ć w u ś w ia d a m ia n iu sobie, że są k im ś je d y n y m , k o c h a n y m p rz e z o so b o w eg o B oga, że k a ż d y z n ic h m a w ła s n ą h is to rię , o d n a r o d z in p o p rz e z ś m ie rć do z m a r tw y c h w s ta n ia . „ S ta r a p r a w d a ” m u s i c ią g le s ta w a ć się d la n ic h „ n o w ą p r a w d ą ” p o p rz e z a u te n ty c z n e p o czu cie o d n o w y , p rz y czy m je d n a k k r y te r ió w i sc h e m a tó w ic h m y ś le n ia n ie m o g ą n a d w e r ę ż a ć w s z e lk ie p o ja w ia ją c e się p rz e d n im i „ n o w in k i” . S z c z e g ó ln ą u w a gę n a le ż y z w ró c ić n a w y m ia r p rz e ż y c io w y , tz n . o so b iste o d k ry w a n ie C h r y s tu s a p o p rz e z m o d litw ę i ży cie z a a n g a ż o w a n e (por. n p . r u c h y c h a ry z m a ty c z n e i r u c h y o d n o w y ). W ie lu c h r z e ś c ija n ż y je ta k , ja k b y w ogóle się n ie n a r o dziło! S p e c ja ln ą te ż u w a g ę n a le ż y p o św ię c ić u z d r a w ia ją c e m u d z ia ła n iu m o d litw y , p o je d n a n ia , k o le ż e ń s tw a i tr o s k i. N a sz a p a s te r s k a tr o s k a n ie m oże b y ć je d n o w y m ia ro w a ; n ie m oże o n a d o ty c z y ć je d y n ie s p r a w d u c h o w y c h , lecz m u s i ró w n ie ż o b e jm o w a ć s p r a w y c ie le sn e , p sy c h o lo g ic z n e , sp o łeczn e, k u ltu r a l n e , e k o n o m ic z n e i p o lity c z n e .

T o ż s a m o ś ć k u l t u r o w a

3.4. K w e s tią p o d s ta w o w ą je s t i n k u l tu r a c ja . P o d k r e ś la się to sz czeg ó ln ie w o d p o w ie d z ia c h o tr z y m a n y c h z A fry k i: u ja w n ia j ą o n e p o czu cie o bcości w o b e c z a c h o d n ic h f o r m k u lt u re lig ijn e g o , często n ie m a ją c y c h ż a d n e g o z w ią z k u z o to c z e n ie m k u ltu r o w y m i s y tu a c ja m i ż y c io w y m i lu d z i. J e d e n z r e s p o n d e n tó w p is a ł: „ A fry k a n ie c h c ą b y ć c h rz e ś c ija n a m i. U ła tw iliś m y im ż y cie , a le n ie d a liś m y im dom u... P r a g n ą o n i c h r z e ś c ija ń s tw a p ro stsz e g o , z ro ś n ię te g o ze w s z y s tk im i a s p e k ta m i ic h c o d zie n n eg o ży cia , z ic h c ie r p ie n ia m i, r a d o ś c ia m i, p ra c ą , a s p ir a c ja m i, o b a w a m i i p o trz e b a m i... W K o śc io ła c h n ie z a le ż n y c h m ło d z i ro z p o z n a ją a u te n ty c z n y n u r t a f r y k a ń s k ie j tr a d y c ji ż y c ia re lig ijn e g o ”.

M o d l i t w a i k u l t r e l i g i j n y

3.5. N ie k tó r z y s u g e r u ją p rz e m y ś le n ie n a no w o k la s y c z n y c h s c h e m a tó w litu r g ic z n y c h („so b o ta w ie c z ó r — n ie d z ie la r a n o ”), c z ę sto k ro ć n ie p r z y s ta ją c y c h do s y tu a c ji c o d z ie n n e g o ży cia. N a le ż y p rz y w ró c ić z n a c z e n ie sło w u B o ż e m u ja k o w a ż n e m u c z y n n ik o w i b u d u ją c e m u w sp ó ln o tę . „ P rz y ję c ie ” t r z e b a tr a k to w a ć z ró w n ą u w a g ą ja k „ z a c h o w a n ie ” , „ k o n s e r w a c ję ” . P o w in n o is tn ie ć m ie js c e d la ra d o s n e g o tw o rz e n ia , w ia r a w c h rz e ś c ija ń s k ą in s p ira c ję i zd o ln o śc i „ w y n a la z c z e ” o ra z w ię k sz e z ro z u m ie n ie d la w s p ó ln o to w y c h u r o czy sto ści. T a k ż e i t u t a j in k u l tu r a c ja je s t k o n ie c z n o śc ią (p rz y z a c h o w a n iu n a le ż n e g o s z a c u n k u d la is to ty litu r g ii i w y m a g a ń u n iw e rs a liz m u ).

W ie lu re s p o n d e n tó w p o d k re ś la b ib lijn y w y m ia r k a z a n ia , k o n ie c z n o ść p r z e m a w ia n ia do lu d z i ic h ję z y k ie m , k o n ie c z n o ść s ta r a n n e g o p rz y g o to w a n ia k a z a n ia i litu r g ii (w m ia r ę m o ż liw o śc i p rz e z zesp ó ł, p rz y w s p ó łu d z ia le p r z e d s ta w ic ie li la ik a tu ) . K a z a n ie n ie m oże b y ć je d y n ie te o r e ty z o w a n ie m , m o r a li- z o w a n ie m czy s p e k u la c ją in te le k tu a ln ą , lecz p o w in n o ró w n ie ż im p lik o w a ć ś w ia d e c tw o ży cia teg o , k to je głosi. K a z a n ie , s p r a w o w a n ie k u ltu i m o d litw a w s p ó ln o ty n ie m u s z ą by ć o g ra n ic z o n e do tr a d y c y jn ie p rz e z n a c z o n y c h d la n ic h m ie jsc .

W s p ó ł u c z e s t n i c t w o i p r z y w ó d z t w o

3.6. W ie lu r e s p o n d e n tó w m a św ia d o m o ść sta łe g o z m n ie js z a n ia się lic z b y k a p ła n ó w , z a k o n n ik ó w o ra z z a k o n n ic . S y tu a c ja ta w y m a g a siln ie js z e g o r o z w ija n ia z ró ż n ic o w a n y c h co do sw eg o s k ła d u e k ip d u s z p a s te r s k ic h i n ie u s ta n n e g o k s z ta łc e n ia p rz y w ó d c ó w la ik a tu . B yć m oże w ię c e j u w a g i tr z e b a p o św ięcić ro li, ja k ą w p o d e jś c iu do s p r a w y s e k t (lu b p r z y n a jm n ie j do lu d z i u le g a ją c y c h ic h w p ły w o m ) m o g ą o d e g ra ć ci sp o ś ró d la ik a tu , k tó r z y w o b r ę

(5)

b ie K o ścio ła i w s p ó łp r a c u ją c z d u s z p a s te rz a m i p e łn ią f u n k c ję rz e c z y w is ty c h p rz y w ó d c ó w , t a k w d z ie d z in ie d u c h o w e j, ja k i p a s te r s k ie j. Z k a p ła n a m i n ie p o w in n o się k o ja r z y ć p rz e d e w s z y s tk im ic h f u n k c ji a d m in is tr a c y jn y c h , u r z ę d o w y c h czy ro z je m c z y c h , lecz ra c z e j n a le ż y w n ic h w id z ie ć b ra c i, p rz e w o d n ik ó w , p o c ie sz y c ie li i lu d z i m o d litw y . N ie k ie d y z b y t d u ży je s t d y s ta n s (k tó r y tr z e b a z m n ie jsz y ć ) p o m ię d z y w ie rn y m i i b is k u p e m , a n a w e t p o m ię d z y b is k u p e m i k a p ła n a m i. P o s łu g iw a n ie b is k u p a i k a p ła n a je s t s łu ż b ą d la je d n o ści i k o m u n ii, i m u s i to b y ć d la w ie rn y c h w id o czn e.

