View of Fantasy or a transcendent experience? Study of the painting Ascent into Heaven by Jheronimus Bosch from the Palazzo Ducale in Venice

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 4 – 2015

GRZEGORZ KUBIES

FANTAZMAT CZY DOWIADCZENIE

RZECZYWISTOCI POZAHISTORYCZNEJ?

STUDIUM OBRAZU WNIEBOWZICIE ZBAWIONYCH

JHERONIMUSA BOSCHA Z PALAZZO DUCALE

W WENECJI

Wspóczenie w recepcji twórczoci Jheronimusa Boscha (ok. 1450-1516)

za-sadniczy horyzont badawczy wyznaczaj dwie interpretacje:

antropologiczno-ob-razowa Hansa Beltinga

_{oraz poststrukturalistyczna Keitha Moxeya}

_{. Obie wiele}

zawdziczaj badaniom Paula Vandenbroecka

_{nad krgiem odbiorców malarza}

1 _{Dr Grzegorz KUBIES – muzykolog i historyk sztuki, mieszka w Warszawie. Zajmuje si} kul-tur muzyczn staroytnego Izraela/Palestyny oraz pónowieczn ikonogra  religijn i muzyczn. Adres do korespondencji mailowej: kubies1971@interia.pl

* _{El autor desea, en este punto, expresar su agradecimiento a su esposa Anna por las}

inspira-ciones que se remontan a los años 90 del siglo pasado.

1 _{H. BELTING, C. KRUSE, Die Er ndung des Gemäldes. Das erste Jahrhundert der}

niederlän-dischen Malerei, München 1994, s. 86-93, 123-129.

2 _{K. MOXEY, The Practice of Theory. Poststructuralism, Cultural Politics, and Art History,}

Ithaca, NY 1994, s. 111-147; TENE, Hieronymus Bosch and the „World Upside Down”. The Case

of The Garden of Earthly Delights, [w:] N. BRYSON M.A. HOLLY, K.P.F. MOXEY (red.), Visual

Cul-ture. Images and Interpretations, Hanover, NH 1994, s. 104-140. Zob. uwagi Antoniego Ziemby

dotyczce bada nad malarstwem Jheronimusa Boscha; TENE, Sztuka Burgundii i Niderlandów

1380-1500, t. II: Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011, s. 601-604.

3 _{P. VANDENBROECK, Jheronimus Bosch’ zogenaamde Tuin der Lusten. I, „Jaarboek van het}

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten” (Antwerpen) 1989, s. 9-210; TENE, Jheronimus Bosch’

zogenaamde Tuin der Lusten. II, „Jaarboek van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten”

(Antwerpen) 1990, s. 9-192; TENE, Jheronimus Bosch. Tussen volksleven en stadscultuur, Berchem

1987; nowe skrócone wydanie ksiki z 1987 r. Jheronimus Bosch. De verlossing van de wereld, Ghent–Amsterdam 2002.

wywodzcych si z bogatego mieszczastwa, arystokracji, dworu ksicego, które

uzupeni niedawno Stefan Fischer

_{, zwracajc uwag na rol rodowisk}

powiza-nych z Kocioem. W myl wzmiankowapowiza-nych interpretacji, obrazy Boscha jako

przedmioty kolekcjonerskie, pozbawione swej funkcji kultowej (zwaszcza tryptyki)

_,

miay stanowi ze wzgldu na otwarty interpretacyjnie system – malarz posuguje

si polisemicznymi motywami (znakami piktoralnymi), stosuje niekonwencjonalne

rozwizania kompozycyjne – wyrónik nowoytnych kunstliefhebbers, poszukujcych

w naznaczonym intelektualnie akcie percepcji coraz to nowych znacze i sensów.

W ramach niniejszego wstpu, naley odnotowa wydan w 2007 r. monogra 

au-torstwa Jeanne van Waadenoijen

_{, która interpretuje twórczo Boscha w kontekcie}

religii oraz etyki chrzecijaskiej. W studium, poza kilkoma wyjtkami, pomijam

prace czce malarza z ruchami heretyckimi, wiedz okultystyczn, astrologiczn

czy alchemiczn.

* * *

Wniebowzicie zbawionych (Wenecja, Palazzo Ducale) jest jedn z czterech tablic

o tematyce eschatologicznej, które prawdopodobnie w latach dwudziestych XVI

wieku znajdoway si w zbiorach Domenica Grimaniego (1461-1523),

weneckie-go kardynaa, znakomiteweneckie-go kolekcjonera sztuki (il. 1)

_{. Tablice nie s sygnowane,}

4 _{S. FISCHER, Hieronymus Bosch. Malerei als Vision. Lehrbild und Kunstwerk, Köln 2009.} 5 _{Zob. H. BELTING, Obraz i kult. Historia obrazu przed epok sztuki, przek. T. Zatorski,}

Gdask 2010.

6 _{J. VAN WAADENOIJEN, De ‘geheimtaal’ van Jheronimus Bosch. Een interpretatie van zijn werk,}

Hilversum 2007.

7 _{Patriarcha Aquilei, biskup diecezji Ceneda, administrator diecezji Urbino, z zamiowaniem}

zbiera posgi antyczne, monety, medale, kamienie szlachetne, kodeksy iluminowane, ksiki, tapi-serie i obrazy. Kontynuatorem kolekcjonerskiej pasji kardynaa by jego bratanek Giovanni Grimani (1506-1593), take duchowny, gromadzcy gównie zabytki staroytne, które w 1587 r. przekaza pastwu; obecnie w posiadaniu Museo Archeologico Nazionale w Wenecji. W 1897 r. wraz ze mierci ostatniego czonka rodu Grimanich dobieg koca okres wietnoci zarówno bogatej ko-lekcji, jak i Palazzo Grimani, który pastwo wykupio z rk prywatnych w 1981 r., a trzy lata póniej rozpoczo jego restauracj. Paac (http://www.palazzogrimani.org) zarzdzany od 2001 r. przez Polo Museale Veneziano, zosta ponownie otwarty w 2008 r. Zob. T. FREUDENBERGER, Die

Bibliothek des Kardinals Domenico Grimani, „Historisches Jahrbuch”, 56 (1936), s. 15-45; P. PAS

-CHINI, Domenico Grimani cardinale di S. Marco, Roma 1943; R. GALLO, Le donazioni alla

Sere-nissima di Domenico e Giovanni Grimani, „Archivio Veneto”, 50-51 (1952), s. 34-77; M. PERRY,

The Statuario pubblico of the Venetian Republic, „Saggi e memorie di storia dell’arte”, 8 (1972),

s. 76-85; TENE, Cardinal Domenico Grimani’s Legacy of Ancient Art to Venice, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, 41 (1978), s. 215-244; I. FAVARETTO, Arte antica e cultura

a ich atrybucja Jheronimusowi Boschowi zasadza si w gównej mierze na gruncie

stylistycznym. Oprócz tych czterech obrazów, hierarcha by, jak si powszechnie

przypuszcza, w posiadaniu co najmniej dwóch innych dzie malarza z

‘s-Hertogen-bosch, przechowywanych obecnie w paacu Doów, mianowicie Tryptyku Eremitów

i Tryptyku w. Kumernis (w. Julii). W paacu Grimaniego znajdoway si ponadto

obrazy Hansa Memlinga (ok. 1435-1494), Joachima Patinira (ok. 1485-1524) i

Her-riego met de Bles (ok. 1510-1555/60)

_.

Podstawowym i zarazem najwczeniejszym ródem czcym postaci Domenica

Grimaniego i Jheronimusa Boscha, do którego odwouj si historycy sztuki, jest

relacja Marcantonia Michiela (1484-1552), weneckiego humanisty, autora rkopisu

Notizia d’opere di disegno

_{, który w 1521 r. odwiedzi kardynaa. Fragment}

doty-czcy dzie Boscha brzmi nastpujco: „La tela dell’Inferno con la gran diversità de

mostri fu de mano de Ieronimo Bosch. La tela delli Sogni fu de man de l’istesso.

La tela della fortuna con el ceto che inghiotte Giona fu de man de l’istesso” (In

casa del cardinal Grimano)

_{. Michiel opisa trzy obrazy: Pieko (inferno), Sny}

(sogni) oraz Fortun z wielorybem poykajcym Jonasza (fortuna con el ceto che

inghiotte Giona)

_{. Dwie tablice z Palazzo Ducale mona z powodzeniem odnie}

ebraici del cardinal Domenico Grimani, „Annali di Ca’ Foscari”, 34 (1995), s. 5-52; G. BENZONI,

L. BORTOLOTTI, Grimani, Domenico, [w:] M. CARAVALE (red.), Dizionario Biogra co degli Italiani (DBI), t. LIX, Roma 2003; http://www.treccani.it/enciclopedia [dostp: 15.05.2014].

8 _{K. CHRISTIANSEN, The View from Italy, [w:] M.W. AINSWORTH, K. CHRISTIANSEN (red.), From}

Van Eyck to Bruegel. Early Netherlandish Painting in the Metropolitan Museum of Art, New York

1998, s. 45; S. FISCHER, Hieronymus Bosch... (2009), s. 101. Na temat dzie malarzy niderlandzkich w kolekcjach weneckich zob. L. CAMPBELL, Notes on Netherlandish pictures in the Veneto in the

 fteenth and sixteenth centuries, „The Burlington Magazine”, 123 (1981), s. 467-473; C. LIMENTANI

VIRDIS, Artisti della “Nattion  amenga”, [w:] La pittura  amminga nel Veneto e nell’Emilia, red.

C. LIMENTANI VIRDIS, Verona 1997, s. 33-72; B. AIKEMA, Il gusto dei  amminghi. Opere “ponentine”

nelle collezioni veneziane del Rinascimento, [w:] B. AIKEMA, B.L. BROWN (red.), Il Rinascimento

a Venezia e la pittura del Nord ai tempi di Bellini, Dürer, Tiziano, Venezia 1999, s. 83-91.

