DziaҝalnoҲѴ gen. JÓzefa Hallera w strukturach resortu
edukacji w rzѱdzie na uchodӎstwie podczas II wojny Ҳwiatowej
Katarzyna gliwak, katarzyna.sliwak@poczta.onet.pl Uniwersytet WrocÙawski
Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw Streszczenie
W artykule autorka przedstawi dziaÙania gen. J. Hallera w latach 1940 – 1943 w londyÚskim rzdzie na uchodĊstwie. Haller peÙniÙ wówczas funkcj¿ ministra bez teki, który zarzdzaÙ Urz¿dem Oïwiaty i Spraw Szkolnych. W tekïcie zostan poruszone problemy dotyczce organizacji administracyjnej tej jednostki, przedstawione zostan sylwetki gÙównych dzia-Ùaczy oïwiatowych (M. Jedlicki, F. Lenczowski, R. Kurdybacha). W póĊniejszych latach na uchodĊstwie koszty utrzyma-nia placówek oïwiatowych zwi¿kszaÙy si¿, co teČ zostanie wykazane to poprzez analiz¿ budČetu Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych. Autorkascharakteryzuje dziaÙalnoï° nowo powstajcych szkóÙ na uchodĊstwie w Wielkiej Brytanii, na Cyprze i Bliskim Wschodzie pod wzgl¿dem iloïci uczniów, kadry pedagogicznej, pomocy danej placówce ze strony gen. Józefa Hallera. GÙównym materiaÙem ĊródÙowym wykorzystanym w referacie s archiwalia Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie (kwerenda w lipcu 2014 r.) oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
SÙowa kluczowe:
Gen. Józef Haller, Urzd Oïwiaty i Spraw Szkolnych, Rzd na UchodĊstwie, Szkolnictwo w Wielkiej Brytanii.
General Haller actions in the structure of the Ministry of Religious Aě airs and Public Education in the govern-ment-in-exile during World War II
Abstract
In this paper the author will present General Haller activity in the years 1940 - 1943 in London government-in-exile. Then Haller served as a minister without portfolio, who managed the OĜ ce of Education and School Aě airs. The paper will be raising issues regarding the administrative organization of the unit, will present the proÞ les of the main activists of education (M. Jedlicki, F. Lenczowski, L. Kurdybacha). In later years costs of maintaining educational institutions in exile were rising, so the budget of the OĜ ce of Education and School Aě airs will be examined in the speciÞ ed objectives spending the money. Author brieß y characterizes emerging business schools in exile in the UK, Cyprus, the Middle East, in the terms of number of students, teaching staě and the way General Haller supported the establishment. The primary source material used in the paper are the archives of the Polish Institute and Museum of the general Sikorski in London (author of the query was there in July 2014) and the State Archives in Warsaw.
Keywords: Gen. Józef Haller, OĜ ce of Education and School Aě airs, Government in Exile, Education in the UK.
Funkcjonowanie polskiej oïwiaty po wybuchu II wojny ïwiatowej byÙo szcztkowe. W kraju okupanci (Niemcy oraz Sowieci) skutecznie dČyli do ograniczania dziaÙalnoïci oïwiatowej poprzez wprowadzenie róČnorakich represji. Nauczy-ciele nie mogli naucza° wedÙug przedwojennych programów nauczania. ZostaÙy z nich usuni¿te najwaČniejsze dzieÙa pol-skiej literatury czy niewygodne tematy mówice o relacjach polsko-niemieckich oraz polsko-rosyjskich. W czasie okupacji polska oïwiata nie mogÙa normalnie funkcjonowa°. Rozwój polskiej edukacji- niezaleČny od wpÙywów okupantów byÙ moČliwy tylko poza granicami kraju.
Sytuacja polityczna polskich wҝadz uchodӎczych we Francji
Ewakuacja rzdu, który chciaÙ poprzez Rumuni¿ dotrze° do sprzymierzonej Francji, spowodowaÙa powstanie tam pierwszych placówek oïwiatowych. Prezydent RP i rzd zostali internowani dzi¿ki dziaÙaniom dyplomatów niemiec-kich. Zgodnie z zapisami konstytucji kwietniowej z 1935 r. powoÙano z koÚcem wrzeïnia 1939 r. nowe wÙadze w
Ču. Na czele nowego rzdu stanÙ gen. WÙadysÙaw Sikorski. W jego skÙad weszÙy cztery partie polityczne: Stronnictwo Narodowe (SN), Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), Polska Partia Socjalistyczna (PPS) i Stronnictwo Pracy (SP), które stanowiska w poszczególnych resortach podzieliÙy mi¿dzy siebie. SP, które powstaÙo dwa lata wczeïniej w 1937 r. z po-Ùczenia Narodowej Partii Robotniczej i Chrzeïcħ aÚskiej Demokracji, staraÙo si¿ przej° stanowiska w nowo powstaÙym resorcie oïwiaty. Formalnym przywódc tej partii byÙ Karol Popiel, ale pozycj¿ lidera zajmowaÙ gen. Józef Haller – sÙynny „bÙ¿kitny generaÙ” – twórca i dowódca Armii Polskiej we Francji z lat 1917-1919. WszedÙ on do rzdu powoÙanego przez gen. W. Sikorskiego jako minister bez teki. We Francji jesieni 1939 r. nie podejmowano jeszcze powaČnych decyzji w kwe-stii odtworzenia przedwojennego Ministerstwa WyznaÚ Religħ nych i Oïwiecenia Publicznego. Wówczas powszechnie przypuszczano, Če na wiosn¿ 1940 r. alianci (Francja i Wielka Brytania) zaatakuj Trzeci Rzesz¿ i j pokonaj. Rzd na uchodĊstwie w tamtym momencie miaÙ dla Polaków znaczenie symboliczne. W niedÙugim odst¿pie czasu okazaÙo si¿, iČ wojna moČe potrwa° dÙuČej niČ si¿ wielu politykom pocztkowo wydawaÙo, a – co za tym idzie – powstanie resortu oïwiaty jawiÙo si¿ jako niezb¿dne1.
Jesieni 1939 roku w ParyČu sprawami szkolnictwa i oïwiaty formalnie kierowaÙo Ministerstwo Pracy i Opieki Spo-Ùecznej, w którym to decydujcy gÙos mieli politycy PPS. W tymČe ministerstwie lider SP Karol Popiel miaÙ zosta° mia-nowany podsekretarzem stanu, który miaÙ decydowa° o polityce oïwiatowej. Premier W. Sikorski nominacj K. Popie-la chciaÙ zjedna° sobie ïrodowiska polonħ ne, które ostro oponowaÙy przeciwko przekazaniu kompetencji zarzdczych w oïwiacie w r¿ce socjalistów. Emigranci i politycy czuli tymczasowoï° takiego stanu rzeczy, który byÙ spowodowany dziaÙaniami wojennymi, jednak mimo tego nie przyj¿li tej nominacji z radoïci. K. Popiel byÙ osob, która nie posiadaÙa odpowiedniego doïwiadczenia i wiedzy, ani nie dysponowaÙa kompetencjami w sprawowaniu nadzoru pedagogiczne-go. Jego opieka nad szkolnictwem polonħ nym ograniczaÙa si¿ do spraw symbolicznych2.