4. Z a k o ń c z e n ie

N a k o n ie c z a d a jm y so b ie p y ta n ie : ja k a m a b y ć n a s z a p o s ta w a , n a s z e p o d e jś c ie do s p r a w y s e k t? R zecz ja s n a , n ie sp o só b u d z ie lić n a n ie p ro s te j o d p o w ied zi. S a m e s e k ty są p rz e c ie ż b a rd z o z ró ż n ic o w a n e , s y tu a c je z aś ■— re lig ijn e , k u ltu r o w e , sp o łe c z n e — w ie lo r a k ie . O d p o w ie d ź n ie b ęd zie ta k a s a m a w p r z y p a d k u , g d y r o z p a tr u je m y s e k ty w a sp e k c ie ic h s to s u n k u d o o sób „ n ie z rz e s z o n y c h w K o ś c io ła c h ” , n ie o c h rz c z o n y c h , do n ie w ie r z ą c y c h o ra z g d y m a m y do c z y n ie n ia z ic h o d d z ia ły w a n ie m n a o c h rz c z o n y c h c h rz e ś c ija n , zw ła sz c z a z aś n a k a to lik ó w i c z ło n k ó w s e k t w y w o d z ą c y c h się z K o ś cio ła k a to lic k ie g o . N a si r e s p o n d e n c i z a jm o w a li się o czy w iście o s ta tn ią g ru p ą . J e s t ró w n ie ż rz e c z ą ja s n ą , że n a s z a p o s ta w a n ie m oże b y ć n a iw n ie i r e - n ic z n a . D o s ta te c z n ie w s z e c h s tro n n ie p rz e a n a liz o w a liś m y d z ia ła ln o ś ć se k t, aby z d a w a ć so b ie s p r a w ę z teg o , że z a c h o w a n ia i m e to d y n ie k tó r y c h z n ic h m o g ą w y w ie ra ć d e s tr u k c y jn y w p ły w n a o so b o w o ści, p rz y c z y n ia ć się do d e z in t e g r a c ji ro d z in i sp o łe c z n o śc i, zaś ic h d o k tr y n y c zęsto b y w a ją b a rd z o o d leg łe od n a u c z a n ia C h r y s tu s a i K o ścio ła. P o d e jr z e w a m y , że w w ie lu k r a ja c h (w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h w ie m y to n a p ew n o ) p o tę ż n e siły id e o lo g icz ne, a ta k ż e in te r e s y p o lity c z n e i e k o n o m ic z n e p o s łu g u ją się, ja k o sw y m n a rz ę d z ie m , s e k ta m i, k tó r y m w s z e lk a tr o s k a o s p r a w y c z ło w ie k a je s t z u p e łn ie o bca i k tó r e teg o , co „ lu d z k ie ” , u ż y w a ją do n ie lu d z k ic h celów .

N ie z b ę d n e je s t o s trz e g a n ie w ie rn y c h , szczeg ó ln ie m ło d y c h , a b y m ie li się n a b a czn o ści, a n a w e t z o rg a n iz o w a n ie fa c h o w e g o p o r a d n ic tw a , o p ie k i p r a w n e j itd . N ie k ie d y m oże tr z e b a b ę d z ie p o p rz e ć lu b n a w e t w s p o m a g a ć o d p o w ie d n ie p rz e d s ię w z ię c ia ze s tro n y p a ń s tw a , d z ia ła ją c e g o w e w ła ś c iw y m sobie z a k re s ie .

D o św ia d c z e n ie m oże p o k a z a ć , że n a ogół m o żliw o ści d ia lo g u z s e k ta m i są n ie w ie lk ie a lb o zgoła ż a d n e , i że n ie ty lk o o n e s a m e są z a m k n ię te n a w s z e lk i d ialo g , lecz ró w n ie ż m o g ą s ta n o w ić p o w a ż n ą p rz e s z k o d ę w w y c h o w a n iu e k u m e n ic z n y m i w w y s iłk a c h w ty m k ie r u n k u w sz ę d z ie ta m , gdzie o n e d z ia ła ją .

J e ś li je d n a k ż e m a m y b y ć w ie r n i sw y m p rz e k o n a n io m i z a s a d o m — n a k a z u ją c y m s z a c u n e k d la lu d z k ie j osoby, d la w o ln o śc i re lig ii, w ia r ę w d z ia ła n ie D u c h a , k tó r y sobie ty lk o z n a n y m i sp o s o b a m i u r z e c z y w is tn ia m iłu ją c ą w o lę B oga w o b e c całe g o lu d z k ie g o ro d z a ju i k a ż d e g o z o so b n a m ężc zy zn y , k o b ie ty i d z ie c k a — n ie m o żem y z w y c z a jn ie p o p rz e s ta ć n a p o tę p ie n iu i z w a l c z a n iu s e k t, n a tr a k to w a n iu ic h ja k o w y rz u c o n y c h p o z a o b rę b s p o łe c z e ń stw a , w y ję ty c h sp o d p r a w a g ru p , zaś ic h c z ło n k ó w ■— ja k o je d n o s te k „ o d p ro g r a - m o w a n y c h ” w b r e w s w o je j w o li. W y z w a n ie , ja k ie s ta n o w ią n o w e r u c h y r e lig ijn e , p o w in n o s ta ć się d la n a s b o d źcem do o d n o w ie n ia i w z m o c n ie n ia p a s te r s k ie j sk u te c z n o śc i.

M u s im y te ż n ie w ą tp liw ie ro z w ija ć w sobie i w n a s z y c h w s p ó ln o ta c h d u c h a C h r y s tu s a w o d n ie s ie n iu do se k t, p r ó b u ją c z ro z u m ie ć , „o co im c h o d z i” , i ta m , g d zie to m o żliw e, w y c h o d z ić im n a s p o tk a n ie z c h rz e ś c ija ń s k ą m i ło ścią.

M u sim y d ąży ć do ty c h celó w , d o c h o w u ją c w ie rn o ś c i p ra w d z iw e j n a u c e C h ry s tu s a , w d u c h u m iło śc i do w s z y s tk ic h m ężc zy zn i k o b ie t. Ż a d n e p r o b le m y d o ty c z ą c e s e k t n ie p o w in n y o sła b ić n a sz e g o z a p a łu d la s p r a w y e k u m e n iz m u p o śró d w s z y s tk ic h c h rz e ś c ija n .

(6)

5. Z a c h ę ta ze s tr o n y S y n o d u 1985 r. W y t y c z n e

5.1. S y n o d N a d z w y c z a jn y 1985 r., z w o ła n y w ce lu u c zczen ia, o ce n y i p o tw ie r d z e n ia d z ie ła S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II, s f o rm u ło w a ł p e w n e o g ó ln e w y ty c z n e d o ty c z ą c e o d n o w y w sp ó łc z e sn e g o K o ścio ła. W y ty c z n e te , m a ją c e za p r z e d m io t o g ó ln e p o tr z e b y K o ścio ła, z a w ie r a ją ró w n ie ż o d p o w ie d ź n a p o tr z e b y i a s p ir a c je , k tó r y c h z a sp o k o je n ia lu d z ie p o s z u k u ją w s e k ta c h (3.1). P o d k r e ś la ją o n e w y z w a n ia d u s z p a s te rs k ie i p o trz e b ę p la n o w e j p ra c y d u s z p a s te r s k ie j. 5.2. K o ń c o w y d o k u m e n t S y n o d u s tw ie rd z a , że s y tu a c ja w św ie c ie u le g a z m ia n o m i że z n a k i cz a su tr z e b a p o d d a w a ć c ią g łe j b ie ż ą c e j a n a liz ie (II D 7). O d n o to w u je się w n im te ż z ja w is k o p o w ro tu do s a c r u m i f a k t, że n ie k tó rz y lu d z ie s w o ją p o trz e b ę s a c r u m s t a r a j ą się z a sp o k o ić w s e k ta c h (II A 1). W K o ś 

c ie le często w id z i się ty lk o in s ty tu c ję , m oże d la te g o , że z b y t w ie lk ą w a g ę p r z y w ią z u je się w n im do s t r u k tu r , z b y t m a łą z aś — do p o c ią g a n ia lu d z i w s tro n ę B oga w C h ry s tu s ie .