9 _{Rkopis, który tra  do Biblioteca Nazionale Marciana w Wenecji (Ms. Ital., cl. XI, 67 [7351]),}

zosta wydany drukiem dopiero w 1800 r. Prawdziwego autora zidenty kowano w 1864 r. Wczeniej uwaano, e by nim anonimowy pisarz Morelliano (Abate Morelli). Na temat osoby Marcantonio Michiela oraz jego manuskryptu zob. J. FLETCHER, Marcantonio Michiel. His Friends and Collection, „The Burlington Magazine”, 123 (1981), s. 452-466; TENE, Marcantonio Michiel, ‘che ha veduto

assai’, „The Burlington Magazine”, 123 (1981), s. 602-609; G. BENZONI, Michiel, Marcantonio, [w:] DBI, t. LXXIV, Roma 2010; http://www.treccani.it/enciclopedia [dostp: 17.05.2014].

10 _{Notizia d’opere di disegno nella prima metà del secolo XVI, esistenti in Padova, Cremona,}

Milano, Pavia, Bergamo, Crema e Venezia, scritta da un anonimo di quel tempo, pubblicata e illustrata da d. Iacopo Morelli, custode della Regia biblioteca di S. Marco di Venezia, Bassano

1800, s. 77.

11 _{Zapewne woski wyraz tela – pótno, naley tu rozumie jako termin ogólny, oznaczajcy}

po prostu obraz, bez wzgldu na rodzaj podoa malarskiego. Zob. E. LARSEN, Hieronymus Bosch,

do wyraenia „la tela dell’Inferno”, gdy faktycznie przedstawiaj Upadek

potpio-nych i Pieko. Brak w relacji jakiejkolwiek informacji na temat dwóch pozostaych

tablic – Wniebowzicia zbawionych i Raju ziemskiego, stawia w niepewnym wietle

ich proweniencj. Niewykluczone, e Michiel uznajc je za stosunkowo typowe

przedstawienia zawiatów nie wzmiankowa ich, a tym, co zwrócio jego uwag,

bya owa „gran diversità de mostri”, odpowiadajca takim kategoriom, jak novità,

invenzione, fantasia, bizarro, które wysoko cenili weneccy amatori d’arte rekrutujcy

si z wyszych warstw spoecznych

_{. By moe Michiel tablic z wizjami raju nie}

widzia. Po mierci kardynaa cz obrazów przeniesiono do klasztoru Santa Chiara

na wyspie Murano, a osiem zapiecztowanych skrzy z malowidami – „casse otto

[…] piene de quadri”

_{znalazo si w piwnicach Palazzo Ducale. Kolejna}

udokumen-towana informacja pochodzi z ok. 1528 r., kiedy to bratanak Domenica Grimaniego

Marino Grimani (1489-1546)

_{, równie dostojnik katolicki, wysa dwadziecia jeden}

obrazów do Rzymu, pozostawiajc w Wenecji m.in. Otarz Sdu Ostatecznego oraz

przedstawienie Pieka: „uno quadro con due sportelli andrese iudecio di Christo”,

a take „uno quadro andrese con lo inferno a oglio”

_{. W wietle powyszych}

przekazów pytania sformuowane poniej, musz pozosta bez odpowiedzi. Czy

przedstawienie Pieka (inferno) opisane przez Marcantonia Michiela jest tym samym,

które Marino Grimani zdecydowa zachowa? Oraz czy wizje zawiatów tworzyy

niegdy skrzyda Otarza Sdu Ostatecznego (iudecio di Christo)?

Leonard J. Slatkes

_{, odwoujc si do datacji dwóch dzie: Tryptyku Eremitów}

i Tryptyku w. Kumernis na ok. 1500 r., dokonanych przez Dirka Baxa

_{oraz Mi}

Cinotti

_{, przypuszcza, e twórczo Jheronimusa Boscha znano w pewnym}

zakre-sie we Woszech ju na pocztku XVI wieku. Brak dokumentów potwierdzajcych

odbycie przez malarza podróy na Pówysep Apeniski pozwala jedynie stawia

Hieronymus Bosch. New Insights Into His Life and Work, przek. B. O‘Brien, R. Koenig, inni,

Rotterdam 2001, s. 31; A. ZIEMBA, Sztuka Burgundii i Niderlandów…, s. 603. Zob. te B. AIKEMA,

‘Stravaganze e bizarie de chimere, de mostri e d’animali’. Over het beeld van Hieronymus Bosch in de italiaanse kunst, „Desipientia”, 8/ 2 (2001), s. 48-57.

13 _{„Casse otto de quadri bollade, et sigillate, piene de quadri cum li sui numeri mezo}

dante-schi da uno sino a otto, in el palazo del Serenissimo principe poste in una camera da basso”; cyt. za: C.A. LEVI, Le collezioni veneziane darte e dantichità dal secolo XIV. ai nostri giorni, Venezia 1900, s. 4.

14 _{Marino by starszym bratem Giovanniego; zob. przyp. 7.}

15 _{Cyt. za: P. PASCHINI, Le collezioni archeologiche dei Prelati Grimani del Cinquecento,}

„Rendiconti Ponti cia Accademia Romana di Archeologia”, 5 (1926-1927), s. 182.

16 _{L.J. SLATKES, Hieronymus Bosch and Italy, „The Art Bulletin”, 57 (1975), s. 339.} 17 _{D. BAX, Jeroen Bosch’ Drieluik met de Gekruisigde Martelares, „Verhandelingen der}

Ko-ninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen”, Amsterdam 1961, s. 49.

hipotezy odnonie do jego pobytu za granic. Nie zachoway si adne dokumenty

powiadczajce nabycie przez kardynaa Domenica Grimaniego dzie Boscha. Nie

wiadomo te, w jaki sposób obrazy tra y do Wenecji. Bernard Aikema

_{i Stefan}

Fischer

_{sugeruj, e stao si to za porednictwem wydawcy Daniela van}

Bom-berghen handlujcego w Wenecji w latach 1515-1549 dobrami luksusowymi

spro-wadzanymi z Flandrii

_{, lub Lodewijka Beysa, kupca z rodzinnego miasta Boscha,}

podróujcego (i prowadzcego jednoczenie dziaalno biznesow) do Jerozolimy

w latach 1500, 1504 i 1513. Ten pierwszy mia kupi obrazy po mierci malarza

i wkrótce sprzeda je kardynaowi.

Wspóczenie cz historyków sztuki wysuwa hipotez, podobnie jak pierwsi

autorzy monogra i Jheronimusa Boscha – Charles de Tolnay

_{i Ludwig von}

Bal-dass

_{, e tablice z Wenecji w ukadzie wertykalnym (2 + 2) tworzyy skrzyda}

nie-zachowanego tryptyku, którego cz rodkow miao stanowi przedstawienie Sdu

Ostatecznego

_{, bd jest to przypadek odosobniony, Fortuny}

_{. Isidro Bango Torviso}

i Fernando Marías

_{wysunli przypuszczenie, e obrazy tworzyy niegdy skrzyda}

dwóch tryptyków – Sdu Ostatecznego i Zmartwychwstania. Charles de Tolnay

zasugerowa, e dzieo mogo mie form poliptyku. Obrazy jako zamknit cao

postrzega Patrik Reuterswärd

_{, proponujc form tryptyku z czci rodkow}

two-rzon przez Upadek potpionych (t tablic badacz interpretuje jako Czyciec) i Raj

ziemski. Walter S. Gibson

_{uwaa, e cztery tablice malarz wykona jako dziea}

ilustrujce nagrody i kary bdce wynikiem sdu jednostkowego nad zmarymi.

20 _{S. FISCHER, Hieronymus Bosch…, 2009, s. 102. Zob. G.C. VAN DIJCK, Op zoek naar}

Jhero-nimus van Aken alias Bosch. De feiten, familie, vrienden en opdrachtgevers, ca. 1400 - ca. 1635,

Zaltbommel 2001, s. 54-55.

21 _{Zob. P. STABEL, Venezia e i Paesi Bassi. Contatti commerciali e stimoli intellettuali, [w:]}

B. AIKEMA, B.L. BROWN (red.), Il Rinascimento a Venezia…, s. 31-43; M. VAN GELDER, Netherlandish

Merchants in Early Modern Venice, Leiden 2009.

22 _{C. DE TOLNAY, Hieronymus Bosch, przek. b.d., New York 1966 (Basel 1937), s. 353-354.} 23 _{L. VON BALDASS, Hieronymus Bosch, przek. b.d., New York 1960 (Wien 1941), s. 27-28, 224.} 24 _{M.in. R.H. MARIJNISSEN, P. RUYFFELAERE, Hieronymus Bosch. Das vollständige Werk, przek.}

H. Beyer, Antwerpen 1999, s. 302; F. ELSIG, F. ELSIG, Jheronimus Bosch. La question de la

chro-nologie, Genève 2004, s. 52-53; L. SILVER, Hieronymus Bosch, New York 2006, s. 348. Stefan

Fischer proponuje ukad horyzontalny skrzyde; TENE, Hieronymus Bosch. The Complete Works,

przek. K. Williams, R.-le-Châteu, Köln 2013, s. 254.

25 _{J.M. CRUZ VALDOVINOS, La clientela del El Bosco, [w:] V. MALET (ed.), El Bosco y la}

tra-dición pictórica de lo fantástico, Barcelona–Madrid 2006, s. 124.

26 _{I. BANGO TORVISO, F. MARÍAS, Bosch. Realidad, símbolo y fantasía, Vitoria 1982, s. 172.} 27 _{C. DE TOLNAY, Hieronymus Bosch, s. 353.}

28 _{P. REUTERSWÄRD, Hieronymus Bosch’s Four ‘Afterlife’ Panels in Venice, „Artibus et}

Histo-riae”, 24 (1991), s. 30.