We Francji Polonia oraz nowi uchodĊcy wojenni zebrali si¿ w ParyČu wokóÙ Polskiej Misji Katolickiej. Pierw-sz, najbardziej znan, szkoÙ polonħ n we Francji byÙo Gimnazjum i Liceum Polskie im. Cypriana Kamila Norwida, dziaÙajce pocztkowo w ParyČu. W 1940 r. przeniesiono jego siedzib¿ do Villard- de – Lans. MÙodzieČ ucz¿szczajca do tej szkoÙy braÙa czynny udziaÙ w Čyciu spoÙecznym emigracji polskiej. Jako przykÙad moČna tutaj poda° jej udziaÙ w uroczystych obchodach ïwi¿ta narodowego 3.05.1940 r. nad Sekwan. Pierwsi absolwenci gimnazjum i liceum im. C.K. Norwida, uzyskali matury w V 1940 r. zdajc jedynie egzaminy pisemne. Egzaminów ustnych planowanych na VI 1940 r. nie udaÙo si¿ juČ przeprowadzi°3, ze wzgl¿du na szybkie dziaÙania wojsk niemieckich. Rozpocz¿to
ewaku-acj¿ wielu polskich rodzin, a póĊniej takČe rzdu z premierem, który prawie do koÚca byÙ gÙ¿boko przekonany, iČ Francja zwyci¿Čy.
Ewakuacja do Wielkiej Brytanii - utworzenie Urz҄du OҲwiaty i Spraw Szkolnych
Latem 1940 r. zostaÙa przeprowadzona ewakuacja wÙadz naczelnych RP na terytorium Wielkiej Brytanii. DotarÙo tam ok. 27.6 tys. ČoÙnierzy oraz oÞ cerów, cywilnych uchodĊców4. Stronnictwa polityczne inaczej podchodziÙy juČ do
wszelkie-go rodzaju dziaÙaÚ. Dla tysi¿cy uchodĊców wÙadze RP podj¿Ùy trud organizacji struktur polskiewszelkie-go szkolnictwa powszech-nego, ïredniego oraz wyČszego. GÙównym celem byÙo umoČliwienie podj¿cia (bdĊ kontynuowania) nauki uczniom i stu-dentom, których wi¿ksza cz¿ï° sÙuČyÙa w armii5.
Realizacja tego zadania rozpocz¿Ùa si¿ dopiero po reorganizacji rzdu, który gen. W. Sikorski stworzyÙ na nowo po kryzysie gabinetowym w lipcu 1940 r. Pocztek dziaÙalnoïci wÙadz oïwiatowych na terenie Wielkiej Brytanii wizaÙ si¿ z powoÙaniem do rzdu gen. J. Hallera – ministra bez teki, dla którego przeznaczono ten resort6, ale bez wprowadzenia
1 R. Dzwonkowski, Szkolnictwo polskie we Francji w czasie II wojny ïwiatowej (1939- 1945), „Studia Polonħ ne” 1981, t. 4, s. 188; R. WapiÚski,
WÙadysÙaw Sikorski, Warszawa 1978, s. 87.
2 W. gladkowski, Szkolnictwa polskiego nad Sekwan wzloty i upadki, [w:] A. Koprukowniak (red.), Szkolnictwo polonijne na ïwiecie. Zarys
synte-zy, Lublin 1995, s. 160.
3 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Liceum polskie w ParyČu, Gimnazjum – Liceum im. C.K. Norwida w Villard de Lans- zaïwiad-czenia o nauce w szkole, gwiadectwo dojrzaÙoïci StanisÙawa Zagórskiego, sygn. 126, k.1.
4 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-1993, Warszawa 2004, s. 101.
5 J. SerwaÚski, Polacy w Wielkiej Brytanii w latach II wojny ïwiatowej, [w:] B. SzydÙowska- Ceglowa (red.), Polonia w Europie, PoznaÚ 1992, s. 427- 428.
6 Pocztkowo gen. Kazimierza Sosnkowski wspieraÙ kandydatur¿ prof. StanisÙawa Kota, który ostatecznie miaÙ obj° kierownictwo w Biu-rze dla Spraw Kultury. Zob. W. Chmielewski, DziaÙalnoï° oïwiatowa Urz¿du Ministra gen. Broni J. Hallera (VII 1940- IV 1941), „Przegld Historyczno- Oïwiatowy” 2013, nr 3-4, s. 57.
formalnej nazwy ministerstwo7. OÞ cjalnie posÙugiwano si¿ nazw Urzd Oïwiaty i Spraw Szkolnych lub teČ Urzd
Wy-chowania Narodowego8.
Gen. J. Haller – minister bez teki w rzdzie paryskim, niedÙugo po swej nominacji wyjechaÙ do USA w celu pozyskania poparcia Polonii amerykaÚskiej. Jego dziaÙania w USA byÙy owocne i odbiÙy si¿ szerokim echem wïród emigrantów, którzy witali go bardzo otwarcie. Na forum Rady Narodowej wspomniaÙ, Če wspóÙorganizowaÙ wraz z Andrzejem MaÙ-kowskim konferencj¿ na temat skautingu9. OpowiadaÙ o swej pracy spoÙecznej jako instruktor w DruČynach Sokolich.
WspomniaÙ o peÙnionej funkcji prezesa Zwizku Harcerstwa Polskiego, a na koniec zauwaČyÙ, Če jako dowódcy zawsze dobrze ukÙadaÙa mu si¿ wspóÙpraca z ČoÙnierzami i posiadaÙ silny wpÙyw na swych podkomendnych w Wojsku Polskim. W swoich przemówieniach podkreïlaÙ swój autorytet moralny oraz wychowawczy.
Najciekawiej brzmiaÙa jego deklaracja ideowa polityka, któremu powierzono oïwiat¿ na uchodĊstwie. GeneraÙ nawi-zujc do dorobku StanisÙawa Konarskiego i Komisji Edukacji Narodowej, wyraĊnie podkreïliÙ, Če to b¿dzie jego inspiracj w pracy10. ChciaÙ da° mÙodzieČy szans¿ na jak najlepsze warunki egzystencji. Jego zdaniem podstaw wychowawcz
powinny by° chrzeïcħ aÚskie zasady moralne oraz nacisk poÙoČony na sÙuČb¿ OjczyĊnie.