5.3. S y n o d z a c h ę c a do cało ścio w eg o z ro z u m ie n ia d z ie ła S o b o ru , do jeg o w e w n ę trz n e g o p rz y s w o je n ia i w c ie le n ia go w życie; m a to b y ć g e n e ra ln y m r o z w ią z a n ie m a k tu a ln y c h tu p ro b le m ó w . K o śció ł tr z e b a p o jm o w a ć i p r z e ż y w a ć ja k o ta je m n ic ę (II A, p o r. 3.1.6) i k o m u n ię (II B, p o r. 4.1, 4.6). K o ś c ió ł m u s i z w ię k s z y m z a a n g a ż o w a n ie m w y p e łn ia ć s w o ją f u n k c ję z n a k u i n a rz ę d z ia k o m u n ii z B o g iem o ra z k o m u n ii i p o je d n a n ia p o m ię d z y lu d ź m i (I A 2, p o r. 4.1, 3.1.6). W szy scy c h rz e ś c ija n ie w e z w a n i są do św ię to śc i, to z n a czy do p rz e m ia n y s e rc a i do w s p ó łu c z e s tn ic tw a w t r y n it a r n y m ży ciu B oga (II A 4 , p o r. 3.1.1, 3.1.5). W sp ó ln o ta c h rz e ś c ija ń s k a p o tr z e b u je lu d z i ż y ją c y c h r e a l n ą i p o w sz e c h n ą św ię to śc ią . K o śció ł je s t k o m u n ią , m u s i o n p rz e to z a w ie ra ć w so b ie u c z e s tn ic tw o i w s p ó ło d p o w ie d z ia ln o ść n a w s z y s tk ic h p o z io m a c h (II С 6, p o r. 4.6, 3.1.9). C h rz e ś c ija n ie m u s z ą a k c e p to w a ć w sz e lk ie p r a w d z iw e lu d z k ie w a r to ś c i (II D 3) o ra z w a r to ś c i sp e c y fic z n ie r e lig ijn e (II D 5), t a k a b y d o p ro w a d z ić do in k u l tu r a c ji , k tó r a je s t „ s u b te ln y m p r z e k s z ta łc e n ie m a u te n ty c z n y c h w a r to ś c i k u ltu r o w y c h p o p rz e z ic h in te g r a c ję z c h rz e ś c ija ń s tw e m i ró ż n y m i k u lt u r a m i lu d z k im i” (II D 4, p o r. 3.7.4, 4.4). „K o śció ł k a to lic k i n ie o d rz u c a n iczeg o co p ra w d z iw e i ś w ię te w re lig ia c h n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h . W rz e c z y s a m e j k a to lic y p o w in n i u z n a w a ć , c h ro n ić i p o p ie ra ć w s z e lk ie w a rto ś c i d u c h o w e i m o r a ln e , j a k te ż sp o łe c z n o -k u ltu ro w e , k tó r e w n ic h się z n a j d u j ą ” (II D 5). „K o śció ł p o w in ie n w sp o só b p ro f e ty c z n y p ię t n o w a ć w sz e lk ie f o r m y n ę d z y i u c is k u , i w sz ę d z ie c h ro n ić o ra z p o p ie ra ć p o d sta w o w e , n ie z b y w a ln e p r a w a osoby lu d z k ie j” (II D 6, p o r. 3.2).

5.4. S y n o d d a je p e w n e w s k a z ó w k i p r a k ty c z n e . P o d k re ś la on fo r m a c ję d u c h o w ą (II A 5, p o r. 3.1.7, 4.2), z a a n g a ż o w a n ie w in te g r a ln ą i s y s te m a ty c z n ą e w a n g e liz a c ję o ra z k a te c h e z ę , k tó r y m m u s i to w a rz y s z y ć in t e r p r e tu ją c e je św ia d e c tw o (Й B a 2, p o r. 3.1.8, 3.1.3), w ła ś n ie d la te g o , że z b aw cze p o s ła n n ic tw o K o śc io ła m a c h a r a k t e r in te g r a ln y (II D 6, p o r. 4.3); z a p e w n ie n ie w e w n ę trz n e g o i d u c h o w e g o u c z e s tn ic tw a w litu r g ii (II В 6, p o r. 3.1.9, 4.5); z a c h ę c a n ie do d u c h o w e g o i te o lo g ic z n e g o d ia lo g u w ś ró d c h rz e ś c ija n (II С 7) •oraz do d ia lo g u , „ k tó r y p o z w a la p rz e k a z y w a ć in n y m tr e ś ć ży cia w e w n ę tr z n eg o ; s p r z y ja n ie ró ż n y m fo r m o m d u ch o w o śc i, ja k życie k o n s e k r o w a n e , r u c h y d u ch o w o śc i, p o b o żn o ść lu d o w a (II A 4 , p o r. 3.1.7), o ra z n a d a w a n ie w ię k szeg o z n a c z e n ia S ło w u B o żem u (II B a 1), p o n ie w a ż E w a n g e lia d o c ie ra do L u d u B ożego p o p rz e z d a w a n e je j ś w ia d e c tw o ” (II B a 2). 6. Z a g a d n ie n ia do d a ls z y c h s tu d ió w i b a d a ń N b. O ile to m o żliw e, ta k ie s tu d ia i b a d a n ia p o w in n y by ć p o d e jm o w a n e p rz y w s p ó łp r a c y e k u m e n ic z n e j. 6.1. S tu d ia o c h a r a k te r z e teo lo g ic z n y m : B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y £ 4 £

(7)

a) R óżne ro d z a je s e k t w św ie tle L u m e n g e n t i u m 16, U n ita t is r e d i n t e g r a 

tio i N o s t r a ae ta te.

b) „ R e lig ijn a ” tr e ś ć s e k t „ e z o te ry c z n y c h ” i g ło s z ą c y c h „ lu d z k ie m o ż liw o śc i” . c) M isty c y z m c h rz e ś c ija ń s k i a p o s z u k iw a n ie d o św ia d c z e n ia r e lig ijn e g o w s e k ta c h .

d) U ż y te k c z y n io n y w s e k ta c h z B ib lii.

6.2. S tu d ia in te r d y s c y p lin a r n e (h isto ry c z n o -s o c jo lo g ic z n o -te o lo g ic z n o -a n - tro p o lo g ic z n e );

a) S e k ty a w s p ó ln o ty w c z e s n o c h rz e ś c ija ń s k ie . b) U z d ra w ia n ie w e w c z e sn y m K o ściele i w s e k ta c h .

c) R o la p o s ta c i p ro r o k ó w i c h a ry z m a ty k ó w (za ic h ży cia i p o śm ie rc i). d) S e k ty a „ re lig ijn o ś ć lu d o w a ” .

6.3. S tu d ia p sy c h o lo g ic z n e i p a s te r s k ie (w y d a je się, iż w ię k sz o ść d o ty c h c z a so w y c h p r a c n a le ż y do te j k a te g o rii):

a) T e c h n ik i w e r b o w a n ia i ic h r e z u lta ty .

b) D łu g o fa lo w e n a s tę p s tw a p rz y n a le ż n o ś c i do s e k ty i „ o d p ro g r a m o w a n ia ”. c) P o tr z e b y i p rz e ż y c ia r e lig ijn e m ło d z ie ż y d o r a s ta ją c e j i d o ro s łe j w ic h o d d z ia ły w a n iu w z a je m n y m z d o jr z e w a n ie m s e k s u a ln y m , w o d n ie s ie n iu do se k t. d) W zo rce a u to r y te tó w w s e k ta c h , w o d n ie s ie n iu do u p a d k u a u to r y te t u i tę s k n o ta za n im w sp o łe c z e ń s tw a c h w sp ó łc z e sn y c h . e) M o żliw o ść lu b n ie m o ż liw o ś ć „ d ia lo g u ” z se k ta m i. 6.4. S e k ty a ro d z in a :

a) R e a k c ja r o d z in y n a p rz y n a le ż n o ś ć dziec i lu b in n y c h c z ło n k ó w ro d z i n y do se k ty . b) R o z k ła d ro d z in y lu b n ie u p o r z ą d k o w a n y s ta tu s ro d z in y a p rz y c ią g a n ie p rz e z se k ty . c) P rz y n a le ż n o ś ć do s e k ty a tr w a ło ś ć ro d z in y ; n a c is k ro d z in y n a d ziec i, b ę d ą c e a d e p ta m i s e k ty . d) M o d ele ro d z in y i m o ra ln o ś ć m a łż e ń s k a w s e k ta c h . 6.5. K o b ie ty w s e k ta c h :

a) M o żliw o ści s a m o w y r a ż a n ia się i p o d e jm o w a n ia o d p o w ie d z ia ln o śc i (por. s e k ty z a k ła d a n e p rz e z k o b ie ty ).

b) N iższa p o z y c ja k o b ie t w ró ż n y c h ty p a c h s e k t: c h rz e ś c ija ń s k ie g r u p y f u n d a m e n ta lis ty c z n e , s e k ty o r ie n ta ln e , s e k ty a f r y k a ń s k ie itd .