29 _{W.S. GIBSON, Hieronymus Bosch, London 1973 (repr. 2001), s. 62. Na temat rónych hipotez}

para-W zakresie ikonogra i tablic z Palazzo Ducale wskazuje si na zwizki z dwoma

skrzydami Otarza Sdu Ostatecznego (Lille, Palais des Beaux Arts; cz

rodko-wa zachorodko-wana fragmentarycznie – Gorodko-wa Chrystusa, Sztokholm, Nationalmuseum;

1468/69), namalowanego przez Dierica Boutsa (1410/20-1475), na zamówienie rady

miejskiej z Lowanium

_{, oraz niektórymi miniaturami Simona Marmiona (ok.}

1425-1489), wykonanymi m.in. w manuskrypcie Les Visions du chevalier Tondal (Los

Angeles, The J. Paul Getty Museum, MS. 30, ok. 1470; fol. 14v, 30v), powstaym

dla ksinej Burgundii Magorzaty z Yorku (1446-1503)

_{. Odnonie do}

przedsta-wienia Wniebowzicie zbawionych, oprócz lewego skrzyda Otarza Sdu

Osta-tecznego Boutsa (il. 2), jako dwa inne najbardziej prawdopodobne róda inspiracji

Jheronimusa Boscha wymieniane s miniatury Marmiona z Le livre des sept âges

du monde (Bruksela, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9047, ok. 1455; fol.

IV, fol. 12r) (il. 3) oraz pimiennictwo Jana van Ruysbroeck (1293-1381)

_.

Cztery tablice (Wniebowzicie zbawionych [88.8 x 39.9 cm], Raj ziemski [88.5

x 39.8 cm], Upadek potpionych [88.8 x 39.6 cm], Pieko [88.8 x 39.6 cm]

₎

z Palazzo Ducale s datowane dendrologicznie na lata osiemdziesite XV wieku

(1482-1490)

_{. Datacj realizacji malarskiej zaproponowan w 1966 r. przez Mi}

diso. Paesaggio e  gure a Venezia agli inizi del XVI secolo, [w:] B. AIKEMA, B.L. BROWN (red.),

Il Rinascimento a Venezia…, s. 432-435. Zob. te katalog wystawy: C. LIMENTANI VIRDIS (ed.),

Le Delizie dell’inferno. Dipinti di Jheronimus Bosch e altri  amminghi restaurati, Venezia 1992.

30 _{L. VON BALDASS, Hieronymus Bosch, s. 224; W.S. GIBSON, Hieronymus Bosch, s. 61-62;}

L. DIXON, Hieronymus Bosch, New York 2003 (repr. 2006), s. 306; F. ELSIG, Jheronimus Bosch…, 52-53; L. SILVER, Hieronymus Bosch, s. 348-356; S. FISCHER, Hieronymus Bosch... (2013), s. 184.

Zob. A. CHÂTELET, Sur un jugement dernier de Dieric Bouts, „Nederlands Kunsthistorisch Jaarbo-ek”, 16 (1965), s. 17-42.

31 _{F. ELSIG, Jheronimus Bosch…, s. 53; L. SILVER, Hieronymus Bosch, s. 348-350. Zob. T. KREN,}

R.S. WIECK, Visions of Tondal from the library of Margaret of York, Malibu, CA 1990. Na temat

wpywu malarstwa ksikowego na malarstwo tablicowe Jheronimusa Boscha zob. S. SULZBER

-GER, Jérôme Bosch et les maîtres de l’enluminure, „Scriptorium”, 16 (1962), s. 46-49; T. KREN,

M.W. AINSWORTH, Illuminators and Painters. Artistic Exchanges and Interrelationships, [w:] T. KREN, S. MCKENDRICK (red.), Illuminating the Renaissance. The Triumph of Flemish Manuscript Painting

in Europe, Los Angeles 2003, s. 44-47; E. POKORNY, Bosch and the In uence of Flemish Book

Illu-mination, [w:] E. DE BRUYN, J. KOLDEWEIJ (red.), Jheronimus Bosch. His Sources. 2nd International

Jheronimus Bosch Conference, May 22-25, 2007, ’s-Hertogenbosch, The Netherlands, Jheronimus Bosch Art Center, ‘s-Hertogenbosch 2010, s. 281-292.

32 _{J. COMBE, Hieronymus Bosch, przek. E. Duncan, London 1946 (Paris 1946), s. 23;}

W.S. GIBSON, Hieronymus Bosch, s. 64-65; R.H. MARIJNISSEN, P. RUYFFELAERE, Hieronymus Bosch...,

s. 302-304; L. DIXON, Hieronymus Bosch, s. 307; F. ELSIG, Jheronimus Bosch…, s. 53; L. SILVER,

Hieronymus Bosch, s. 356-357.

33 _{Wymiary tablic podaj za: The Bosch Research and Conservation Project (BRCP): http://}

boschproject.org [dostp: 04.06.2014].

34 _{B. VERMET, Hieronymus Bosch. Painter, workshop or style?, [w:] J. KOLDEWEIJ, P. VANDEN} -BROECK, B. VERMET, Hieronymus Bosch. The Complete Paintings and Drawings, przek. T. Alkins,

Cinotti

_{podtrzymuje obecnie Frédéric Elsig}

_{, okrelajc czas powstania obrazów}

na lata 1502-1503. Stefan Fischer

_{przyjmuje póniejsze ramy czasowe: ok.}

1505-1515. Erik Larsen

_{sdzi, e obrazy zostay namalowane w latach ok. 1480-1482.}

* * *

W niniejszym tekcie stanowicym prób odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule

studium, sytuuj tablic Wniebowzicie zbawionych przede wszystkim w dwóch

fundamentalnych dla bada ikonogra cznych tego dziea kontekstach: pimiennictwa

eschatologicznego i malarstwa niderlandzkiego/ amandzkiego oraz w kontekcie

do-wiadcze z pogranicza mierci (near-death experiences). wiadomy ogranicze i

pu-apek jakie niesie – posuguj si okreleniem Jana Biaostockiego – interpretative

iconography

_{, pozostajc na obrzeach retoryki pewnoci}

_{, w ramach krytycznego}

dyskursu, wychodz poza dominujcy w literaturze przedmiotu gówny nurt

inter-pretacyjny, podejmujc rozwaania koncentrujce si na czterech motywach: dusza

ludzka, anio, tunel, wiato. Z powodu braku moliwoci wiarygodnej rekonstrukcji

rzekomego tryptyku lub poliptyku, którego skrzyda miay stanowi wyobraenia

zawiatów, przyjmuj, podobnie jak Walter S. Gibson, czteroczciow form dziea

tworzonego przez wzmiankowane tablice z Wenecji.

Oryginalno wizji Jheronimusa Boscha zasadza si na realistycznej przestrzennie

wizualizacji tunelu

_{. Ów „cznik” prowadzcy w stron innej rzeczywistoci}

uka-zanej w postaci wiata, nagie dusze ludzkie pokonuj samodzielnie. Na tle okrgu

wietlnego widoczny jest zarys dwóch (trzech?) postaci, inn do tunelu wprowadza

anio. Czterem przedstawicielom spoecznoci zbawionych przedstawionym poniej

konstrukcji z picioma wyodrbnionymi piercieniami, towarzysz uskrzydleni

anio-Bosch and His Followers, [w:] J. KOLDEWEIJ, B. VERMET, B. VAN KOOIJ, Hieronymus Bosch. New

Insights Into His Life and Work, tabela s. 124. Zob. te BRCP: http://boschproject.org.

35 _{D. BUZZATI, M. CINOTTI, L’opera completa di Bosch, s. 98. Mia Cinotti okrela czas}

po-wstania tablic na lata 1500-1504.

36 _{F. ELSIG, Jheronimus Bosch…, s. 52-60.}

37 _{S. FISCHER, Hieronymus Bosch..., 2013, s. 184, 254.} 38 _{E. LARSEN, Hieronymus Bosch, s. 121.}

39 _{J. BIAOSTOCKI, Iconography, [w:] P.P. WIENER, The Dictionary of the History of Ideas.}

Studies of Selected Pivotal Ideas, t. II, New York 1973, s. 524.

40 _{Zob. G. DIDI-HUBERMAN, Przed obrazem. Pytanie o cele historii sztuki, przek. B. Brzezicka,}

Gdask 2011.

41 _{L. SILVER, Hieronymus Bosch, il. 277, s. 353. Ilustracja w wysokiej rozdzielczoci dostpna}

jest na stronie BRCP: http://boschproject.org. Ludwig von Baldass twierdzi, e wejcie do raju poprzez tunel zna XV-wieczne malarstwo miniatorskie, jednake w swej monogra i nie poda adnego przykadu; TENE, Hieronymus Bosch, s. 224.

owie odziani w alby i paszcze. Kad z dusz ludzkich, z wyjtkiem tej ukazanej

najwyej, której asystuje jeden byt czysty, w stron wejcia do tunelu unosi para

anioów. To podróy w zawiaty stanowi warstwa ciemnych chmur.