DziaÙania Urz¿du kierowanego przez gen. Haller, obejmowaÙy opiek¿ nad polskim szkolnictwem ïrednim i po-wszechnym na obszarach, gdzie przebywali polscy emigranci. W zakresie szkolnictwa ïredniego oraz powszechnego mu-siaÙ prowadzi° ewidencj¿ liczby nauczycieli tychČe szkóÙ, wspóÙdziaÙa° z wÙadzami wojskowymi w kwestii doksztaÙcania ČoÙnierzy polskich oraz kadr oïwiatowych, opiekowa° si¿ wydawnictwami edukacyjnymi, które przygotowywaÙy mate-riaÙy edukacyjne (podr¿czniki, lektury)11. W póĊniejszym okresie zakres jego kompetencji ulegaÙ pewnym zmianom12.
Biuro Ministra Stanu gen. J. Hallera zatrudniaÙo pocztkowo 6 osób, które funkcjonowaÙy pod fachowym nadzorem Mariana Jedlickiego13 oraz skÙadaÙo si¿ z 3 cz¿ïci: WydziaÙu ogólnego i wychowania narodowego, WydziaÙu oïwiaty
i wyznaÚ religħ nych oraz WydziaÙu studiów i Ùcznoïci ze szkolnictwem angielskim.
Gen. Haller juČ na pocztku swojej dziaÙalnoïci odniósÙ sukces organizacyjny. WaČnym wydarzeniem, majcym miejsce na po-cztku kadencji nowego ministra, byÙo utworzenie w marcu 1941 r. Polskiego WydziaÙu Lekarskiego przy Uniwersytecie w Edyn-burgu14, który jako jednowydziaÙowa szkoÙa z j¿zykiem polskim jako j¿zykiem wykÙadowym funkcjonowaÙa aČ do 1949 r.15.
Zmieniono w dniu 1.05.1941 r. nazw¿ resortu oïwiaty- od tego momentu byÙ to Urzd Oïwiaty i Spraw Szkolnych, a w jego ramach najwaČniejsze byÙy dwa wydziaÙy:
a/ WydziaÙ ogólny – kierowaÙ nim prof. Tadeusz Sulimirski16 Opracowywano w nim sprawy
organizacyjno-gospo-darcze szkolnictwa powszechnego i ïredniego, zajmowano si¿ dziaÙalnoïci wydawnicz17.
b/ WydziaÙ szkolnictwa – jego zarzdc byÙ Franciszek Lenczowski18. Zadania tego wydziaÙu byÙy skoncentrowane
wokóÙ problematyki zarzdzania róČnorodnymi szkoÙami oraz uczniami polskimi przebywajcymi w szkoÙach
brytyj-7 Do tego momentu sprawy szkolnictwa powszechnego i ïredniego podlegaÙy Ministerstwu Opieki SpoÙecznej. Zob. wi¿cej M. HuÙas,
Goïcie czy intruzi? Rzd polski na uchodĊstwie IX 1939- VII 1943, Warszawa 1996, s. 155.
8 Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego (dalej: IMPS), Akta Ministerstwa WyznaÚ Religħ nych i Oïwiecenia Publicznego (dalej: MWRiOP), A. 19. I./9, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdania za rok 1941 r., Sprawozdanie z dziaÙalnoïci Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych za rok 1941, k.1.
9 Gen. Haller zÙoČyÙ wizyt¿ w Prywatnej Szkole Powszechnej im. A. MaÙkowskiego w Castlemains. Zob. wi¿cej IMPS, MWRiOP, A. 19. I./12, Sprawozdanie za rok 1941 Prywatnej SzkoÙy Powszechnej im. A. MaÙkowskiego w Castlemains, k. 1.
10 J. RabiÚski, Stronnictwo Pracy we wÙadzach naczelnych Rzeczypospolitej Polskiej na uchodĊstwie w latach 1939- 1945, Lublin 2012, s. 286. 11 Art. 2 dekretu Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 1.05.1941 r. o utworzeniu Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych, Dz. U. RP z dnia 14.06.1941 r., nr 3, s.1.
12 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./7, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdanie za okres lipiec 1940- czerwiec 1941 r., k. 1.
13 Marian Jedlicki (1899 -1954)- historyk paÚstwa i prawa, wykÙadowca w okresie mi¿dzywojennym na Uniwersytecie PoznaÚskim, w cza-sie wojny przebywaÙ w Wielkiej Brytanii, gdzie od 1943 r. wykÙadaÙ na polskim Wydziale Prawa w Oxfordzie, po wojnie powróciÙ do Poznania, gdzie kontynuowaÙ sw prac¿ naukow. Zob. H. Izdebski, Jedlicki Marian Zygmunt, [w:] M. ProsiÚska – Jackl (red.), SÙownik historyków polskich, Warszawa 2004, s. 205.
14 Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17.03.1941 r. o Polskim Wydziale Lekarskim przy Uniwersytecie w Edynburgu, Dz. U. z 1941 r., Nr 2, poz.4 , s.1.
15 Zob. wi¿cej J. Rosowski, Polski WydziaÙ Lekarski przy Uniwersytecie w Edynburgu (1941 – 1949), [w:] Nauka polska na obczyĊnie, Londyn 1955, z. 1, s. 37.
16 Tadeusz Sulimirski (1898- 1983)- doktor prawa, historyk, archeolog, rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego, sekretarz w resorcie edukacji w rzdzie na uchodĊstwie, rektor Polskiego Uniwersytetu na ObczyĊnie w Londynie.
17 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./9, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych za rok 1941, k.1. 18 Franciszek Lenczowski zostaÙ póĊniej mianowany na wicedyrektora Polskiego Oïrodka Szkolnego im. StanisÙawa Staszica w Glasgow, prezesa Zrzeszenia Polskich Nauczycieli SzkóÙ grednich i Powszechnych. Zob. wi¿cej T. Radzik , Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranic
skich. Nadzorowano równieČ wydawanie podr¿czników, prowadzono doksztaÙcanie ČoÙnierzy i utrzymywano wspóÙ-prac¿ (dotyczyÙa ona edukacji) z sojusznikami (Czechy)19.