6.6. A d a p ta c ja k u lt u r o w a i in k u l tu r a c ja s e k t o ra z ic h e w o lu c ja w ró ż n y c h k o n te k s ta c h k u ltu r o w y c h i re lig ijn y c h : w tr a d y c y jn y c h k u lt u r a c h c h rz e ś c ija ń s k ic h , w k u ltu r a c h n o w o z e w a n g e liz o w a n y c h , w s p o łe c z e ń s tw a c h c a łk o w ic ie z s e k u la ry z o w a n y c h b ą d ź p o d d a n y c h s z y b k ie m u p ro c e s o w i s e k u la r y z a c ji (o ró ż n y m je g o d z ia ła n iu n a k u lt u r y z a c h o d n ie i „ n ie z a c h o d n ie ” ). M ig ra c je a se k ty . 6.7. S tu d iu m ru c h ó w m ło d z ie ż o w y c h : H is to ry c z n e i so c jo lo g ic z n e s tu d iu m p o ró w n a w c z e ru c h ó w m ło d z ie ż o w y c h w E u ro p ie p rz e d II w o jn ą ś w ia to w ą o ra z u c z e s tn ic tw a m ło d zieży w e w s p ó ł c z e sn y c h s e k ta c h i k u lta c h .

6.8. W o lność r e lig ijn a w o d n ie s ie n iu do s e k t — a s p e k ty e ty c z n e , p r a w n e i teo lo g iczn e. S k u tk i d z ia ła ń w ła d z p a ń s tw o w y c h i in n y c h c z y n n ik ó w sp o łecz n eg o n a c is k u . W z a je m n e o d d z ia ły w a n ie c z y n n ik ó w p o lity c z n y c h , e k o n o m ic z n y c h i re lig ijn y c h .

6.9. O b ra z s e k t w o p in ii p u b lic z n e j i w p ły w o p in ii p u b lic z n e j n a s e k ty . K w e s t i o n a r i u s z

P y ta n ie 1.

W ja k im s to p n iu i w ja k i sp o só b p ro b le m s e k t je s t o b e c n y w tw o im k r a j u lu b re g io n ie ? N a p r z y k ła d : ja k ie są r o d z a je s e k t (p o c h o d z e n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o czy in n eg o ?). I lu m a j ą czło n k ó w ? D o ja k ie g o sto p n ia p rz y c ią g a ją k a to lik ó w ?

(8)

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y ₁₄₃

P y ta n i e 2.

J a k i e g łó w n e p ro b le m y d u s z p a s te rs k ie w y w o łu je t a s p r a w a ? J a k ie g r u p y k a to lik ó w n a ra ż o n e są n a jb a r d z ie j? M łodzież? R o d zin y ?

P y ta n i e 3.

J a k i e w z w ią z k u z ty m d z ia ła n ia z d o ła ł p o d ją ć K o śció ł w tw o im k r a j u ? S p o rz ą d z e n ie s p is u s e k t, ic h w y k a z u , p rz e s tu d io w a n ie ich , n a k r e ś le n ie p la n u p r a c y d u s z p a s te rs k ie j?

P y ta n ie 4.

J a k i e są p ra w d o p o d o b n e p rz y c z y n y su k c e s ó w s e k t p o ś ró d k a to lik ó w w tw o im k r a j u lu b re g io n ie ? (S zczególne w a r u n k i s p o łe c z n o -k u ltu ra ln e lu b p o lity c z n e ? N ie z a sp o k o jo n e p o tr z e b y r e lig ijn e b ą d ź p sy ch o lo g iczn e?...).

P y ta n i e 5.

J a k ą p o s ta w ę n a k a z u je n a m z a ją ć w o b e c te j s y tu a c ji E w a n g e lia ? P y ta n i e 6.

J a k i e w a ż n ie js z e k s ią ż k i lu b in n e d o k u m e n ty d o ty c z ą c e s e k t z o s ta ły o p u b lik o w a n e w tw o im k r a j u lu b re g io n ie (ta k p rz e z k a to lik ó w , ja k i p rz e z c z ło n k ó w in n y c h K o ścio łó w czy te ż w s p ó ln o t k o ś c ie ln y c h , s to ją c y c h p rz e d ty m s a m y m p ro b le m e m )?

P y ta n ie 7.

Czy są o soby szczeg ó ln ie k o m p e te n tn e w o m a w ia n e j k w e s tii, k tó r e w p ó ź n ie js z e j fa z ie m o g ły b y w z ią ć u d z ia ł w k o n ty n u o w a n iu n in ie js z e j k o n s u lta c ji?

7. W ybrana b ib lio g ra fia

O p r a c o w a n i a o g ó l n e

I. P r a c e b ib lio g ra fic z n e , e n c y k lo p e d ie , s ło w n ik i

A S e l e c t e d B i b l i o g r a p h y on N e w R e li g io u s M o v e m e n t s i n W e s t e r n C o u n  tr ies, I n t e r n a t io n a l D o c u m e n ta tio n a n d C o m m u n ic a tio n C e n te r, R o m e 1979.

B a r r e t D. B., W o r l d C h r i s t i a n E n c y c lo p e d i a . A C o m p a r a t i v e S u r v e y o f C h u r c h e s a n d R e li g io n s i n t h e M o d e r n W o r ld , O x fo rd 1982. B l o o d L. O., C o m p r e h e n s i v e B i b l i o g r a p h y o n t h e C u l t P h e n o m e n o n , W e sto n 1984. С r i m K . (w yd.), A b i n g d o n D i c ti o n a r y o f L i v i n g R e li g io n s , A b in g d o n 1981. t E 1 i a d e M. (w yd.), T h e E n c y c l o p e d i a o f R e lig io n , L o n d o n 1987 1. F o u c a r t E., R é p e r t o i r e B i b l io g r a p h i q u e . S e c t e s e t M o u v e m e n t s R e  l i g i e u x m a r g i n a u x d e l’O c c id e n t c o n t e m p o r a i n (E tu d e s e t D o c u m e n ts e n S c ie n  ces d e la R elig io n ), Q u éb ec 1982. P l u m e Ch. - P a s q u i n i X ., E n c y c l o p é d i e d e s s e c t e s d a n s le m o n d e , N ice 1980. P o u p a r d P ., D i c ti o n n a ir e d e s R e li g io n s , P a r i s 1984, 2 w y d . 1985, tłu m . h is z p a ń s k ie H e rd e r, B a rc e lo n a 198S. T u r n e r H. W., B i b l i o g r a p h y o f N e w R e li g io u s M o v e m e n t s i n P r i m a l S o c ie t y , t. I: B l a c k A fr i c a , B o sto n 1977. II. P e r io d y k i s p e c ja lis ty c z n e A a g a r d J . (w yd.), N e w R e l i g i o u s M o v e m e n t s U p - D a t e , Q u a te r ly P u  b lic a tio n of th e D ia lo g C e n te r, A a r h u s (p o cząw szy od 1977 r.).

1 P o z y c je o z n aczo n e t n ie w y s tę p u ją w d o k u m e n c ie z „L ’O s s e rv a to re R o m a n o ” (w yd. p o lsk ie ). Z o s ta ły o n e w łą c z o n e do b ib lio g r a fii p rz e z r e d a k to r a

(9)

144 B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y

B u lle tin S ig n a lé tiq u e — S e c tio n 527, 528: S c ie n c e s R e lig ie u s e s , P a ris , C e n tr e de D o c u m e n ta tio n d u C.N.K .S., 1970— 1985.

„ M is s io n a lia ” . T h e S o u th A fric a n M issio lo g ic a l S o c ie ty P r e t o r ia (zob. p o c z ą w sz y od t. 8, n r 3, lis to p a d 1980 r.).

P o n tific ia B ib lio te c a P r o p a g a n d a F id e , „ B ib lio g ra fia M is s io n a ria ”, R o m a (zob. ro c z n ik i X L , 1968—X L V II, 1983).

S e k r e t a r i a t d la N ie w ie rz ą c y c h , „ A te ism o e D ia lo g o ”, W a ty k a n (p o r. ro c z n ik X IV — 2 c z e rw ie c 1979 r.).

V a l e n t i n F., S e k te n u n d re lig iö se S o n d e r g e m e in s c h a fte n im Ö s te r 

re ic h , W ie n (p o cząw szy od 1978 r.).

III. O p ra c o w a n ia

В a r t z W ., L e S e tt e oggi. D o ttr in a , o rg a n izza z io n e , d iffu s io n e , B re sc ia 1976.

В a t z K ., 'W e ltr e lig io n e n h e u te . H in d u is m u s , Z ü ric h - K ö ln 1979. В a t z Κ ., L ’A tt r a i t d u m y s té r ie u x . B ib le e t é s o té r is m e , O tta w a 1980. С e r e 11 i G., I n u o v i m o v im e n ti re lig io si, le s e tte e i n u o v i c u lti, R o  m a 1983.