Podstaw do wybitnie negatywnej konstatacji na temat kondycji moralnej

miesz-kaców ziemi, a co za tym idzie – infernalnego nau niemal caej ludzkoci –

w takim duchu interpretowane s niektóre obrazy Jheronimusa Boscha – daj dwa

tryptyki Sdu Ostatecznego czone z nazwiskiem malarza z ‘s-Hertogenbosch:

Otarz przechowywany w Akademie der Bildenden Künste w Wiedniu (ok. 1482 lub

póniej) oraz Otarz z Groeningemuseum w Brugii (ok. 1486 lub póniej)

_{, uwaany}

za wytwór autorstwa samego Boscha i/lub jego warsztatu. Niewielk nadziej na

symboliczny udzia w rajskiej rzeczywistoci, pozostajcej tajemnic, której istoty

nie potra  lub nie móg wyjawi w. Pawe (1 Kor 2,9)

_{, wnosz namalowane}

w górnym lewym rogu czci rodkowej Otarza z Wiednia postaci anioów

uno-szce dusze zmarych w kierunku wietlnej szczeliny w niebie oraz uskrzydlone

dusze ukazane na lewym skrzydle drugiego Otarza. Garstka zbawionych zdaje

si ilustrowa sowa Chrystusa: „bo wielu jest powoanych, lecz mao wybranych”

(Mt 22,14). w. Augustyn (354-430) w ramach swej teorii predestynacji zakada,

e liczba zbawionych ma odpowiada liczbie upadych anioów (Pastwo Boe,

22,1)

_{. W tablicach z Wenecji, w porównaniu z oboma Otarzami pozbawionymi}

ukazywanego czasami na lewym skrzydle wyobraenia raju z bram wiodc do

niebiaskiego Jeruzalem

_{, Bosch zachowa równowag w przedstawianiu dwóch}

wymiarów wiecznoci – nieba i pieka. Obie „przestrzenie” niemal w równym

stop-niu zaludniaj zbawieni jak i potpieni. Natomiast medaliony z przedstawieniami

Pieka i Raju z tablicy Siedmiu grzechów gównych i czterech rzeczy ostatecznych

(Madryt, Museo Nacional del Prado; 1500-1525)

_{, uwaanej za dzieo Boscha lub}

jego naladowcy, ze wzgldu na zwizki z ideami wyraonymi w traktatach Speculum

http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcol-lectie.be [dostp: 21.06.2014].

43 _{Odnony fragment brzmi nastpujco: „ani oko nie widziao, ani ucho nie syszao […] jak}

wielkie rzeczy przygotowa Bóg tym, którzy Go miuj” (1 Kor 2,9). Wszystkie cytaty biblijne podaj za: Biblia Jerozolimska (tekst „Biblia Tysiclecia”, wyd. V, Pozna 2000), red. K. Sarzaa, Pozna 2006. Tekst aciski zob. Biblia Sacra Vulgata, red. R. Weber, R. Gryson, wyd. V, Stuttgart 2007, ewentualnie na stronie Deutsche Bibelgesellschaft: http://www.academic-bible.com.

44 _{W. AUGUSTYN, Pastwo Boe, przek. W. Kubicki, wyd. II, Kty 2002, s. 907. Znany}

w czasach Jheronimusa Boscha traktat Van der Vorsienigkeit Godes okrela, i na kade 30 000 dusz do nieba mog tra  co najwyej dwie. Podaj za: D. BAX, Ontcijfering van Jeroen Bosch,

Den Haag 1949, s. 277.

45 _{Zob. np. poliptyk Sdu Ostatecznego (Beaune, Hôtel-Dieu; midzy 1443 a 1451)}

Rogie-ra van der Weyden (1399/1400-1464), tryptyk Sdu Ostatecznego (Gdask, Muzeum Narodowe; ok. 1471) Hansa Memlinga.

humanae salvationis (przed 1324), Le Pèlerinage de la vie humaine Guillaume’a de

Digulleville (ok. 1295 – ok. 1380?), Cordiale de quatuor novissimis

najprawdo-podobniej autorstwa Gerarda van Vliederhoven (ok. 1340-1402) czy De quattuor

novissimis Dionizego Kartuza (1402-1471), nie pozwalaj na ich ocen w kontekcie

osobistych pogldów malarza na kwestie ostateczne. Niemniej jednak zauwamy, e

w rajskiej spoecznoci (medalion z Siedmiu grzechów gównych i czterech rzeczy

ostatecznych), w której centraln gur jest Chrystus otoczony anioami, znaleli

si bogobojni mowie epoki Starego Testamentu i chrzecijanie.

Myl chrzecijaska zna pojcie ziemskiego pielgrzymowania. Ów stan – status

viae, koczy si w momencie mierci, która, co oczywiste, w teologii nie jest

po-strzegana jako fakt wycznie biologiczny. Traktujc tablice z Palazzo Ducale jako

kwadryptyk, w kontekcie nauki o dwóch sdach jednostkowym i powszechnym

_,

wizj Jheronimusa Boscha cz z pierwsz z prawd wiary, której wanym

zagad-nieniem jest kwestia istnienia tzw. stanu poredniego (status intermedius),

okrela-jcego sposób istnienia duszy (anima separata) pomidzy mierci a wskrzeszeniem

ciaa u kresu historii. Sowa zawierajce nadziej na osignicie nieba przed sdem

ostatecznym wypowiedzia Chrystus na krzyu do skruszonego otra: „Dzi bdziesz

ze Mn w raju” (k 23,43). W czasach malarza w mocy pozostawaa

konstytu-cja Benedictus Deus, ogoszona w 1336 r. przez papiea Benedykta XII

(1280/85-1342), bdca swoistego rodzaju reakcj na wypowiedzi poprzednika – Jana XXII

(ok. 1245-1334), sugerujcego, jakoby dusze miay oglda Boga dopiero po sdzie

ostatecznym i zmartwychwstaniu cia (kazania na Wszystkich witych z 1331 r.)

_.

Czytamy w niej:

Moc niniejszej nieodwoalnej Konstytucji oraz powag apostolsk orzekamy, e

we-dug powszechnego rozporzdzenia Boga dusze wszystkich witych, którzy zeszli

z tego wiata przed mk Pana naszego Jezusa Chrystusa, jak równie Apostoów,

mczenników, wyznawców, dziewic i innych wiernych zmarych po przyjciu przez

nich witego chrztu Chrystusowego, jeli w chwili mierci nie miay nic do

odpo-kutowania, a take te, które w przyszoci opuszcz ten wiat w tym stanie, albo

jeliby wówczas miay w sobie co do oczyszczenia, gdy po swojej mierci zostay

oczyszczone oraz dusze dzieci odrodzonych w tyme chrzcie Chrystusowym w

prze-szoci i w przyprze-szoci, a umierajcych po chrzcie, przed uyciem wolnej woli, zaraz

47 _{Problematyk sdu jednostkowego/ indywidualnego/ szczegóowego oraz stanu poredniego}

podejmuj m.in. J. FINKENZELLER, Eschatologia, [w:] W. BEINERT (red.), Podrcznik Teologii

Dogma-tycznej, przek. W. Szymona, t. XI, Kraków 2000, s. 81-120; C.S. BARTNIK, Traktat XI. O rzeczach

ostatecznych (Eschatologia), [w:] C.S. BARTNIK, Dogmatyka katolicka, t. II, Lublin 2003, s. 838-841; T.D. UKASZUK, Ostateczny los czowieka i wiata w wietle wiary katolickiej. Zarys eschatologii

katolickiej, Kraków 2006, s. 105-119; Z. DANIELEWICZ, Traktat o rzeczywistoci ostatecznej, [w:] E. ADAMIAK, A. CZAJA, J. MAJEWSKI (red.), Dogmatyka, t. VI, Warszawa 2007, s. 349-366.

po swej mierci i po wspomnianym oczyszczeniu u tych, którzy potrzebowali tego

oczyszczenia, jeszcze przed odzyskaniem swoich cia i sdem ostatecznym, po

wnie-bowstpieniu naszego Pana Jezusa Chrystusa, byy, s i bd w niebie, królestwie

niebieskim i raju niebieskim z Chrystusem, przyczone do uczestnictwa witych

Anioów (BF 263; DS 1000)

_.

W obrazie z Wenecji nagie dusze, jak moemy sdzi odwoujc si do Biblii

oraz konstytucji papieskiej z 1336 r., po indywidualnym osdzeniu, jeeli nie

wy-magay oczyszczenia, lub po wczeniejszym pobycie w czycu

_{, udaj si do raju.}

Wniebowzicie zbawionych zdaje si stanowi kontynuacj narracji

zapocztkowa-nej w Raju ziemskim, gdzie dusze prawdopodobnie doznaj penego oczyszczenia

i przygotowuj si do ostatniego etapu pozaziemskiej peregrynacji.

Omiu przedstawicieli universum bytów czystych ukazanych w obrazie z Wenecji

to nie anioowie stróe (ich opieka nad ludmi koczy si w momencie mierci)

_,

lecz anioowie przewodnicy dusz, których zadania nawizuj do czynnoci

konsty-tutywnych dla antycznych psychopompoi ( )

_{. Na gruncie biblijnym}

pod-staw takiej identy kacji stanowi fragment: „Umar ebrak, i anioowie zanieli go

na ono Abrahama” (k 16,22)

_{. W funkcji anioa psychopomposa, jak zawiadcza}

staroytna literatura apokry czna, wystpuj anioowie o specy cznych nazwach:

49 _{Cyt. za: Breviarium  dei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kocioa, oprac. I. Bokwa,}

wyd. III, Pozna 2007, s. 156. Tekst aciski zob. H. DENZINGER (red.), Enchiridion Symbolorum

et De nitionum quae de rebus  dei et morum a Conciliis Oecumenicis et summis Ponti cibus emanarun, wyd. III, Wirceburgi 1856, s. 182.

50 _{Zob. J. LE GOFF, Narodziny czyca, przek. K. Kocjan, Warszawa 1997.}

51 _{Sigajc do fundamentu biblijnego (Tb 5,17; Hi 33,23; Ps 91,11; Mt 18,10; Dz 12,16), ju}

Ojcowie Kocioa nauczali, e kady czowiek ma swojego anioa stróa, który si nim opiekuje podczas ziemskiej wdrówki. Zob. S. LONGOSZ, Opiekucza funkcja Anioów w nauce Ojców

Ko-cioa, [w:] H. OLESCHKO (red.), Ksiga o anioach, Kraków 2002, s. 177-192.