Funkcjonowanie pierwszych polskich szkÓҝ na uchodӎstwie
Gen. Haller pocztkowo posiadaÙ w obozie rzdzcym mocn pozycj¿. PozyskaÙ fundusze na edukacj¿ dzieci polskich na uchodĊstwie od Polonii amerykaÚskiej. DbaÙ o to, aby wspóÙpraca z prezydentem WÙadysÙawem Raczkiewiczem prze-biegaÙa bardzo dobrze. MiaÙo to swoje wymierne znaczenie w postaci materialnej. Dla urz¿du, którym kierowaÙ, pomimo pomocy materialnej ze strony Polonii, najwaČniejsze byÙy jednak ïrodki przekazywane z budČetu. Potrzeby Þ nansowe po podpisaniu umowy Sikorski- Majski w dniu 30.07.1941 r. wzrosÙy prawie 10-krotnie. BudČet dla oïwiaty na uchodĊstwie zamykaÙ si¿ w 1940 r. skromn sum 2894 (£), tymczasem w 1941 r. byÙa to juČ kwota 21300 (£) – czyli ok. siedmiokrotnie wi¿ksza. Szybko rosÙa liczba polskich placówek edukacyjnych. Pocztkowo na terenie Wielkiej Brytanii istniaÙy tylko trzy liczce si¿ szkoÙy: liceum m¿skie w Londynie, ČeÚskie gimnazjum i liceum w Londynie oraz m¿ska bursa w Glasgow20.
Jedn z pierwszych polskich placówek oïwiatowych, które powstaÙy na uchodĊstwie, byÙo Gimnazjum i Liceum im. Juliusza SÙowackiego (szkoÙa dla chÙopców) na Ealing’u w Londynie, dziaÙajce od 3.09.1940 r.21. Pocztkowo utworzono
w nim 4 klasy – III i IV Gimnazjum oraz I i II Liceum, do których ucz¿szczaÙo 74 uczniów. Kadra oïwiatowa skÙadaÙa si¿ z dyrektora (Dariusz Wiktor), 8 nauczycieli, 2 wychowawców internatu (dr BronisÙaw Hager, prof. Eugeniusz Jarra, ks. mgr Henryk Misiak, Darren Mitchell, dr inČ. PaweÙ Nowacki, prof. Stefan RyČewski, dr StanisÙaw Seliga, Bernard Szuber-lak, Józef WÙodarczyk, dr BronisÙaw Kaprocki)22. SzkoÙa odnosiÙa sukcesy dydaktyczne, jak i wychowawcze, cho° zdarzaÙy
si¿ teČ róČne wypadki niesubordynacji ze strony uczniów (uczeÚ Jan Kierski zostaÙ karnie usuni¿ty ze szkoÙy za niewÙa-ïciw postaw¿ wobec jej dyrektora23). Zdawalnoï° egzaminu maturalnego byÙa wysoka (na 120 osób przyst¿pujcych do
egzaminu pisemnego w cz¿ïci humanistycznej zdaÙo 108, w cz¿ïci ustnej 23 osoby nie zdaÙy)24. W szkole pr¿Čnie dziaÙali
harcerze i PCK. Pojawiali si¿ tam z wizytacjami nie tylko gen. Haller, ale takČe premier gen. W. Sikorski czy prezydent RP W. Raczkiewicz. Wspólne doroczne wizytacje w szkoÙach staÙy si¿ swego rodzaju tradycj, a generaÙ umiej¿tnie potraÞ Ù porozumie° si¿ z wymienionymi politykami, pozostajcymi ze sob w konß ikcie. Rozmowy generaÙa z prezydentem RP dotyczyÙy m.in. kwestii tak szczegóÙowych, jak przebieg ewakuacji gimnazjum polskiego z Londynu do Szkocji, czy nawet wybór delegata na kongres nauczycielski25.
Wobec nasilenia bombardowania brytyjskiej stolicy zwyci¿ČyÙa tendencja do przenoszenia szkóÙ poza Londyn – naj-cz¿ïciej aČ do Szkocji, gdzie stacjonowaÙ I Korpus Polski. Ze wzgl¿dów bezpieczeÚstwa Gimnazjum i Liceum eÚskie im. Marii SkÙodowskiej- Curie, w którym byÙo wówczas ok. 50 uczennic, przeniesiono do Scone Palace pod Perth. Kadra szkoÙy skÙadaÙa si¿ z dyrektora (M. PawÙowski), 10 nauczycieli, 2 wychowawców internatu, lekarza (Maria Litawska. Prof. Eugeniusz Jarra, Jadwiga Wyszogrodzka, Ignacy Wieniewski, James Robertson, John WaĴ , WÙadysÙaw Stachnik, Roman Bakun, Anne Fraser, Irena Górska, WÙadysÙaw J¿dral, Marian J¿dral, dr Joanna Zakrzewska)26. PrzyszÙ prac¿ mÙodzieČy
ČeÚskiej wyobraČano sobie bardzo tradycyjnie. Uczono dziewcz¿ta m.in.: ksi¿gowoïci, szycia, robótek r¿cznych, introli-gatorstwa, pisania na maszynie27. Pierwszy egzamin dojrzaÙoïci zdaÙy wszystkie uczennice. W szkole dziaÙaÙy samorzd,
ïwietlica, sodalicja mariaÚska, biblioteka, kóÙka przedmiotowe, chór szkolny i kino28.
W Wielkiej Brytanii dČono do wskrzeszenia ksztaÙcenia zawodowego, którego rozwój wizaÙ si¿ z powoÙaniem do istnienia w 1941 r. Oïrodka KsztaÙcenia Handlowego w Glasgow – wraz z gimnazjum kupieckim, liceum handlowym
19 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./9, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych za rok 1941, k. 2; IMPS, MWRiOP, A. 19. I./7, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdania za okres lipiec 1940- czerwiec 1941, Stosunki z Czechami i innymi SprzymierzeÚcami, k. 15.
20 J. RabiÚski, dz. cyt., s. 290.
21 O szkole w Ealing’u pisaÙa AnnaHarasimow, SzkoÙa im. T. Koïciuszki, [w:] A. Podhorodecka (red.), W sÙuČbie oïwiacie. 50 lat Polskiej
Macie-rzy Szkolnej, Londyn 2003, s. 236.
22 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./7, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdanie za okres lipiec 1940- czerwiec 1941 r., k. 7. 23 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./4, WydziaÙ Szkolnictwa, Pismo w sprawie J. Kierskiego, k. 2.
24 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./4, WydziaÙ Szkolnictwa, Korespondencja w sprawie kursów maturalnych i innych egzaminów, k. 8-9. 25 Notka z dnia 15.01.1941 r., [w:] J. Piotrowski (red.), Dzienniki czynnoïci Prezydenta RP WÙadysÙawa Raczkiewicza 1939-1947, t.1, WrocÙaw 2004, s. 300.
26 IMPS, MWRiOP, A.19. I./6, WydziaÙ Szkolnictwa, Gimnazjum I Liceum eÚskie im. M. SkÙodowskiej- Curie w Scone Palace, Sprawy personalne, k. 7.
27 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./7, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdanie za okres lipiec 1940- czerwiec 1941 r., k. 8.