С o r n u a u 11 F., L e F ra n c e d es S e c te s, P a r i s 1978.

E g g e n b e r g e r O., D ie K ir c h e n , S o n d e r g r u p p e n u n d relig iö se V e r e i

n ig u n g e n , Z ü ric h 1983.

G i b ο n Y. de, D es S e c te s à n o tr e p o rte , P a r is 1979.

G r é g o i r e M., H is to ir e d e s se c te s re lig ie u se s, P a r is 1828— 1829, 5 t. G r ü n d l e r J., L e x ik o n d e r C h r is tlic h e n K ir c h e n u n d S e k te n , t. I— II, W ie n 1961.

H o f f E. v o n , L ’E g lise e t le s S e c te s. Q u e lq u e s d is s id e n c e s re lig ie u s e s

d e n o tr e te m p s , P a r i s 1951.

H u t t e n K., S e h e r — G r ü b le r —E n th u s ia s te n . D as B u c h d e r tr a d itio n e l

le n S e k te n u n d re lig iö se n S o n d ,e rg e m e in s c h a fte n , S tu t t g a r t 1982.

N e d d l e m a n B., U n d e r s ta n d in g th e N e w R e lig io n s, S e a b u ry P r e s s 1978. t N o w i c k a E., B u n t i relig ia . Z d e r z e n ie k u l t u r i r u c h y sp o łe c zn e , W a rs z a w a 1972.

t N o w i с к a E., T y p o lo g ia r u c h ó w s p o łe c z n y c h w ś r ó d lu d ó w p ie r w o t

n y c h , E tn o g r a f ia P o ls k a 16 (1972) z. 1, s. 115— 142.

t P o s e r n - Z i e l i ń s k i A., A n tr o p o lo g ic z n a in te r p r e ta c ja r u c h ó w sp o -

łe c z n o -r e lig ijn y c h T rz e c ie g o Ś w ia ta . O c e n y i p r o p o z y c je , L u d 55 (1971) 83— 113.

t P o s e r n - Z i e l i ń s k i A., T e n d e n c je k o n s e r w a ty w n e i r e w o lu c y jn e w ru c h a c h s p o łe c z n o -r e lig ijn y c h T rz e c ie g o Ś w ia ta . U w a g i te o r e ty c z n e , E tn o 

g r a f ia P o ls k a 18 (1974) z. 1, s. 99— 128.

R e l i e r H., H a n d b u c h R e lig iö se G e m e in s c h a fte n , F r e ik ir c h e n , S o n d e r 

g e m e in s c h a fte n , S e k te n , W a lta n s c h a u u n g e n , N e u r e lig io n e n , G ü tte r s lo h 1978.

R u d i n J . - R u d i n M., P ris o n o r P a radise? T h e N e w R e lig io u s C u lts, F ila d e lf ia 1980.

t S p a e J . J., D ialog b u d d y js k o - c h r z e ś c ija ń s k i, Z e sz y ty M isjo lo g iczn e

A T K 5 (1983) 304—372.

V e r n e t t e J., D es C h e r c h e u r s de D ieu, P a r is 1979.

V e r n e t t e J. - G i r a u l t R,, C ro ire e n d ia lo g u e . C h r é tie n d e v a n t les

re lig io n s, les ég lises, les se c te s, L im o g e s 1979.

t W a l d e n f e l s H., D u c h o w o ś ć c h r z e ś c ija ń s k a a d u c h o w o ś ć w sc h o d n ia , Z e sz y ty M isjo lo g iczn e A T K 7 (1983) 205— 223.

W i l s o n B., C o n te m p o r a r y T r a n s fo r m a tio n o f R e lig io n , L o n d o n 1976.

W i l s o n B., (w yd.), T h e S o c ia l I m p a c t o f N e w R e lig io u s M o v e m e n ts , N e w Y o rk 1981.

(10)

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y ₁₄₅ t W o d e c k i B., Id e a m e s ja n i z m u w n o w y c h re lig ia c h , Z e sz y ty M isjo - lo g ic z n e A T K 7 (1983) 171— 189. W o o d r o w A., L e s N o u v e lle s S e c te s , P a r is 1977. P r a c e o s e k t a c h i n o w y c h r u e h a c h r e l i g i j n y c h w r ó ż n y c h c z ę ś c i a c h ś w i a t a A fry k a

A n d e r s s o n E., M e ssia n ic P o p u la r M o v e m e n ts in th e L o w e r C ongo, U p p s a la 1958. В a e t a C. G., P r o p h e tis m in G h a n a . A S t u d y o f S o m e S p ir itu a l C h u r  c h es, L o n d o n 1962. B a r r e t t D. B., S c h is m a n d R e n e w a l in A fr ic a . A n A n a ly s is o f 6000 C o n te m p o r a r y R e lig io u s M o v e m e n ts , O x fo rd 1968. B a r r e t t D. B. (w yd.), K e n y a C h u r c h e s H a n d b o o k . K isu n u . В a t e n d e М., L e s p e r s p e c tiv e s d a n s les c o m m u n a u té s m e s s ia n iq u e s a fr ic a in e s , 2 C o llo q u e I n t e r n a t io n a l de K in s h a s a , 1983. B e n e t t a J . - R. (w yd.), T h e N e w R e lig io n s o f A fr ic a , N e w Y o rk 1979. F a s h o l e - L u k e E. W. i i n . (wyd.),· C h r is tia n ity in Id e p e n d e n t A f r i 

ca, L o n d o n 1978.

H e b g a М., I n te r p e lla tio n d e s m o u v e m e n t s m y s tiq u e s . 2 C o llo q u e I n t e r  n a ti o n a l d e K in s h a s a , 1983.

H о 1 a s B., L e sé p a r a tis m e r e lig ie u x e n A fr iq u e n o ire . L ’e x e m p le d e la

C ô te d ’iv o ir e , P a r i s 1965. t K a c z y ń s k i G. J., B u n t i re lig ia w A fr y c e . Z b a d a ń n a d r u c h a m i r e l ig ijn y m i w Z a ir z e , W a rs z a w a 1979. t К o w a 1 а к W ., O b r z ę d y o c z y s zc za ją c e w a fr y k a ń s k ic h k u lt a c h s y n - k r e t y c z n y c h , R u c h B ib lijn y i L itu rg ic z n y 29 (1976) n r 2— 3, s. 117— 127. t K o w a l a k W., A fr y k a ń s k i e r e lig ie s y n k r e ty c z n e a m is je , S tu d ia T h e o lo g ic a V a rs a v ie n s ia 14 (1976) n r 2, s. 183— 209. t K o w a l a k W ., R u c h y c h a r y z m a ty c z n e a k u l t u r y a fr y k a ń s k ie , Z e sz y  t y N a u k o w e K U L 19 (1976) n r 3, s. 3— 21. t K o w a l a k W ., „ A u te n t y z m ” p r e z y d e n ta M o b u tu a K o śc ió ł w Z a ir ze , Z e sz y ty M isjo lo g ic z n e A T K 3 (1978) 272— 297. t K o w a l a k W. , O b r z ę d y k u lto w e a fr y k a ń s k ic h r e lig ii s y n k r e ty c z n y c h , w: R. M a ł e k - W . W e s o ł y (red.), W s łu ż b ie S ło w a B o żeg o , P ło c k 1978, s. 185— 219.

t K o w a l a k W ., N o w e re lig ie w A fr y c e , Z e sz y ty M isjo lo g ic z n e A T K 7 (1983) 243— 264.

M u a n z a K a l a ł a E., L e s se c te s a u d io cèse de M b u jim a y i (Z aire), R o m a 1980. t N i к 1 e w i c z P ., R e lig ie s y n k r e ty c z n e C z a r n e j A f r y k i i ic h rola w tw o r z e n iu n o w e j a fr y k a ń s k i e j św ia d o m o ś c i p o n a d p le m ie n n e j, P rz e g lą d S o c jo lo g ic z n y 23 (1969) 260—283. S u n d к 1 e r B., B a n tu P r o p h e ts in S o u th A fr ic a , O x fo rd 1981. W у 11 i e R. W ., S p ir it is m in G h a n a . A S t u d y o f N e w R e lig io u s M o v e  m e n ts , A m e ric a n A c a d e m y of R e lig io n , 1980.

t Z a j ą c z k o w s k i A., R u c h y r e lig ijn e w A fr y c e , P rz e g lą d S o c jo lo  g ic z n y 23 (1969) 284— 306.