52 _{F. CUMONT, Les vents et les anges psychopompes, [w:] T. KLAUSER, A. RÜCKER (red.), Pisciculi.}

Studien zur Religion unci Kultur des Altertums, Münster 1939, s. 70-75; E. TESTA, L’Angelologia dei

Giudeo-Cristiani, „Liber Annuus”, 33 (1983), s. 286-289; M.C. PACZKOWSKI, Anioowie w staroytnej

literaturze chrzecijaskiej (II-IV wiek), [w:] J. UGOWSKA, J. SKAWISKI (red.), Anio w literaturze

i w kulturze, t. I, Wrocaw 2004, s. 33; J. DANIÉLOU, Anioowie i ich misja, przek. K. Kubaszczyk, Warszawa–Zbki 2006, s. 141-154. Na temat Hermesa-Psychopomposa zob. P. GRIMAL, Sownik

mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocaw 1987, s. 142; M.P.O. MORFORD, R.J. LENARDON, Classical

Mythology, wyd. VII, New York 2003, s. 267, 269, 349; R. HARD, The Routledge Handbook of

Greek Mythology, based on H. J. Rose’s Handbook of Greek Mythology, London–New York 2004,

s. 113, 161; A. FISCHER, Hermes, [w:] M. GAGARIN (red.), The Oxford Encyclopedia of Ancient

Greece and Rome, t. III, New York 2010, s. 412. Zob. te K. KERÉNYI, Hermes przewodnik dusz.

Mitologem róda ycia mczyzny, przek. J. Prokopiuk, Warszawa 1993.

anio pokoju (Testament Asera 6, 6)

_{, anio przymierza (Apokalipsa Pawa 14,1-9)}

_;

w ostatnim utworze wymieniany jest take archanio Micha. Topos anioa

przewod-nika przejo nastpnie redniowiecze, pojawia si on m.in. w kazaniach (np. Kazania

na dzie w. Michaa w. Bonawentury [ok. 1217-1274])

_{i modlitwach}

_{. Kady}

wierzcy pozostawa w krgu silnego oddziaywania ideowego znanej antyfony In

paradisum (Niech anioowie zawiod ci do raju), zanotowanej m.in. w

Sakramen-tarzu Gelazjaskim z VIII wieku (Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Vat. Reg.

lat. 316), piewanej po zakoczeniu mszy aobnej, podczas procesji na cmentarz

_.

W niderlandzkim malarstwie tablicowym po motyw anioa unoszcego dusz/

posta signli m.in. Robert Campin (ok. 1375-1444)

_{i Petrus Christus}

(1415/20-1475/76) (il. 4)

_{, realizujc temat z cyklu Chway Marii – Zanicie Marii. Inny}

temat z tego cyklu – Wniebowzicie Marii, z wyeksponowanym motywem anioa,

reprezentuj obrazy Mistrza Legendy w. ucji (czynny ok. 1475-1505)

_{i Michiela}

Sittowa (ok. 1469-1525/26)

_{. W latach ok. 1455-1460 Simon Marmion wykona}

prace malarskie do Otarza w. Bertina; w The National Gallery w Londynie

znaj-duj si dwie górne kwatery skrzyde. W malowidle Dusza w. Bertina unoszona

54 _{Apokryfy Starego Testamentu, opr. i wstpy R. Rubinkiewicz, wyd. II, Warszawa 2000,}

s. 73. Utwór wchodzcy w skad Testamentów Dwunastu Patriarchów datowany jest na okres: 134-104 p. n.e. – pocztek II w.n.e.

55 _{Apokryfy Nowego Testamentu. Listy i Apokalipsy chrzecijaskie, opr. M. Starowieyski,}

Kraków 2001 (repr. 2007), s. 251. Apokalipsa Pawa powstaa midzy poow II wieku a poow III wieku, naley do najbardziej popularnych tekstów apokry cznych.

56 _{D. KECK, Angels and Angelology in the Middle Ages, New York 1998, s. 204.} 57 _{A. WILMAR, Auteurs spirituels et textes dévots du moyen âge latin, Paris 1932, s. 544.} 58 _{D. HILEY, Western Plainchant. A Handbook, New York 1993, s. 45. Pocztkowo antyfona In}

paradisum odmawiana bya przy obmywaniu ciaa zmarego, dopiero póniej zaczto j stosowa

podczas procesji. B. NADOLSKI, Liturgika, t. III (Sakramenty, sakramentalia, bogosawiestwa), Pozna 1992, s. 278. Tekst w nastpujcej postaci: „In paradisum deducant te Angeli; in tuo ad-ventu suscipiant te martyres, et perducant te in civitatem sanctam Ierusalem. Chorus angelorum te suscipiat, et cum Lazaro quondam paupere aeternam habeas requiem”, powsta z poczenia dwóch antyfon – In paradisum oraz Chorus angelorum. Dokumentem powiadczajcym wspólny zapis obu w ramach jednego utworu jest franciszkaski Brewiarz z 1260 r. Zob. R. RUTHERFORD, T. BARR, The

Death of a Christian. The Order of Christian Funerals, wyd. II, Collegeville, MN, 1990, s. 100.

59 _{Obraz znany jest jedynie z replik i kopii. Autorem jednej z nich (Staatliche Museen zu}

Berlin, Gemäldegalerie) jest Bartolomé Bermejo (ok. 1440 - po 1495). Zob. T.-H. BORCHERT (red.),

The Age of Van Eyck. The Mediterranean World and Early Netherlandish Painting 1430-1530,

przek. T. Alkins, inni, Ghent–Amsterdam 2002, s. 264 (informacja w katalogu, nr 110).

60 _{Obraz (San Diego, The Timken Museum of Art) datowany jest na lata 1460-1465. ródo}

ilustracji: http://www.timkenmuseum.org [dostp: 21.06.2014].

61 _{Obraz (Waszyngton, The National Gallery of Art) datowany jest na lata 1485-1500. ródo}

ilustracji: http://www.nga.gov [dostp: 21.06.2014].

62 _{Obraz (Waszyngton, The National Gallery of Art) datowany jest na ok. 1500 r. ródo}

do Boga

_{asyst w eschatologicznej podróy yjcego w VII wieku zakonnika}

stanowi dwóch anioów (il. 5). Owe skrzydlate istoty jako przewodników dusz

zobrazowa Dieric Bouts we wzmiankowanym ju lewym skrzydle Otarza Sdu

Ostatecznego – Wejcie zbawionych do raju

_{. Na czele kadej z piciu grup}

zbawio-nych podajcych w kierunku wzgórza znajduje si anio. Jeden z reprezentantów

niematerialnego wiata po oderwaniu si od wierzchoka góry wprowadza dusz

mczyzny w rozwietlony piercie chmur, bdcy wrotami do innej rzeczywistoci.

Próba dowiedzenia bezporedniej zalenoci typu: wzorzec – jego przejcie, midzy

skrzydem Otarza Sdu Ostatecznego Boutsa a obrazem Jheronimusa Boscha (por.

cz rodkow tryptyku Sdu Ostatecznego z Wiednia) nie jest intencj piszcego

te sowa, jakkolwiek zwizki ikonogra czne s niezaprzeczalne. Omawiany motyw

jest egzempli kowany w malarstwie ksikowym, spotykamy go m.in. w

Godzin-kach Arenberga (Los Angeles, J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig IX 8; fol. 221r)

wykonanych na pocztku lat szedziesitych XV wieku w Brugii oraz Godzinkach

Williama Hastingsa (Londyn, The British Library, Add. MS 54782; fol. 230r)

wykonanych midzy latami 1475 a 1483, prawdopodobnie w Gandawie lub Brugii.

Ikonogra czne analogie pomidzy miniatur z drugiego kodeksu a tablic z Wenecji

obejmuj motyw anioa unoszcego nag dusz oraz wizualizacj nieba ukazanego

jako „przestrze” w zotej barwie z dwoma krgami otaczajcymi Chrystusa.

Topos tunelu, jednokierunkowego „cznika” pomidzy wiatem ziemskim a

nie-biaskim znaj kultury staroytne, wystpuje m.in. w mezopotamskim Eposie o

Gil-gameszu (Tabliczka IX)

_{. Symbolika tunelu obejmuje trudy przejcia zwizanego}

z rozpoczciem nowego ycia. Tunel odgrywa istotn rol w rytach inicjacyjnych,

jest staym elementem architektury, uobecnia si w literaturze redniowiecznej (La

Prise d’Orange, XII wiek; Sir Orfeo, XIV wiek), aczkolwiek nie w pimiennictwie

wizyjnym, w którym powszechnie wystpuje most

_{. „W mitach, sagach i baniach}

owo królestwo porednie, owa ziemia niczyja – pisa Manfred Lurker przywoujc

obraz Jheronimusa Boscha z paacu Doów – moe pojawia si jako las, wyyna,

63 _{ródo ilustracji: http://nationalgallery.org.uk [dostp: 21.06.2014].} 64 _{ródo ilustracji: http://www.pba-lille.fr [dostp: 21.06.2014].}

65 _{ródo ilustracji: http://www.getty.edu [dostp: 21.06.2014]. Autorem miniatury jest Willem}

Vrelant (czynny ok. 1454-1481).

66 _{S. MCKENDRICK, Flemish Illuminated Manuscripts 1400-1550, London 2003, il. 41,}

s. 56. Iluminacje s przypisywane Mistrzowi Pierwszego Modlitewnika Maksymiliana I (czynny ok. 1475-1520).