28 IMPS, MWRiOP, A.19. I./6, WydziaÙ Szkolnictwa, Gimnazjum I Liceum eÚskie im. M. SkÙodowskiej- Curie w Scone Palace, Sprawy uczniowskie, k. 4- 6.
oraz kursami korespondencyjnymi. DuČ rol¿ zacz¿to przywizywa° do edukacji najmÙodszych, bowiem dla dzieci i mÙo-dzieČy polskiej uczcych si¿ w szkoÙach brytyjskich, organizowano tzw. komplety doksztaÙcajce z przedmiotów ojczy-stych29.
Urzd gen. Hallera nadzorowaÙ takČe (we wspóÙpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych) szkoÙy polskie, funk-cjonujce w innych krajach. JuČ wówczas, w pierwszych latach wojny, dziaÙaÙy szkoÙy w Sztokholmie, na Cyprze, w Gre-noble, Tel-Awiwie czy Oberbergu w Szwajcarii, gdzie nauk¿ pobieraÙo 167 internowanych w tym kraju ČoÙnierzy polskich.
W szwedzkim Sztokholmie pod koniec 1940 r. byÙy 4 oddziaÙy klasowe a liczba uczniów wynosiÙa 34. Kierownikiem szkoÙy byÙ mgr Zygmunt Polejewski, kadra nauczycielska skÙadaÙa si¿ z 8 osób. SzkoÙa nie posiadaÙa peÙnych praw szkoÙy ïredniej paÚstwowej30. Na Cyprze w Platres z koÚcem 1941 r. powstaÙo liceum i gimnazjum, której dyrektorem zostaÙ dr
Rukasz Kurdybacha31. W szkole uczyÙo si¿ ok. 70 dzieci i mÙodzieČy. W maju 1941 r. uchodĊcy z Cypru zostali
ewaku-owani do Palestyny, nast¿pnie do PóÙnocnej Rodezji32. Pierwsza placówka edukacyjna na Bliskim Wschodzie powstaÙa
w Tel- Awiwie 7.12.1940 roku33. ByÙo to: przedszkole, szkoÙa powszechna, gimnazjum oraz liceum z klasami
humani-styczn i humanistyczno-matematyczn. Pocztkowo ucz¿szczaÙo do niej 29 uczniów – otwarto tylko 2 klasy, lecz szybko ich liczba zwi¿kszyÙa si¿ do 6. SzkoÙa posiadaÙa peÙne uprawnienia do tytuÙowania si¿ ïredni szkoÙ paÚstwow. Kadra nauczycielska przybyÙa z Bukaresztu. Dyrektorem zostaÙa mianowana Helena Baryszowa34, natomiast funkcj¿
kierow-nika peÙniÙ Alojzy JeleÚ. Najwi¿ksz trudnoïci nowo powstaÙej szkoÙy byÙ brak podr¿czników oraz lektur szkolnych35.
Jednostkowe egzemplarze zostaÙy przywiezione z Rumunii, a w póĊniejszym czasie problemem podr¿czników zaj¿Ùa si¿ Delegatura Ministerstwa Pracy i Opieki SpoÙecznej36.
W roku szkolnym 1940/ 1941 mury placówki opuïciÙo 76 uczniów37. W szkole odbyÙ si¿ teČ pierwszy egzamin
matu-ralny. Komisja egzaminacyjna powoÙana zostaÙa przez Delegata MPiOS w Jerozolimie i zatwierdzona przez gen. Halle-ra. W pierwszym roku 20 absolwentów zdaÙo egzamin dojrzaÙoïci, wïród nich 12 byÙo ČoÙnierzami38. W kolejnym roku
uczniowie wojskowi nie ucz¿szczali na zaj¿cia z uczniami cywilnymi. Kadra pedagogiczna liczyÙa sobie 10 nauczycieli (wïród nich byÙ Janusz J¿drzejewicz), sekretarza, woĊnego, lekarza. W szkoÙach w Iranie nauczyciele pracowali na 2 zmia-ny – od 7 do 12, oraz w niektórych szkoÙach od 16 do 19.30. Rok szkolzmia-ny trwaÙ 8 miesi¿cy. Problemem byÙo obsadzenie stanowiska nauczyciela j¿zyka angielskiego 39. W poszerzanie dziaÙalnoïci placówki ch¿tnie wÙczali si¿ uczniowie, którzy
dziaÙali w samorzdzie uczniowskim, róČnych kóÙkach przedmiotowych, druČynach harcerskich. KoÙo Rodzicielskie or-ganizowaÙo kolonie, uroczystoïci okolicznoïciowe, bezpÙatne doČywianie dzieci40.
Sprawy organizacyjne, administracyjne i kadrowe Urz҄du OҲwiaty i Spraw Szkolnych
GÙównym obszarem dziaÙania urz¿du byÙy Wyspy Brytyjskie, gdzie znalazÙa si¿ wi¿kszoï° kadry nauczycielskiej przebywajcej na uchodĊstwie. WedÙug prowadzonej wówczas ewidencji w Wielkiej Brytanii znajdowaÙo si¿ ok. 70 wykwaliÞ kowanych nauczycieli szkóÙ ïrednich i 158 nauczycieli szkóÙ powszechnych. Dnia 6.03.1941 r. minister Haller uczestniczyÙ w Perth w Szkocji w zjeĊdzie nauczycielstwa polskiego w Wielkiej Brytanii. Zjazd miaÙ na celu
doprowa-29 T. Radzik, SpoÙecznoï° polska w Wielkiej Brytanii, [w:] B. SzydÙowska- Ceglowa (red.), dz. cyt., s. 457.
30 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./9, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdania za rok 1941, Szkolnictwo poza Wielk Brytani, Szwecja, k. 8.
31 Po pobycie na Cyprze R. Kurdybacha sÙuČyÙ na Wschodzie w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich do 31.12.1942 r. W Jerozoli-mie spotkaÙ si¿ z nim S. Kot, który zaangaČowaÙ go w prowadzenie dziaÙalnoïci wydawniczej podr¿czników szkolnych w Podkomisji dla Oceny Podr¿czników Szkolnych na Wschodzie. Zob. wi¿cej K. Bartnicka, Rukasz Kurdybacha (1907- 1972). Stan badaÚ i problematyka badawcza, „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 1988, s. 113- 114.
32 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./9, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdania za rok 1941, Szkolnictwo poza Wielk Brytani, Cypr, k. 9. 33 IPMS, MWRiOP, A. 19. I./7, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdania za okres lipiec 1940- czerwiec 1941, k. 8.
34 H. Baryszowa przed wojn pracowaÙa w prywatnym Gimnazjum eÚskim E. Majewskiej w Warszawie, byÙa czÙonkiem Zwizku Zawo-dowego Nauczycielstwa Polskich SzkóÙ grednich. Zob. J. Draus, Oïwiata i nauka polska na Bliskim i grodkowym Wschodzie 1939- 1950, Lublin 1993, s. 76.