E u ro p a

B o s c h J., Ig le sia s , se c ta s y n u e v o s c u lto s, M a d r id 1981. D e n a u X A ., G o d s d ie n s ts e k te n in V ia a n d e r e n , L e u v e n 1982.

G u i z z a r d i G., N e w R e lig io u s P h e n o m e n a in I ta ly . T o w a r d s a P o s t-

-C a th o lic Era?, A rc h iv e s de S cien ce s S o c ia le s des R e lig io n s 21 (1976) 97— 116.

H а а с к F. W ., J u g e n d r e lig io n e n , M ü n c h e n 1979.

(11)

146 B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y

H e r n a n d o J . G., P lu r a lis m o R e lig io so , t. II : S e c ta s y R e lig io n e s N o C ris tia n a s, M a d r id 1983. H u m m e l R., I n d is c h e M issio n u n d n e u e F r ö m m ig k e it im W e s te n , S tu t tg a r t 1982. t N a p i ó r k o w s k i S. C., R u c h c h a r y z m a ty c z n y w p r o te s ta n ty z m ie , Z e sz y ty N a u k o w e K U L 19 (1976) n r 3, s. 23— 36. O’C u i n n C., W h y th e N e w Y u t h R e lig io n s? , I r la n d 1981. S c h r e i n e r L. - M i l d e n b e r g e r M., C h r is tu s u n d d ie G u ru s. A s ia 

tis c h e re lig iö se G r u p p e n im W e s te n , S tu t tg a r t- B e r l in 1980.

T e r r i n A. N., N u o v e re lig io n i. A lla ric e rc a d e lla te r r a p r o m e s s a ,

B re s c ia 1985.

V e r n e t t e J ., A u p a y s d u n o u v e a u -s a c r é . V o y a g e à l’in té r ie u r de la je u n e g é n é r a tio n , C e n tu r io n 1981.

V e r n e t t e J ., S e c ts e t r é v e il r e lig ie u x , S a lv a to r 1976.

t W a l d e n f e l s H ., N o w a re lig ijn o ś ć w E u ro p ie ■— w y z w a n ie dla

c h r z e ś c ija ń s tw a , Z e sz y ty M isjo lo g ic z n e A T K 7 (1983) 224—234. A z ja E a r h a r t B. H., T h e N e w R e lig io n s o f J a p a n . A B ib lio g r a p h y o f W e s - s te r n - L a n g u a g e M a te ria ls, M ic h ig a n P a p e r s in J a p a n e s e S tu d ie s 9. C e n te r f o r J a p a n e s e S tu d ie s , M ic h ig a n 1983. E 1 w о о d D., C h u r c h e s a n d S e c ts in th e P h ilip p in e s.

t G 1 i n к a J., K e b a tin a n — n o w y r u c h r e lig ijn y w In d o n e z ji, Z e sz y ty M isjo lo g ic z n e A T K 7 (1983) 235— 242.

t K a s z u b a F., K a o d a izm . G e n e za i o rg a n iza c ja , S tu d ia R e lig io z n a w  cze 5 (1972) 145— 161.

t K o w a l a k W ., K a o d a iz m — n o w a re lig ia w W ie tn a m ie , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 51 (1981) z. 1, s. 133— 135.

t K o w a l a k W ., S o k a G a k k a i — n o w a re lig ia w J a p o n ii, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52 (1982) z. 4, s. 139— 144.

t M a l e к R., T e n r i- k io : n o w a re lig ia w J a p o n ii, Z e sz y ty M isjo lo g ic z n e A T K 3 (1978) 298— 325.

L e e R. M. - А с к e r m a n S. E., C o n flic t a n d S o lid a r ity in a P e n te 

c o sta l G ro u p in U rb a n M a la y sia , T h e S o cio lo g ical R e v ie w 28 (1980) n r 4.

L а с о m b e О., L e s S e c te s d a n s l’h in d o u is m e , A x e s 10 (1977— 1978) n r 2. V a n d e s K r o e f J . M., M o u v e m e n ts r e lig ie u x m o d e r n e s d ’a c c u ltu r a 

tio n e n In d o n é s ie , w : H is to ir e d es R e lig io n s, t. I I I , P a r i s 1976.

t W a l d e n f e l s H., W s p ó łc z e s n e r u c h y r e lig ijn e w J a p o n ii, Z e sz y ty

M isjo lo g ic z n e A T K 7 (1983) 190—204. A m e ry k a Ł a c iń s k a C E L A M (R a d a B is k u p ó w A m e ry k i Ł a c iń s k ie j) , S e c ta s e n A m e r ic a L a tin a , B o g o ta 1982. t F r a n k o w s k a М., Z p r o b le m a ty k i s y n k r e ty z m u r e lig ijn e g o In d ia n M e k s y k u , E tn o g ra f ia P o ls k a 16 (1972) z. 2, s. 11— 30. t F r a n k o w s k a М., Z b a d a ń n a d lu d o w y m s y n k r e ty z r r ie m w M e k s y k u , E tn o g r a f ia P o ls k a 22 (1978) z. 1, s. 57— 79. G l a z i e r S. D., R e lig io n a n d C o n te m p o r a r y R e lig io u s M o v e m e n ts in

th e C a rib b e a n : A R a p o r t, S o cio lo g ical A n a ly s is 41 (1980) n r 2.

t K o w a l a k W ., U m b a n d y z m . N o w a re lig ia w B r a z y lii, w : H. Z i  m o ń (red.), Z z a g a d n ie ń e tn o lo g ii i r e lig io z n a w s tw a , W a rs z a w a 1986, s. 9— 47. M e t r a u X A., L e s M e s sie s de l’A m é r iq u e d u S u d , A rc h iv e s d e S o  cio lo g ie d es R e lig io n s 2 (1957) n r 4.

O l i v e i r a F i l h o J . J., N o ta s de S o c io lo g ia d a s S e ita s , C a u d e rn o s de IS E R 1975.

(12)

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y ₁₄₇

t P o s e r n - Z i e l i ń s k i A., R u c h y s p o łe c zn e i re lig ijn e I n d ia n H is z 

p a ń s k ie j A m e r y k i P o łu d n io w e j ( X V I — X X w .), W ro c ła w 1974.

P r a d o J . G., S e c ta s ju v e n ile s e n C h ile , S a n tia g o de C h ile 1984. S a m a i η Κ., B ib lio g r a fia so b re r e lig io sid a d e p o p u la r , R e lig iâ o e S o - c ie d a d e 1 (1977).

S c h l e s i n g e r H. - P o r t o H ., C re n ç a s, S e ita s e S im b o lo s R elig io so s, S â o P a u lo 1982.

t W a l e n d o w s k a B., A fr o c h r z e ś c ija ń s k ie r e lig ie A n ty l i, P o z n a ń 1978. t W a l e n d o w s k a B ., H a ita ń s k i k u l t v o d u . P ro ces k r y s ta liz a c j i s y s te 

m u w ie r z e n io w e g o , E tn o g r a f ia P o ls k a 23 (1979) z. 1, s. 55— 80.

W i l l e m s E., F o llo w e r s o f a N e w F a ith , N a s h v ille 1968. O c e a n ia i w y s p y O c e a n u S p o k o jn e g o

B u r r i d g e K . О. L., M o u v e m e n ts r e lig ie u x d ’a c c u ltu r a tio n e n O céa 

n ie , w : H isto ire d es R e lig io n s, t. I I I , P a r i s 1976.

H о d g e P ., C u ltu r e m o d e r n e , se c te s, p r o b lè m e s fa m il ia u x e t n o n c r o y -

a n c e e n P o ly n é s ie fr a n ç a is e , A té is m o e D ialo g o 15 (1980) n r 4.

t K o w a l a k W. , M a tia s Y a liw a n . L id e r k u l t u cargo w p r o w in c ji S e -

p ik W s c h o d n i (P a p u a N o w a G w in e a ), w: H. Z i m o ń (red.), D zia ła ln o ść

I n s t y t u t u A n th r o p o s w d z ie d z in ie li n g w is t y k i, e tn o lo g ii i re lig io z n a w s tw a , P ie n ię ż n o 1980, s. 117— 126. t K o w a l a k W ., Y a li S in g in a (1912— 1975). L id e r k u lt ó w cargo w p r o  w in c ji M a d a n g n a N o w e j G w in e i, Z e sz y ty N a u k o w e K U L 23 (1980) n r 2, s. 33— 50. t K o w a l a k W ., K u l t y cargo n a N o w e j G w in e i, W a rs z a w a 1982 (w y d . 2: 1983). t K o w a l a k W ., K a r g iz m , Z e sz y ty M isjo lo g ic z n e A T K 7 (1983) 265— 285. V e r i t y L ., D a n g e ro u s T r e n d s : A n A n a ly s is o f th e S o c ia l R e p e r c u s s io n s

o f th e „ N e w ” R e lig io n s a n d th e A n ti- R e lig io u s M o v e m e n t, A u c k la n d 1977.