67 _{Epos o Gilgameszu, przek. K. yczkowska, P. Puchta, M. Kapeu, Warszawa 2002.} 68 _{Zob. J. CHEVALIER, A. GHEERBRANT, The Penguin Dictionary of Symbols, przek. J.}

rzeka albo morze”

_{. W zwizku z symbolik „przejcia” Mircea Eliade wskazywa}

na dwa motywy: niebezpieczny most i ciasn bram

_{. Omawiajc mity i obrzdy}

wstpowania, przywoywa trzy inne motywy: drzewo, lin i drabin

_{. W}

kultu-rze chkultu-rzecijaskiej wanym „cznikiem” pomidzy dwoma wiatami jest wanie

drabina. Patriarcha Jakub widzia we nie „anioów Boych, którzy si wspinali

i schodzili po niej na dó” (Rdz 28,12). W Ewangelii wedug w. Mateusza w dwóch

perykopach wzmiankowane s ciasna brama (Mt 7,13-14) i ucho igielne (Mt 19,24).

Odnotujmy, e Charles de Tolnay

_{w tunelu z obrazu Boscha widzia manichejsk}

„kolumn chway”, symbolizujc podró dusz zmarych do nieba. Przez ten kana

transmisyjny maj przedostawa si take modlitwy.

Kwestia znajomoci przez Jheronimusa Boscha dwóch miniatur (fol. IV i fol.

12r)

_{z elementami astralnymi ukazujcych Boga w centrum wszechwiata,}

wy-konanych przez Simona Marmiona w rkopisie Le livre des sept âges du monde,

pozostaje nie w peni rozstrzygnita. Wprawdzie blisze realizacji tunelu z obrazu

weneckiego jest przedstawienie Boga (fol. 12r) otoczonego omioma sferami

niebie-skimi (w pierwszej, zewntrznej, dominuje ksiyc, za ostatni zajmuj sera ni),

jednake walory przestrzenne tej iluminacji dalece odbiegaj od „trójwymiarowej”

wizji brabanckiego malarza. Zapewne obaj twórcy posiadali pewn wiedz z zakresu

ówczesnej, przedkopernikaskiej astronomii

_{, a take astrologii}

_{. Za staroytnymi}

autorami powszechnie przyjmowano nastpujc kolejno cia niebieskich: Ziemia,

Ksiyc, Merkury, Wenus, Soce, Mars, Jowisz, Saturn. Dalej znajdowaa si sfera

gwiazd staych – Primum Mobile, a za ni Empireum. Bosch w przeciwiestwie

do Marmiona zrezygnowa z omioczciowej strukturyzacji tunelu oraz odniesie

Warszawa 2011, s. 365.

70 _{M. ELIADE, Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej, przek. B. Baran, Warszawa}

2008, s. 194-196.

71 _{M. ELIADE, Traktat o historii religii, przek. J. Wierusz Kowalski, Warszawa 2000, s. 117-122.} 72 _{C. DE TOLNAY, Hieronymus Bosch, s. 354.}

73 _{ródo ilustracji: http://balat.kikirpa.be [dostp: 21.06.2014].}

74 _{Zob. R. SIMEK, Erde und Kosmos im Mittelalter. Das Weltbild vor Kolumbus, München}

1992; E. GRANT, Planets, Stars, and Orbs. The Medieval Cosmos, 1200-1687, New York 1994; M.-P. LERNER, Le monde des sphères, t. I-II, Paris 1996-1997; S.C. MCCLUSKEY, Astronomies and

Cultures in Early Medieval Europe, Cambridge 1998 (repr. 2000); J. NORTH, Cosmos. An Illustrated

History of Astronomy and Cosmology, Chicago 2008, s. 232-301.

75 _{Odnonie do Jheronimusa Boscha zob. m.in.: A. Boczkowska, The Lunar Symbolism of}

the ‘Ship of Fools’ by Hieronymus Bosch, „Oud Holland”, 86 (1971), s. 47-69; TA, Lunar and

Christian symbolism of the painting ‘The marriage at Cana’ by Hieronymus Bosch, „Studia

Mu-zealne”, 11 (1975), s. 7-24; TA, The Crab, the Sun, the Moon and Venus. Studies in the Iconology

of Hieronymus Bosch’s Triptych ‘The Garden of Earthly Delights’, „Oud Holland”, 91 (1977),

s. 197-231; TA, Hieronim Bosch. Astrologiczna symbolika jego dzie, Wrocaw 1977; TA, Tryumf

astrologicznych (znaki zodiakalne). Cho oba zabiegi nie przesdzaj rzekomych

zalenoci, to stanowi argumenty w ich kontestacji. Pi krgów tunelu we

Wnie-bowziciu zbawionych nie odpowiada pierwszym piciu sferom niebieskim (Ziemia

– Soce), gdy jedynie zgodno sfery soca ze wiatem zamykajcym tunel

dawaaby podstaw takiego zaoenia.

W poszukiwaniach róde ikonogra cznych tablicy z Wenecji naley uwzgldni

pónoredniowieczne ilustracje kosmosu, który wszake przedstawiany jest

zazwy-czaj w formie koncentrycznych sfer z centralnie usytuowan ziemi (np. L’Image

du monde Gossuina de Metz, XIII wiek, Pary, Bibliothèque nationale de France,

Ms. fr. 14964; fol. 117r), a nigdy jako tunel, bdcy bardzo rzadkim motywem

w religijnym malarstwie pónoredniowiecznym. Nietypow, bo ukazujc w

cen-trum wszechwiata krg soneczny iluminacj (fol. 160r) zawiera manuskrypt Le

Pèlerinage de la vie humaine (Pary, Bibliothèque nationale de France, Ms. fr.

376), wykonany w Rennes w latach ok. 1425-1450 (il. 6)

_{. Jako literackie ródo}

inspiracji Jheronimusa Boscha daje si wskaza relacj w. Pawa na temat porwania

pewnego czowieka „w ciele […] czy poza ciaem” do nieba, którego struktura cho

nie jest picioczonowa, to wykazuje zoon budow, jest trójdzielna (2 Kor 12,2)

_.

Pewne wskazówki interpretacyjne kryje spekulatywna myl staroytnej Grecji i jej

póniejszy rezonans w Biblii. Mianowicie, w systemie pitagorejskim liczba pi

jako wynik dodawania pierwszej liczby parzystej z nieparzyst, elementu mskiego

z eskim, symbolizowaa zalubiny

_{. W kontekcie weselnym liczba ta pojawia}

si w eschatologicznej przypowieci o piciu pannach nierozsdnych i piciu

roz-tropnych, które wyszy na spotkanie pana modego (Mt 25,1-13). Poprzez posta

oblubieca atwo dostrzegalna staje si paralela z Pieni nad Pieniami, ksig,

która poza sensem dosownym jest odczytywana jako obraz relacji Chrystusa do

Jego Kocioa, lub wrcz w duchu mistycznym, jako zjednoczenie dusz z Bogiem

_.

Jake znamienna jest, jeeli wemiemy pod uwag zainteresowania badawcze autorki

doszukujcej si w dzieach Boscha elementów manichejskich i katarskich (liczba

76 _{ródo ilustracji: http://mandragore.bnf.fr [dostp: 21.06.2014].}

77 _{Ide zoonej budowy nieba zawiera Ksiga Henocha sowiaska (1-36), sigajca}

najpraw-dopodobniej do bizantyjskiego róda z IX wieku n.e. Ogldu niebiaskiej rzeczywistoci dostpi Henoch, któremu towarzyszyo dwóch anioów.

78 _{C. RIEDWEG, Pythagoras. Leben, Lehre, Nachwirkung. Eine Einführung, München 2002,}

s. 109, 170; C.L. JOOST-GAUGIER, Measuring Heaven. Pythagoras and His In uence on Thought

and Art in Antiquity and the Middle Ages, Ithaca, NY 2006, s. 106, 170; L. ZHMUD, Pythagoras

and the Early Pythagoreans, przek. K. Windle, R. Ireland, Oxford 2012, s. 448. Zob. te V. FO -STER HOPPER, Medieval Number Symbolism. Its Sources, Meaning, and In uence on Thought and

Expression, New York 1938 (repr. Mineola 2000), s. 43; E. MAOR, The Pythagorean Theorem.

A 4,000-year History, Princeton, NJ 2007, s. 20-21.

79 _{Zob. np. Homilie do Pieni nad Pieniami (Sermones super Cantica Canticorum) Bernarda}

pi jest liczb kluczow

_{), opinia Lyndy Harris okrelajcej obraz z Wenecji jako}

nieheretycki, a wrcz wyjtkowy i mistyczny

_.

Nie da si wykluczy, i Jheronimus Bosch odwoujc si do wiedzy

astro-nomicznej i wasnych dowiadcze optyczno-wizualnych

_{, dokona uproszczonej}

wizualizacji kosmosu, którego poszczególne sfery dusza ludzka po opuszczeniu

ciaa musi przemierzy, udajc si do niebiaskiego Jeruzalem. Czy z

hipotetycz-n re eksj malarza nad tradycj pitagorejsk i tekstami biblijnymi mona czy

przedstawienie picioczciowego tunelu we Wniebowziciu zbawionych? Zwrómy

uwag, e liczba krgów tunelu odpowiada liczbie dusz unoszonych przez anioów.

Nie sposób jednoznacznie stwierdzi, czy analogia ta jest zamierzona oraz czy

pi-cioczciowa struktura tunelu kryje treci symboliczne.