35 IPMS, MWRiOP, A. 19. I./9, WydziaÙ Ogólny Sprawozdania za rok 1941, Szkolnictwo poza Wlk. Brytani, k. 5. Dopiero 25.08.1942 r. gen. J. Haller powoÙaÙ do istnienia Komisj¿ Oceny Podr¿czników przy Urz¿dzie Oïwiaty i Spraw Szkolnych w Londynie.
36 IPMS, MWRiOP, A. 19. II./14, Sprawa kierownictwa SzkoÙy Polskiej w Tel- Awiwie za rok 1941/ 1942, k. 8. 37 IPMS, MWRiOP ,A. 19. II./9, Sprawozdanie Gimnazjum i Liceum w Tel- Awiwie za rok 1940/ 1941, k. 3. 38 TamČe, k. 9.
39 AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki SpoÙecznej Rzdu RP w Londynie, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci Delegatury MPiOS w Teheranie na czas od 1 do 31.05.1943 r., sygn.. 131, k. 15.
dzi° do powoÙania jednej organizacji zwizkowej nauczycieli polskich41. Reorganizacja administracyjna urz¿du zwizana
byÙa z jego rozwojem strukturalnym. Na przestrzeni dwóch lat Urzd Oïwiaty i Spraw Szkolnych rozrósÙ si¿ od 2 osób (w momencie powoÙania w 1941 r.) do 26 zatrudnionych w 1943 r.42. Zgodnie z przedstawion propozycj prezydenta
Raczkiewicza resort otrzymaÙ nazw¿ DziaÙ Wychowania Narodowego43.
Gen. Haller wyraČaÙ sprzeciw wobec braku jednoïci wszystkich dziaÙów oraz typów szkolnictwa44. Wïród osób, które
najbardziej pomogÙy generaÙowi w organizacji pracy samego urz¿du, znaleĊli si¿: profesor archeologii na Uniwersyte-cie JagielloÚskim T. Sulimirski oraz profesorowie gimnazjalni F. Lenczowski i Ignacy Wieniewski45. Przy wsparciu
wy-mienionych wyČej urz¿dników i pedagogów J. Haller mógÙ si¿ skupi° na wytyczeniu nowej drogi polskiej edukacji na uchodĊstwie, co moČna byÙo zauwaČy° w tekstach jego wystpieÚ na forum Rady Narodowej. GeneraÙ popieraÙ model bezpÙatnego, powszechnego szkolnictwa podstawowego i ïredniego. Nauka w szkoÙach wyČszych miaÙa by° pÙatna, ale osoby zdolne, lecz ubogie powinny otrzymywa° wedÙug niego zniČki.
Haller wyraČaÙ teČ pogldy dotyczce wychowania mÙodzieČy, gdyČ jego zdaniem tylko wojskowa dyscyplina byÙa w stanie doprowadzi° do sukcesów w wychowaniu mÙodego pokolenia. Ten pogld byÙ rezultatem ukoÚczenia przez niego szkóÙ wojskowych. Wi¿ksze zdziwienie mógÙ wzbudzi° jego gÙ¿boki katolicyzm. Spore grono polskich nauczycieli w Wielkiej Brytanii krytykowaÙo tak silne zaangaČowanie szefa urz¿du w sprawy religħ ne, jednak mimo to udawaÙo si¿ wówczas unikn° wi¿kszych konß iktów46.
GeneraÙ byÙ zwolennikiem prowadzenia wspóÙpracy mi¿dzy nauczycielami polskimi z Glasgow oraz Edynburga z ich kolegami z innych krajów (nie tylko Brytyjczykami), jak równieČ ministerstwami oïwiaty CzechosÙowacji, JugosÙawii, Belgii, Holandii, Luksemburga oraz Francji47.
Kwestia Þ nansowania zadaÚ edukacyjnych pozostaÙa nadal duČym problemem. Pocztkowo w 1941 r. ze ïrodków budČetowych Urzd Oïwiaty i Spraw Szkolnych otrzymaÙ niewielkie ïrodki48. W budČecie na rok 1942 wysokoï°
ïrod-ków przeznaczonych na oïwiat¿ na emigracji zostaÙa znacznie zwi¿kszona i rosÙa dynamicznie z roku na rok. W 1942 r. opiewaÙa na 67 326 funtów, to w 1943 si¿gaÙa juČ 295 090 funtów. Zwizane to byÙo z exodusem ludnoïci polskiej z ZSRR i koniecznoïci uruchomienia szkolnictwa dla nowych uchodĊców, którzy znaleĊli si¿ pod opiek rzdu w Londynie. Same tylko wydatki na szkoÙy ïrednie i powszechne wyniosÙy wówczas 54 820 funtów49.
Haller wobec coraz wi¿kszych potrzeb w kwestii podr¿czników szkolnych, powoÙaÙ rozporzdzeniem z dnia 25.08.1942 r. Komisj¿ Oceny Podr¿czników, której kierownikiem zostaÙ prof. Zygmunt Kukulski. Braki w zakresie pod-r¿czników byÙy bardzo dokuczliwe, bowiem w mi¿dzyczasie liczba placówek szkolnych na Wyspach Brytyjskich wzrosÙa do 22 w 1943 r., zaï liczba uczniów polskich na tym terenie do ok. 1500 osób. Co ciekawe, w latach 1941-1943 matur¿ otrzy-maÙo jedynie 212 z ogóÙem 283 zdajcych, co wskazuje na wysoki poziom wymagaÚ ze strony Komisji Egzaminujcych50.
Ze wzgl¿du na uchodĊców z ZSRR konieczne staÙo si¿ równieČ powoÙanie Delegata Urz¿du na grodkowy Wschód, gdzie na szlaku przemarszu Armii Polskiej pod dowództwem gen. WÙadysÙawa Andersa powstawaÙy polskie szkoÙy – w Iraku, Iranie, Palestynie i Egipcie.
Przeciwnicy polityczni J. Hallera – wraz z rozszerzeniem kompetencji jego urz¿du – coraz cz¿ïciej publicznie krytyko-wali jego prac¿ jako kierownika resortu edukacji. Niekiedy krytyka nadchodziÙa z niespodziewanej strony – od kolegów
41 T. Radzik, dz. cyt., s. 8. Poza wymienionymi organizacjami sprawami oïwiatowymi w czasie II wojny ïwiatowej zajmowaÙy si¿: Rada Wychowania Narodowego, Komisja Odbudowy Szkolnictwa i Reformy Ustroju Szkolnego, Komisja Pomocy Materialnej, Komitet Ochrony Czy-stoïci J¿zyka Polskiego, Fundusz Kultury Narodowej, Polski Oïrodek BadaÚ Naukowych, Komitet Obywatelski Pomocy UchodĊcom Polskim w Londynie, zrzeszenia profesorów oraz studentów. Zob. wi¿cej J. SerwaÚski, dz. cyt., s .428. Zob. wi¿cej IMPS, MWRiOP, A.19. I./7, WydziaÙ Ogólny, Sprawozdania za okres lipiec 1940- czerwiec 1941, DoksztaÙcanie nauczycieli, k. 3.