W o . r s l e y P ., T h e T r u m p e t S h a ll S o u n d : A S t u d y o f C argo C u lts in

M e la n e sia , N e w Y o rk 1968.

A m e ry k a P ó łn o c n a

A n t h o n y D. i in., T h e N e w R e lig io u s M o v e m e n ts : C o n v e rsio n , C o er

c io n a n d C o m m ittm e n t, N e w Y o rk 1983.

A p p e l W ., C u lts in A m e r ic a : P r o g r a m m e d fo r P a ra d ise , N e w Y ork' 1983.

B e r g e r o n R., L e C o rtè g e d e s F o u s de D ieu , M o n tre a l 1982.

B i r d F. - R e i m e r В., A S o cio lo g ica l A n a ly s is o f N e w R e lig io n s a n d

P a r a -R e lig io u s M o v e m e n ts in th e M o n tre a l A re a , C a n a d ia n J o u r n a l 1976. C l a r k S. D., C h u r c h a n d S e c ts in C a n a d a , T o ro n to 1948. H i l l D. C., A S t u d y o f M in d D e v e lo p m e n t G ro u p s, S e c ts a n d C u lts in O n ta rio , O tta w a 1980. t K o w a l a k W ., N o w e r e lig ie w ś r ó d I n d ia n A m e r y k i P ó łn o c n e j, C o l le c ta n e a T h e o lo g ic a 56 (1986) z. 1, s. 119— 126. t N o w i c k a E., I n d i a ń s k i s h a k e r y z m , E tn o g r a f ia P o ls k a 16 (1972) n r 2, s. 133— 149. t P o s e r n - Z i e l i ń s k a M., R o la c z y n n i k ó w s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h

w k s z ta łto w a n iu się re lig ii s y n k r e ty c z n y c h n a p r z y k ła d z ie p e y o ty z m u , E tn o 

g r a f ia P o ls k a 12 (1968) 304— 321.

t P o s e r n - Z i e l i ń s k a M ., K o n c e p c je z b a w ie n ia w d o k tr y n a c h r u 

c h ó w r e lig ijn o - p o lity c z n y c h I n d ia n A m e r y k i P ó łn o c n e j, E tn o g r a f ia P o ls k a

16 (1972) z. 2, s. 69— 91.

(13)

148 B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y t P o s e r n - Z i e l i ń s k a M ., P e y o ty z m . R e lig ia In d ia n A m e r y k i P ó ł n o c n e j, W ro c ła w 1972. t P o s e r n - Z i e l i ń s k a M., Ź ró d ła r e la ty w n e j d e p r y w a c ji a g e n e za s h a k e r y z m u , E tn o g r a f ia P o ls k a 19 (1975) z. 2, s. 149— 181. P r a 11 J . B., T h e R e lig io u s C o n sc io u sn e ss, N e w Y o rk 1971. S t i p e 1 ш a n S., C o p in g w i t h C u lts, H e w is h E d u c a tio n C o u n c il o f M o n  t r e a l 1982. Z a r e t s k y E. J .—L e ο n e M. P . (w yd.), R e lig io u s M o v e m e n ts in C o n te m p o r a r y A m e r ic a , P rin c e to n -N e w Y o rk 1974. N in ie js z a b ib lio g r a fia n ie je s t w y c z e rp u ją c a i n ie s ta n o w i w y b o ru k o m p le tn e g o . Z a w ie r a o n a je d y n ie n ie k tó re , b a rd z ie j re p r e z e n ta ty w n e d z ie ła .

W g „ L ’O s s e rv a to re R o m a n o ” (w yd. p o lsk ie), 5 (1986) s. 3— 6

II. O P R A C O W A N IA

G rzech w relig ia ch D a lek ieg o W schodu

R e lig ia ja k o c ało ścio w e, in te g r a ln e s p o jrz e n ie n a ży cie lu d z k ie u w z g lę d n ia n ie ty lk o „dziś c z ło w ie k a ”, jeg o o b e c n e tr w a n ie , lecz ta k ż e p y ta o p o c z ą te k is tn ie n ia , s e n s e g z y s te n c ji, p rz e z n a c z e n ie i lo s po ś m ie rc i, a ta k ż e o p rz y c z y n y z ła w św iecie, w s p o łe c z e ń stw ie , w je d n o s tc e . N ie m a w s p ó ln o ty k o n fe s y jn e j, k tó r a n ie w y p r a c o w a ła b y w ła s n e j, sp e c y fic z n e j d o k tr y n y g rz e c h u . R óżne re lig ie p o s łu g u ją się w ła ś c iw y m i so b ie ję z y k a m i, p o w s ta ły m i w o p a rc iu o o k re ś lo n e sy s te m y filo zo ficzn e. R ze c z y w isto ść z ła w św ie c ie n ie je s t k w e s tio n o w a n a p rz e z ż a d n ą z n ic h , lecz je s t o p is y w a n a , i n t e r p r e to w a n a in n y m i ję z y k a m i, ja k ż e często o d m ie n n y m i. R e lig ie w y p ra c o w a ły w ła s n e k a te g o r ie g rz e c h u , te o lo g o w ie do o p is u g rz e c h u i zła s tw o r z y li s p e c y fic z n y a p a r a t p o ję c io w y . K o n c e p c ja g rz e c h u w d a n e j re lig ii z a le ż y od w iz ji ż y c ia p r e z e n to w a n e j p rz e z o k re ś lo n y s y s te m w ie rz e ń . E ty c z n a n a t u r a g rz e c h u z a le ż y n ie ty lk o od t r a d y c ji w s p ó ln o ty k o n f e s y jn e j, le c z p rz e d e w s z y s tk im od n a u k i o b ja w io n e j w św ię ty c h k się g a c h . N a tu r ę g rz e c h u w e d łu g is la m u n a jle p ie j ro z u m ie is la m ita , w e d łu g b u d d y z m u — b u d d y s ta , w e d łu g c h r z e ś c ija ń s tw a — c h rz e ś c ija n in , sa m b o w ie m e g z y s te n c ja ln ie d o św ia d c z a f e n o m e n u z ła n a r a ż a j ą c się n a o k re ś lo n e s a n k c je , a n ie ty lk o in t e le k tu a ln ie ó w fe n o m e n z g łę b ia . W r e lig ia c h is tn ie ją p a r a l e ln e w ą tk i o p is u ją c e g rz e c h , c a ła p r o b le m a ty k a z a ś s p rz ę ż o n a je s t z k o n c e p c ją ż y c ia po ś m ie rc i, z e s c h a to lo g ią h P o z n a ją c g rz e c h w ró ż n y c h r e lig ia c h n a le ż y p o m ię ta ć , b y n ie m ie sz a ć s e m a n ty c z n y c h c e c h te g o ż p o ję c ia u k s z ta łto w a n e g o w o p a rc iu o c h rz e ś c ij a ń s k ą w iz ję ży cia ze z n a c z e n ie m p o w y ższeg o o k re ś le n ia w y stę p u ją c e g o ta k ż e w in n y c h s y s te m a c h w ie rz e ń .