Niebo, jak zawiadczaj liczne przekazy nowotestamentalne

_{, jest stanem}

osobo-wego bytu ludzkiego, a nie miejscem rozumianym zycznie, to metaforyczna

„prze-strze”

_{wspóbytowania z Bogiem-Chrystusem (J 14,3; Flp 1,23; 1 Tes 4,17). Cho}

mamy Go ujrze „takim jakim jest” (1 J 3,2), „twarz w twarz” (1 Kor 13,12), to

zgodnie ze wiadectwem w. Pawa, Wadc zamieszkujcego „wiato niedostpn

[…] nikt z ludzi nie widzia, ani nie moe zobaczy” (1 Tm 6,16)

_{. Na tajemnic}

teofanii wskazywa take w. Jan Ewangelista (J 1,18; 6,46). Obraz nieba, którego

istot stanowi visio Dei / visio beati cans

_{, jaki wyania si z lektury tych kilku}

fragmentów Nowego Testamentu, pozostawia nas w niejednoznacznej poznawczo

sytuacji. Kluczowe sformuowanie dotyczce „królestwa niebieskiego” (Mt 7,21),

zawarte w przywoywanej ju konstytucji Benedictus Deus, ma nastpujc posta:

„dusze wszystkich witych [...] oglday i ogldaj Bo Istot widzeniem

intu-itywnym, a nawet twarz w twarz, bez porednictwa adnego stworzenia, które

80 _{A. SCHIMMEL, The Mystery of Numbers, przek. F.C. Enders, A. Schimmel, New York 1993,}

s. 110.

81 _{L. HARRIS, The Secret Heresy of Hieronymus Bosch, wyd. II, Edinburgh, 2002, s. 205.} 82 _{Ciekawych dozna dostarcza eksploracja systemu kanaów Binnendieze zasilanych przez}

rzek Dieze w centrum ‘s Hertogenbosch, z licznymi mostami i tunelami powstaymi poprzez zabudow poszczególnych dróg wodnych w wyniku ekspansji urbanistycznej wewntrz murów miejskich. Zwrómy te uwag na pewien element architektury sakralnej. Mianowicie, niektóre rozety w fasadach lub innych cianach szczytowych gotyckich wity wypeniane dekoracj (wi-tra) o ukadzie koncentrycznym, zdobi ukazywany centralnie wizerunek Chrystusa sol salutis.

83 _{Zob. A. JANKOWSKI, Eschatologia Nowego Testamentu, Kraków 2007, s. 137-145.}

84 _{Na temat rónych obrazów biblijnych nieba zob. J. FINKENZELLER, Eschatologia, s. 227-235.} 85 _{Por. 1 Tm 1,17.}

86 _{Zob. C.S. BARTNIK, Traktat XI. O rzeczach ostatecznych, s. 896-899; T.D. UKASZUK,}

suyoby za przedmiot widzenia, ale Boa Istota ukazuje si im bez osony, jasno

i wyranie” (BF 263; DS 1000)

_.

Badanie radiogra czne rtg tablicy z Wenecji wykazao w wietlistym okrgu

obecno zarysu postaci Boga

_{. Zachowany zatem stan obrazu dowodziby zmiany}

pierwotnej koncepcji malarza bliszej o cjalnej wykadni Kocioa oraz

rednio-wiecznej ikonogra i nieba z antropomor cznymi wyobraeniami Boga-Chrystusa.

W powyszym wietle próba wykazania zalenoci pomidzy tablic Jheronimusa

Boscha a twórczoci Jana van Ruysbroeck, z któr malarz móg zetkn si poprzez

ruch religijny devotio moderna

_{, majcy pocztek w XIV wieku w Niderlandach,}

wydaje si suszna. Bodaj najwaniejszym dzieem brabanckiego teologa i mistyka

przenoszcym topos wiata ujmowanego symbolicznie i metaforycznie jest

Króle-stwo miujcych (Dat rike der ghelieven).

wiato pozostajce niewtpliwie fenomenem zycznym naley do staego

reper-tuaru rodków jzykowych twórczoci zorientowanej religijnie

_{. Róne kategorie}

87 _{Cyt. za: I. BOKWA (red.), Breviarium  dei..., s. 156-157. Tekst aciski: Enchiridion}

Symbo-lorum et De nitionum..., s. 182. Na Soborze Florenckim w 1439 r. dodano, e bogosawieni bd

si cieszy widzeniem proporcjonalnym do posiadanych zasug (DS 1305).

88 _{F. ELSIG, Jheronimus Bosch…, s. 53. Zob. BRCP: http://boschproject.org.}

89 _{Tak sugesti zawiera praca R.H. MARIJNISSEN, P. RUYFFELAERE, Hieronymus Bosch..., s. 303.}

W traktacie O naladowaniu Chrystusa (De imitatione Christi), zawierajcym wykadni devotio

moderna, przypisywanym niemieckiemu mistykowi Tomaszowi à Kempis (ok. 1379-1471), na temat

wiata eschatologicznego czytamy: „Pewnego dnia przyjdzie pokój, który znany jest Panu i nie bdzie ju dnia ani nocy tego oczywicie czasu, lecz wiato wiekuista, nieskoczona jasno, trway pokój i bezpieczny odpoczynek” (3,47). TOMASZÀ KEMPIS, Naladowanie Chrystusa, przek. S. Kuczkowski, wyd. II, Kraków 2005, s. 248. aciski tekst zob. T. LUPO (red.), De imitatione

Chri-sti libri quattuor, Città del Vaticano 1982. Na temat devotio moderna zob. R.R. POST, De Moderne

Devotie. Geert Groote en zijn stichtingen, Amsterdam 1940; E. BROUETTE, R. MOKROSCH, Devotio

moderna, [w:] G. MÜLLER, H. BALZ, G. KRAUSE (red.), Theologische Realenzyklopädie, t. VIII, Berlin 1981, s. 605-616; J.H. VAN ENGEN, Devotio Moderna. Basic Writings, Mahwah, NJ 1988,

s. 5-61; M. ASTON, Faith and Fire. Popular and Unpopular Religion 1350-1600, London–Rio Grande, OH 1993, s. 169-177; H. BLOMMESTIJN, C. CASPERS, R. HOFMAN (red.), Spirituality

Rene-wed. Studies on Signi cant Representatives of the Modern Devotion, Leuven 2003; O. GRÜNDLER,

Devotio moderna, [w:] J. RAITT (red.), Duchowo chrzecijaska. Póne redniowiecze i reformacja,

przek. P. Blumczyski, t. II, Kraków 2011, s. 181-197.

90 _{Na temat wiata w kulturze chrzecijaskiej zob. O. BÖCHER, Licht und Feuer, [w:] G. MÜL} -LER, H. BALZ, G. KRAUSE (red.), Theologische Realenzyklopädie, t. XXI, Berlin 1991, s. 83-119; K. HEDWIG, Licht, Lichtmetapher, [w:] R.-H. BAUTIER, R. AUTY (red.), Lexikon des Mittelalters, t. V,

München–Zürich 1991, szp. 1959-1962; A. PARAVICINI BAGLIANI, Light, [w:] A. VAUCHEZ, B. DOBSON, M. LAPIDGE (red.), Encyclopedia of the Middle Ages, przek. A. Walford, t. II, Cambridge–Chicago

2000, s. 849-850; D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej. Leksykon, przek. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyski, wyd. II, Warszawa 2001, s. 92-97; C.E. SCHÜTZINGER, Light (metaphysics

of), [w:] B.L. MARTHALER (red.), New Catholic Encyclopedia, t. VIII, Farmington Hills 2003, wyd. II, s. 583-584. Tematyk wiata w sztuce redniowiecznej podejmuje m.in. G. FEDERICI VESCOVINI,

wiata, blasku, jasnoci pojawiaj si nader czsto w relacjach mistyków

odnosz-cych si do Boga

_{. Myl Pseudo-Dionizego Areopagity (V/VI wiek), sigajcego}

w omawianym tutaj aspekcie do Pastwa (VI, 509B) Platona (ok. 427-347 p.n.e),

znano na Zachodzie dziki przekadowi Jana Szkota Eriugeny (ok. 800 - ok. 877)

_.

O popularnoci Corpus Dionysiacum wiadcz komentarze dokonane m.in. przez

w. Alberta Wielkiego (ok. 1193-1280), w. Bonawentur oraz w. Tomasza z Akwinu

(ok. 1225-1274). W traktacie Imiona Boskie (De divinis nominibus) Pseudo-Dionizy

Areopagita pisa: „wiato przecie wywodzi si z dobra i jest wizerunkiem dobroci.

Std dobro jest wysawiane pod imieniem wiata; tak to pierwowzór ujawnia si

w swoim odbiciu” (IV, 4)

_{. Nieco dalej, pod koniec wywodu doda: „Zgodnie ze}

swoj waciwoci – widzialnego obrazu dobra – wiato zbiera i przyciga do siebie

to wszystko co si widzi, co si porusza, co jest zdolne przyj wiato i ciepo”

(IV, 4)

_{. wiato jest staym elementem opisu nieba}

_{. Dante Alighieri (1265-1321)}

w Boskiej Komedii (Divina Commedia) w sposób sugestywny, cho zarazem prosty,

przedstawi Empireum jako „niebo, co jeno jest wiatoci czyst,/ wiatoci

myli pen ukochania,/ prawd ukochania, rozkosz wieczyst” (Raj, 30,39-41)

_.

91 _{Zob. K. RUH, Geschichte der abendländischen Mystik, t. I-III, München 1990-1996;}

B. MCGINN, The Presence of God. A History of Western Mysticism, t. I-V, New York 1991-2007;

P.L. GAVRILYUK, S. COAKLEY (red.), The Spiritual Senses. Perceiving God in Western Christianity, New York 2012, s. 1-223. Na temat mistycyzmu w Niderlandach zob. K. RUH, Geschichte der

abendländischen Mystik, t. IV (Die niederländische Mystik des 14. bis 16. Jahrhunderts), München

1999; R. VAN NIEUWENHOVE, R. FAESEN, H. ROLFSON (red.), Late Medieval Mysticism of the Low

Countries, Mahwah, NJ 2008.