42 J. Draus, Oïwiata i nauka polska na Bliskim i grodkowym Wschodzie 1939- 1950, Lublin 1993, s. 37- 40. 43 Notka z dnia 28.03.1941 r., [w:] J. Piotrowski (red.), dz. cyt., s. 343.
44 Na skutek wyjazdu ministra S. Kota oraz zmiany sytuacji politycznej na Wschodzie, gen. Haller wysunÙ w 1942 r. postulat otworzenia na Wschodzie Delegatury Ministerstwa.
45 I. Wieniewski pracowaÙ w okresie mi¿dzywojennym w MWRiOP w Warszawie, byÙ kierownikiem referatu szkolnictwa polskiego na uchodĊstwie, przed wojn nauczycielem w Warszawie.
46 W. J. Wysocki, gwiatopogld religijny J. Hallera, [w:] W kr¿gu Józefa Hallera, Warszawa 2010, s. 60-67. 47 S. Aksamitek, GeneraÙ Józef Haller-zarys biograÞ i politycznej, Katowice 1989, s.208-209.
48 Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21.05.1941 r. o wydatkach i dochodach paÚstwowych na okres od 1 I do 31.12.1941 r., Dz. U. RP z dnia 14.06.1941 r., nr 3, s. 10.
49 BudČet na rok 1942, Dz. U. RP z 1942 r., nr 1, s. 7-9.
50 Gen. Haller dla osób, które zdaÙy egzamin maturalny zorganizowaÙ w 1943 r. trzymiesi¿czny kurs administracyjny dla kandydatów na inspektorów oïwiaty, którzy mieli by° delegowani do róČnych miejsc. Zob. AAN, Zbiór akt polskich wÙadz emigracyjnych w Londynie, sygn. 9, k. 64.
generaÙów. W 1942 r. gen. Marian Kukiel publicznie apelowaÙ o usuni¿cie z listy lektur OmyÙki BolesÙawa Prusa, która byÙa uwaČana przez niego za dzieÙo anty-powstaÚcze, zatem niewskazane do czytania w latach wojny. Urzd Oïwiaty odpowiadaÙ oÞ cjalnie, iČ OmyÙka nigdy nie byÙa na liïcie lektur. Haller i jego nieco archaiczny sposób kierowania tak duČym pionem administracji paÚstwowej, staÙ si¿ przedmiotem ataków z róČnych stron politycznej barykady. W 1943 r. na forum Rady Narodowej podczas obrad na temat edukacji krytykowano m.in. poziom wyksztaÙcenia nauczycieli i ja-koï° podr¿czników. Krytykowano takČe zbyt duČy wpÙyw wojska na oïwiat¿. Wiele wskazuje na fakt, iČ generaÙ zostaÙ zaakceptowany jako kierownik maÙej, niewiele znaczcej komórki zatrudniajcej kilka osób. Bieg wydarzeÚ wojennych sprawiÙ, Če kierowany przezeÚ urzd znacznie si¿ rozrósÙ i zainteresowaÙ decydentów wiodcych partii politycznych na uchodĊstwie, które chciaÙy zdoby° w nim swoje wpÙywy. Tym bardziej, Če niektórzy politycy dostrzegli dÙugofalowy potencjalny wpÙyw tego urz¿du na przyszÙy bieg spraw w wyzwolonym kraju.
Urzd zaangaČowaÙ si¿ w prace, z których wynikaÙo, Če trzeba b¿dzie w wyzwolonym kraju zasadniczo rozbudo-wa° resort edukacji. Planowano m.in. odbudow¿ polskich placówek oïwiatowych na Ziemiach Zachodnich, gdzie – jak zakÙadano – b¿dzie po wojnie szczególna potrzeba zwi¿kszenia godzin nauki j¿zyka polskiego, historii i geograÞ i. Dla sprostania tym potrzebom zorganizowano m.in. kurs nauczycielski w Edynburgu i specjalny kurs dla przyszÙych inspek-torów oïwiaty51. Im wi¿cej realnych decyzji spoczywaÙo w r¿kach generaÙa, tym bardziej naraČaÙ si¿ swoim
przeciwni-kom. KaČde jego potkni¿cie przedstawiano w dyskusjach politycznych jako wynik niekompetencji, zaawansowanego wieku, bdĊ po prostu braku podstawowych umiej¿tnoïci politycznych. Co gorsza, do przeciwników z innych stronnictw doÙczyli niektórzy wybitni dziaÙacze Stronnictwa Pracy. Najwi¿ksze znaczenie miaÙa w tym przypadku gra polityczna podj¿ta przez znanego czÙonka Rady Narodowej ks. Zygmunta KaczyÚskiego. Ten wpÙywowy czÙonek stronnictwa byÙ jednoczeïnie w dobrych relacjach z premierem i prezydentem z racji peÙnienia funkcji kapelana gÙowy paÚstwa. Na fo-rum Rady Narodowej podnosiÙ koniecznoï° „przeorganizowania” Urz¿du i restytucji Ministerstwa WyznaÚ i Oïwiecenia Publicznego. Prawdopodobnie juČ wówczas planowaÙ przej¿cie kierowania ministerstwem z rk wiekowego generaÙa.
Podsumowanie
Kilkuletnia dziaÙalnoï° gen. J. Hallera w dziedzinie oïwiaty zaowocowaÙa przede wszystkim powstaniem nowej jednostki zarzdzajcej oïwiat z rozroïni¿t struktur administracyjn. NajwaČniejsza decyzja w tej kwestii zapadÙa 16.04.1943 r., kiedy to gen. Haller wydaÙ rozporzdzenie w sprawie utworzenia delegatur Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkol-nych w Iranie (z siedzib w Teheranie), Palestynie (obejmujc Egipt oraz Liban52) - z siedzib w Jerozolimie, Afryce –
z siedzib w Nairobi oraz Meksyku – z siedzib przy Poselstwie RP w Meksyku53. ByÙo to jednak juČ wówczas konieczne
wobec duČego rozproszenia polskiego uchodĊstwa wojennego na kilku kontynentach.