O rtod ok syjn e re lig ie Indii

H in d u s i w ie rz y li, że c a ła lu d z k o ś ć p o g rą ż o n a je s t w n ie c z y sto śc i, r e z u l t a t e m k tó r e j by ło c ie rp ie n ie . Z b a w ie n ie i w y z w o le n ie z ż y c ia p e łn e g o b ó lu o sią g a ło się d z ię k i w ie d z y . P rz y c z y n ą c ie r p ie n ia is to ty lu d z k ie j tk w ią c e j w k r ę g u p o n o w n y c h n a ro d z in (s a n sa ra ) b y ła n ie z n a jo m o ś ć o d w ie c z n e j n a t u r y ś w ia ta , a n ie g rz e c h , k tó r y s ta n o w ił m n ie js z e zło od ig n o r a n c ji i n ie

1 K o n c e p c je e s c h a to lo g ii ró ż n ią się w p o sz c z e g ó ln y c h re lig ia c h n ie z m ie r n ie . W h in d u iz m ie „ z b a w ie n ie n ie p o le g a n a u s u n ię c iu z ła m o ra ln e g o , a le n a c a łk o w ity m p o z b y c iu się n ie w ie d z y czy p r z e k r o c z e n iu w s z e lk ic h p rz e c i w ie ń s tw i d u a liz m ó w , ró w n ie ż d u a liz m u zła i d o b r a ” ; p o r. T . D a j с z e r,

P o d s ta w y m o ra ln o ś c i w re lig ia c h n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h , S tu d ia T h e o lo g ic a V a r -

(14)

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y w ie d z y . G rz e c h d zielo n o n a r y t u a ln y (o b rzęd o w y ) i m o r a ln y (ety czn y ). J e g o in t e r p r e t a c j a o d e g ra ła ro lę w p o w s ta n iu te o r ii (p ra w a ) k a r m a n a , w e d łu g k tó r e j n ie m o ż n a ż a d n ą m i a r ą u n ik n ą ć s k u tk ó w w ła s n y c h c z y n ó w 2. W w e d y z m ie n ie b y ło w y ra ź n e g o ro z r ó ż n ie n ia p o m ię d z y z a n ie d b a n ie m r y tu a ln y c h o b o w ią z k ó w , d e fe k te m n a t u r y a rz e c z y w is ty m s p r z e n ie w ie rz e n ie m się m o r a ln e m u p r a w u . H y m n y R y g w e d y szczeg ó ln ie p ię tn o w a ły u p r a w ia n ie g u se ł, h a z a r d u i c z a rn o k s ię s tw a , u w o d z e n ie k o b ie t i c u d z o łó s tw o , a n a d e w s z y s tk o n ie p o s łu s z e ń s tw o b o s k ie m u p r a w u . J a d ż u r w e d a o p is y w a ła w y s tę p k i, k tó r y c h d o p u śc ili się b o g o w ie. W e d łu g te j k s ią ż k i g rz e c h a m i b y ło m . in . z a n ie d b a n ie s p e łn ie n ia o b rz ę d o w e j p o w in n o śc i p rz e d w s c h o d e m sło ń c a , p o s ia d a n ie z e p s u ty c h zęb ó w , a ta k ż e z a b ó js tw o , sp ę d z e n ie p ło d u . W A t h a r - w a w e d z ie g rz e c h p r z e d s ta w io n y b y ł ja k o fiz y c z n e z a n ie c z y sz c z e n ie , k tó r e m o g ło b y ć u s u n ię te o c z y sz c z a ją c ą siłą w o d y . W y o b ra ż a n o go ja k o p ę ta , w ię zy, ro d z a j c h o ro b y . M ógł te ż b y ć p r z e ję ty w d z ie d z ic tw ie od ro d z ic ó w . K o n se k w e n c je g rz e c h u p rz e c h o d z iły n a d a ls z e p o k o le n ia g rz e s z n ik a , c zęsto zło je d n e j o so b y z a ra ż a ło d r u g ą 3.

S p o rz ą d z o n e p rz e z b ra m in ó w te k s ty z w a n e b r a h m a n a m i u w a ż a ły , że o b o w ią z k ie m w ie rn e g o b y ło c o d z ie n n e s k ła d a n ie o f ia r z części p o s iłk u b ó stw o m , p rz o d k o m , lu d z io m i z w ie rz ę to m . W ysoko, c e n io n o p ra w d o m ó w n o ś ć , k ła m s tw o o z n a c z a ło w y k ro c z e n ie z a ró w n o r e lig ijn e j a k i m o r a ln e . C u d z o łó stw o b y ło g rz e c h e m w y m ie r z o n y m o s ta te c z n ie p rz e c iw k o b ó stw o m , sz c zeg ó ln ie z a ś p rz e c iw k o W a ru n ie s to ją c e m u n a s tr a ż y o d w ieczn eg o , k o sm ic z n e g o ła d u ś w ia ta (rity ), p r a w a o ra z m o ra ln o ś c i. R e lig ia b r a m iń s k a s to ją c a „ n a p r z e j ś c iu ” do u p a n is z a d p o tę p ia ła b r a k b o g o b o jn o śc i, o k ru c ie ń s tw o w z g lę d e m z w ie r z ą t, n ie n a w iś ć m ię d z y lu d ź m i, z a b ó js tw o i k ra d z ie ż . N ie p rz e s trz e g a n ie p r z e p is ó w k a s to w y c h b y ło p o g w a łc e n ie m sp o łeczn eg o , u sta lo n e g o p rz e z tr a d y c ję p o rz ą d k u . C z ło w ie k w in ie n p o d p o rz ą d k o w a ć sw o je życie o so b iste w y m o g o m ż y c ia sp o łeczn eg o , w y s tr z e g a ć się s k ą p s tw a , p o tr z e b u ją c y m u d z ie la ć ja łm u ż n y , a p o n a d w s z y s tk o p o s ia d a ć w ia r ę i s k ła d a ć o fia ry b ó stw o m , od k tó r y c h z a le ż a ł. P o s tę p o w a n ie p rz e c iw n e b y ło w ła ś c iw e siło m n ie c z y sty m . G rz e s z n ik a o k re ś la n o m ia n e m d e m o n (ascira). U p a n is z a d y r o z w a ż a ją c e r e la c ję je d n o s tk i do a b s o lu tu , k tó r e j sz c z y te m b y ło z je d n o c z e n ie się z b ó stw e m , t w i e r d z iły , iż p o s ia d a n ie p ra w d z iw e j w ie d z y n iw e lo w a ło i g ła d z iło g r z e c h y 4

B h a g a w a d g ita n a k a z y w a ła c z ło w ie k o w i i s p o łe c z e ń s tw u n iszczy ć zło, w y z w o lić się z n ie w o li n a m ię tn o ś c i o ra z p o d p o rz ą d k o w a ć się p r a w u n a tu r y . S p rz e c iw ie n ie się, p o g w a łc e n ie te g o ż p r a w a , w y r a ż a ją c e się w z a n ie c h a n iu n a k a z a n y c h o b o w ią z k ó w , b y ło g rz e c h e m . U p o d s ta w z ły c h c z y n ó w tk w iło p o ż ą d a n ie i ono d e c y d o w a ło o z a is tn ie n iu m o r a ln e j n ie p ra w o ś c i. W y z w o le n ie od p o ż ą d a n ia o ra z od czy n u z n ieg o w y p ły w a ją c e g o i w k o n s e k w e n c ji z w in y o sią g a ło się d z ię k i o b o ję tn o śc i. W y k ro c z e n ia m i c z ciciela K ry s z n y b y ło m. in. s a m o lu b s tw o , b r a k w s p ó łc z u c ia , p r z y w ią z a n ie do rz e c z y czy osób, n ie w s tr z e - m ię źliw o ść, n ie u z n a w a n ie b o g a za n a jw y ż s z y cel ży cia . J o g a n a k a z y w a ła p r z e s tr z e g a ć p ię ć tzw . y a m a s : n ie z a b ija ć , n ie k ła m a ć , n ie k ra ś ć , z a c h o w y w a ć a b s ty n e n c ję s e k s u a ln ą , n ie b y ć s k ą p y m . H in d u iz m k a z a ł g a rd z ić ro z k o sz ą i b o g a c tw a m i, p rz e k ro c z y ć d u a liz m d o b ra i zła. B y ła to je d y n a p e w 2 D. H . S m i t h , S in (C h in ese), w: S. G. F. B r a n d o n (red.), A D ic 

tio n a r y o f C o m p a r a tiv e R e lig io n , L o n d o n 1970, 578— 579 (d a le j s k r ó t: D C R );

P . S c h r e i n e r , H in d u iz m , w: E. B r u n n e r - T r a u t (red.), P ięć w i e l  k ic h re lig ii ś w ia ta , W a rs z a w a 1986, 26. 3 A. B e r r i e d a l e K e i t h , S in (H in d u ), w: J. H a s t i n g s (red .), E n c y c lo p a e d ia o f R e lig io n a n d E th ic s , X I 560— 561 (d a le j s k r ó t: E R E ). C u  d z o łó stw o w re lig ia c h p o z a c h rz e ś c ija ń s k ic h o m a w ia S. W i t e k , C u d z o łó s tw o I, w : E n c y k lo p e d ia K a to lic k a , I I I 658— 660. 4 S. R a d h a k r i s h n a n , F ilo zo fia in d y js k a , W a rs z a w a 1958, t. I, 153— 155, 222.