92 _{Zob. P. ROREM, The Early Latin Dionysius. Eriugena and Hugh of St. Victor, [w:] S. CO} -AKLEY, C.M. STANG (red.), Re-thinking Dionysius the Areopagite, Chichester 2009, s. 71-84. Sam teolog o wiecie wyrazi si nastpujco: „Omnia quae sunt lumina sunt” (In Ierarchiam Caelestem, 1.1). J. BARBET (red.), Iohannis Scoti Eriugenae. Expositiones in Ierarchiam Caelestem, Turnhout 1975, s. 3.

93 _{PSEUDO-DIONIZY AREOPAGITA, Pisma teologiczne. Imiona Boskie, Teologia Mistyczna, Listy,}

przek. M. Dzielska, Kraków 1997, s. 80. Grecki tekst zob. B.R. SUCHLA (red.), Corpus Dionysiacum

I. Pseudo-Dionysius Areopagita, De divinis nominibus, Berlin 1990. Zob. komentarz w S. KLITE

-NIC WEAR, J.M. DILLON, Dionysius the Areopagite and the Neoplatonist Tradition. Despoiling the

Hellenes, Aldershot–Burlington, VT 2007, s. 17-18.

94 _{PSEUDO-DIONIZY AREOPAGITA, Pisma teologiczne. Imiona Boskie…, s. 81.}

95 _{Zob. J.B. RUSSELL, A History of Heaven. The Singing Silence, Princeton 1997; J.S. EMER} -SON, H. FEISS (red.), Imagining Heaven in the Middle Ages. A Book of Essays, New York 2000;

C. MUESSIG, A. PUTTER, G. GRIFFITH, J. JEFFERSON (red.), Envisaging Heaven in the Middle Ages, Abingdon–New York 2007.

96 _{DANTE, Boska Komedia, przek. A. widerska, Kraków 1947 (wyd. II, repr. Kty 2008),}

s. 551. Tekst woski: „ciel ch’è pura luce:/ luce intellettüal, piena d’amore/ amor di vero ben, pien di letizia” (Raj, 30, 39-41). G. PETROCCHI (red.), La Commedia secondo l’antica vulgata, t. IV, Milano 1967, s. 406. Zob. komentarz na temat wiata: C. MOEVS, The Metaphysics of Dante’s

Jan van Ruysbroeck, w twórczoci którego zauwaalne s wpywy neoplatoników,

mistycyzmu cystersów, wiktorynów, franciszkanów, pisarzy nadreskich, rozpoczyna

pierwszy rozdzia Królestwa miujcych od analizy sowa „Pan”, które implikuje

moc stwórcz. O anioach, którymi Bóg ozdobi niebo, bytach majcych posi

„nieskoczone królestwo wiecznej niezmiennoci” (I) pisa: „Duchy zwrócone ku

Bogu s szczliwe, gdy zwrot kadej wadzy dokonuje si w wietle chway,

a w jednoci Bóstwa doznaje rozkoszy i istotowej jasnoci” (I)

_{. Posugujc si}

antonimem wiatoci skonstatowa, e intelekt duchów zwróconych ku sobie, które

s nieszczliwe, „zosta zaciemniony przez grzech i odsunity od Boej jasnoci”

(I)

_{. Pojcia lumen gloriae i lux gratiae, rozumiane jako dar „wiata chway”,}

warunek konieczny do poznania w istocie niepoznawalnego Boga, wyksztaciy si

ju w teologii patrystycznej

_{. Ów dar Jan van Ruysbroeck postrzega jako}

niezbd-ny na drodze zbliania si ku Stwórcy, po osigniciu kresu wasniezbd-nych moliwoci

przez czowieka. Wówczas to zdaniem mistyka „Bóg przychodzi z nadprzyrodzonym

wiatem i owieca intelekt” (IV, 3)

_{. Poprzez dar rady (waciwie jego wyszy}

stopie) z pomoc Trójcy witej moliwe staje si zblienie ku boskiej istocie:

boskie Osoby skupiaj si w jednoci i naturalnie z rozkosz ku istocie ci.

Prze-pa [midzy stworzeniem a Bogiem] zachowuje si jak proste wiato – to sama

Istota, wiecca w jednoci Osób i w jednoci kadego skupionego ducha

stworzo-nego, u swego szczytu pragncego rozkoszy. To niepojte wiato owieca intelekt

skupiony duchów, gdy to jest wieczna Mdro zrodzona w duszy. W tym wietle

mona oglda prostot, z której zrodzio si wiato – natur Boga. Tylko w tym

wietle, którym jest Chrystus

_{, mona rozkosznie oglda niepojt istot. On w swej}

ludzkiej i boskiej naturze jest bram, przez któr trzeba przej. Tylko ten moe wej

do paacu wiecznej rozkoszy, kto yje wedug wzoru Chrystusa-czowieka, w Jego

niezmierzonej jasnoci kontempluje i wraca w siebie. Proste wiato tej istoty jest

niezgbione, niezmierzone i bezkresne. Obejmuje jedno Boskich Osób, jedno

duszy i wszystkich jej wadz, obejmuje i przenika naturaln zasadnicz dno i

roz-koszne przylgnicie do Boga i wszystkich, których On w tym wietle zjednoczy

z Sob. Tak powstaje rozkoszna jedno Boga i miujcych duchów, gdy wszystkie

97 _{Królestwo miujcych, [w:] B. Jan van Ruusbroec. Dziea, przek. M. Lew-Dylewski, t. I,}

Kraków 2000, s. 54. Tekst oryginalny zob. J.B. DAVID (red.), Werken van Jan van Ruusbroec, t. IV

(Dat rike der ghelieven, Vanden vier becoringhen, Vanden seven sloten, Van seven trappen), Gent 1861. Tekst dziea dostpny jest take na stronie Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Let-teren: http://www.dbnl.org.

98 _{Królestwo miujcych…, s. 54.}

99 _{Zob. C.S. BARTNIK, Traktat XI. O rzeczach ostatecznych, s. 899-900.} 100 _{Królestwo miujcych…, s. 72.}

101 _{W Zalubinach duchowych (Die gheestelike brulocht) Chrystusa okrela jako „wieczne}

soce”, „chwalebne Soce”, „bosk Jasno” (II, BC, 1a); Zalubiny duchowe, [w:] B. Jan van

duchy ponad sob, w niezmierzonym wietle, w boski sposób wpywaj w rozkoszn

jedno. W tym niepojtym wietle, w którym si zanurzaj, ustaje dziaanie Boga

i stworze […]. Tu Bóg i wszyscy zjednoczeni z Nim doznaj przeksztacenia przez

proste wiato” (IV, 4e)

_.

Traktat Królestwo miujcych kocz rozwaania nad piciorakim znaczeniem

wyraenia królestwa Boego: „Po raz pity zostaje ukazane miujcemu królestwo

Boe w niezmierzonym, boskim wietle, ponad rozumem, w duchu skupionym

w nadistocie Boga. Tam czowiek otrzymuje potrójny owoc: niezmierzon jasno,

niepojt mio i bosk rozkosz” (V, E)103. Ich wspódziaanie Jan van Ruysbroeck

opisa nastpujco: „Niezmierzona jasno i niepojta mio tak przenikaj dusz,

e doznaje trzeciego owocu – rozkoszy. Rozkosz jest tak wielka, e Bóg, wszyscy

wici i wielcy ludzie zostaj pochonici i roztopienie w bezkresie – w niewiedzy

i wiecznym zagubieniu si, lecz w tym zatopieniu i zagubieniu znajduje si

najwy-szy smak” (V, E)104. Czowiek, którego okreli mianem czowieka „wspólnego”,

ma trwa istotowo w Bogu, „by tak zosta przeksztaconym w przepastn jasno,

jak boskie Osoby w kadej chwili pograj si w przepastnej istocie i opywaj

rozkosz” (V, E)105.

Boschowska wizja spotkania dusz ludzkich z Bogiem niewtpliwie koresponduje

z wizj mistyczn Jana van Ruysbroeck, wizj nieba jako wspóistnieniem

czo-wieka w jednoci trzech Osób Boskich, których natur stanowi wiato

_{. Jednak}

zasadnicza trudno w przyjciu tej zalenoci tkwi w zaoeniu znajomoci przez

malarza dziea teologa

_.

102 _{Królestwo miujcych…, s. 106-107.} 103 _{Tame, s. 130.}

104 _{Tame, s. 130.} 105 _{Tame, s. 130.}

106 _{Obraz nieba ukazany w Królestwie miujcych nie jest jedynym, jaki pozostawi Jan van}

Ruysbroeck. W Wierze chrzecijaskiej (Vanden kerstenen ghelove) zasugerowa, podobnie jak wczeniej w. Augustyn w Pastwie Boym (22, 19), e zbawieni przebywajcy w rajskiej rzeczy-wistoci bd posugiwa si zarówno oczami oraz uszami wewntrznymi i zewntrznymi (2, 1).

Wiara chrzecijaska, [w:] B. Jan van Ruusbroec. Dziea, przek. M. Lew-Dylewski, t. III,

Kra-ków 2003, s. 67.

107 _{Zob. krytyk Antoniego Ziemby koncepcji teologicznej programowoci w malarstwie}

ni-derlandzkim; TENE, Sztuka Burgundii i Niderlandów…, s. 658-694. Por. zachowany kontrakt na

wykonanie Otarza Ostatniej Wieczerzy dla Bractwa Najwitszego Sakramentu przy Sint-Pieter-skerk w Lowanium, sygnowany w 1464 r. przez Dierica Boutsa. Cho w konsultacjach brali udzia teologowie, to w kontrakcie nie mona dopatrze si sformuowa o wybitnie dogmatycznym charakterze. Tre kontraktu zob. W. STECHOW, Northern Renaissance art, 1400-1600. Sources and