Haller zostajc w 1940 r. nieformalnym ministrem oïwiaty nie miaÙ na tym polu doïwiadczenia, a mimo to, dzi¿ki swej osobistej popularnoïci wyniesionej z lat walki o stworzenie Drugiej Rzeczypospolitej, podoÙaÙ wyzwaniu. Z czasem kie-rowany przez niego Urzd Oïwiaty i Spraw Szkolnych miaÙ mocniejsz pozycj¿. GeneraÙ okazaÙ si¿ zaskakujco sprawny w walce o obsadzenie stanowisk politycznych. W 1943 r. 70 letni Haller mógÙ si¿ spodziewa° powolnego odsuwania go ze sceny politycznej z racji wieku. PrzeÙom nastpiÙ przy okazji zasadniczej zmiany skÙadu gabinetu po tragicznej ïmierci pre-miera W. Sikorskiego. Podzi¿kowano mu wówczas za peÙnienie funkcji 14.07.1943 r., a juČ w dniu 21.07.1943 r.54 prezydent
poinformowaÙ ks. Z. KaczyÚskiego55 o swoim planie zmiany kierownictwa w resorcie oïwiaty, a takČe przemianowaniu
urz¿du szkolnego w Ministerstwo WyznaÚ Religħ nych i Oïwiecenia Publicznego56. Reforma ta oznaczaÙa, Če dla generaÙa
nie byÙo juČ miejsca w polskiej oïwiacie na uchodĊstwie, dla której rozpoczÙ si¿ nowy okres.
51 IMPS, MWRiOP, A. 19. III./39, WyČsze kursy nauczycielskie, Pismo w sprawie kursów, k. 1-2. 52 IMPS, MWRiOP, A. 19. III. /10, Pismo StanisÙawa Rzerzychy, k. 1.
53 IMPS, MWRiOP, A. 19. II./ 52, Rozporzdzenie Ministra Kierownika Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych z dnia 16.04.1943 r., k. 1. Wy-dane rozporzdzenie nie miaÙo niestety podstawy prawnej- gen. Haller bezprawnie powoÙaÙ si¿ na dekret z 1 maja 1941 r.. Zob. wi¿cej. W. Chmie-lewski, Powstanie delegatur polskiej administracji szkolnej na uchodĊstwie, „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 2012, t. XLIX, s. 45-47.
54 Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 21.07.1943 r. o utracie mocy obowizujcej dekretu Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 1.05.1941 r. o utworzeniu Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych, Dz. U. RP z 31.07.1943 r., nr 7, s. 51.
55 Ks. Z. KaczyÚski juČ wczeïniej dziaÙaÙ w organizacji polonħ nej gwiatpol (1937 r.). Zob. AAN, Akta gwiatpolu- dziaÙacze, organizacje instytucje, sygn.. 109, k. 86.
Archiwalia:
[1] Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie
ZespoÙy: Ministerstwo WyznaÚ Religħ nych i Oïwiecenia Publicznego
[2] Archiwum Akt Nowych w Warszawie
ZespoÙy: Akta gwiatpolu, Liceum polskie w ParyČu, Gimnazjum – Liceum im. C.K. Norwida w Villard de Lans, Ministerstwo Pracy i Opieki SpoÙecznej, Zbiór akt emigracyjnych
Akty prawne:
[3] BudČet na rok 1942, Dz. U. RP z 1942 r., nr 1
[4] Dekret Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 1.05.1941 r. o utworzeniu Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych, Dz. U. RP z dnia 14.06.1941 r., Nr 3, poz. 1
[5] Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17.03.1941 r. o Polskim Wydziale Lekarskim przy Uniwersytecie w Edynburgu, Dz. U. z 1941 r., Nr 2, poz.4
[6] Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21.05.1941 r. o wydatkach i dochodach paÚstwowych na okres od 1.01 do 31.12.1941 r., Dz. U. RP z dnia 14.06.1941 r., nr 3
[7] Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 21.07.1943 r. o utracie mocy obowizujcej dekretu Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 1.05.1941 r. o utworzeniu Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych, Dz. U. RP z 31.07.1943 r., nr 7
Bibliografia:
[8] Aksamitek S., GeneraÙ Józef Haller-zarys biograÞ i politycznej, Katowice 1989
[9] Bartnicka K., Rukasz Kurdybacha (1907- 1972). Stan badaÚ i problematyka badawcza, „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 1988, s. 113- 114
[10] Chmielewski W., DziaÙalnoï° oïwiatowa Urz¿du Ministra gen. Broni Józefa Hallera (VIII 1940- IV1941), „Przegld Historyczno- Oïwiatowy” 2013, nr 3- 4
[11] Chmielewski W., Powstanie delegatur polskiej administracji szkolnej na uchodĊstwie, „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 2012, t. XLIX [12] Draus J., Oïwiata i nauka polska na Bliskim i grodkowym Wschodzie 1939- 1950, Lublin 1993
[13] Dzwonkowski R., Szkolnictwo polskie we Francji w czasie II wojny ïwiatowej (1939- 1945), „Studia Polonħ ne” 1981, t. 4
[14] Harasimow A., SzkoÙa im. T. Koïciuszki, [w:] Podhorodecka A. (red.), W sÙuČbie oïwiacie. 50 lat Polskiej Macierzy Szkolnej, Londyn 2003 [15] HuÙas M., Goïcie czy intruzi? Rzd polski na uchodĊstwie IX 1939- VII 1943, Warszawa 1996
[16] Piotrowski J. (red.), Dzienniki czynnoïci Prezydenta RP WÙadysÙawa Raczkiewicza 1939-1947, WrocÙaw 2004 [17] ProsiÚska – Jackl M. (red.), SÙownik historyków polskich, Warszawa 2004
[18] RabiÚski J., Stronnictwo Pracy we wÙadzach naczelnych Rzeczypospolitej Polskiej na uchodĊstwie w latach 1939- 1945, Lublin 2012
[19] Radzik T., Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranic w latach 1941-1991, Lublin 1993
[20] Radzik T., SpoÙecznoï° polska w Wielkiej Brytanii, [w:] B. SzydÙowska- Ceglowa (red.), Polonia w Europie, PoznaÚ 1992
[21] Rosowski J., Polski WydziaÙ Lekarski przy Uniwersytecie w Edynburgu (1941 – 1949), [w:] Nauka polska na obczyĊnie, Londyn 1955, z. 1 [22] Roszkowski W., Historia Polski 1914-1993, Warszawa 2004
[23] SerwaÚski J., Polacy w Wielkiej Brytanii w latach II wojny ïwiatowej, [w:] B. SzydÙowska- Ceglowa (red.), Polonia w Europie, PoznaÚ 1992 [24] gladkowski W., Szkolnictwa polskiego nad Sekwan wzloty i upadki, [w:] A. Koprukowniak (red.), Szkolnictwo polonijne na ïwiecie. Zarys syntezy,
Lublin 1995
[25] WapiÚski R., WÙadysÙaw Sikorski, Warszawa 1978
