Rozwój demograficzny w Unii Europejskiej (lata 1974-1994)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA O E C O N O M IC A 154, 2001

Zbigniew K aźm ierczak*

ROZWÓJ DEMOGRAFICZNY W UNII EUROPEJSKIEJ

(LATA 1974-1994)

Celem artykułu jest ukazanie głównych cech i tendencji rozwoju dem ografi­ cznego państw obecnie zgrupow anych w Unii E uropejskiej1. U nia E uro p ejsk a jest największym skupiskiem ludnościowym w bezpośrednim sąsiedztwie Polski. Z aludnienie Unii staw ia to ugrupow anie w rzędzie św iatow ych p otęg lu dn oś­ ciowych. Należy podkreślić, iż jest to potencjał n aro do w o ściow o, rasow o i etnicznie zróżnicowany, również w przekroju państw członkow skich. Pom im o dalek o posuniętej integracji gospodarczej i politycznej, działaniu w spólnych instytucji, ustanow ieniu jednolitych praw socjalnych, to przynależność d o Unii nie znosi obyw atelstw a państw członkow skich.

W każdej gospodarce ludność w ystępuje w podw ójnej roli: tw orząc zbiór p ro d u cen tó w i zbiór konsum entów . W obydw u p rzy p ad k ach społeczeństw o kieruje się istniejącym i w danym kraju regułam i p o stęp o w an ia, ustalonym i poprzez tradycję i praw o pisane, oraz d o k try n y polityki. Isto tn e są tu praw a określające sw obodę w yboru wytwórcy i konsum enta. W roli wytwórcy ludność dyspon uje sw obodą w yboru zaw odów i m iejsc o raz form pracy w ra m a ch istniejących m ożliw ości za tru d n ien ia. K o n su m en c i zaś m a ją sw obodę w yboru ilości, rodzajów , m iejsc i form zaku pó w d ó b r k o n su m p ­ cyjnych w ram ach posiadanych dochodów .

Cechy ludności (zbiorowości producentów i konsum entów ) są pochodnym i jej stru k tu ry . W sferze p ro d u k cji cechy te w yrażają się w ak ty w n o ści zaw odow ej, skłonności do wysiłku, w inwencji, czyli zdolności do p o stęp u

* Prof. dr hab. w Katedrze Polityki Ekonom icznej, Uniw ersytet Łódzki.

1 N ależy zw rócić uwagę na to, że obecna nazwa ugrupow ania - U n ia Europejska - obow iązuje od listopada 1993 r., tzn. od momentu wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej podpisanego w M aastricht w 1992 r., w latach 1958-1992 obow iązyw ała nazwa: Europejska W spólnota G ospodarcza, obejmująca początkow o (do 1972 r.) tylko sześć państw założycielskich, a obecnie (od 1995 r.) 15 krajów. Tak więc, analiza obejmuje czas i skład ugrupowania nie tylko związany z aktualną nazwą.

-J K í

—O — OECD Eu —X — Ue --- W. Brytania

---—O — OECD —Ж— Niemcy Włochy — I— Francja

Wykres I Ludność w Unii Europejskiej na tle O E C D i wybranych państw, członk ów Unii, w latach 1991-1994 (tys. osób)

Z b ig n ie w K a ż m ie r c z a k

w sposobie w ytw arzania i kierow ania p ra c ą złożoną, w skłonności do zdoby w an ia wyższych um iejętności zaw odow ych, w sto su n k u d o czasu pracy (pracow itości), w respektow an iu przepisów i poleceń (dyscypliny). W innych aspektach życia społecznego ujaw niają się skłonności do p o siad an ia p o to m ­ stw a, w sto su n k u do tradycji narodow ej, w uznaw anych zasadach m oralnych o ra z rozw ijaniu k u ltu ry m aterialn ej, um ysłowej i d uch ow ej. Z p u n k tu w idzenia g o sp o d aro w an ia cechy ludności, o k tórych m o w a, u jaw niają się pod postacią stopy przyrostu naturalnego, stopy oszczędności indyw idualnych, na której opiera się zdolność akum ulacyjna kraju, oraz rodzajow a i terytorial­ n a s tru k tu ra p o pytu konsum pcyjnego i podaży pracy. W ym ienione cechy ludności są zależne od etapu jej rozw oju i ze zm iennym nasileniem m ogą oddziaływ ać w różnych społeczeństw ach2.

Z A L U D N IE N IE

Z aludnienie państw Unii jest znacznie zróżnicow ane. N a jed ny m k ra ń cu - europejskie potęgi ludnościow e, a na przeciwległym - jed n e z najm niejszych ludnościow o państw św iata (tab. 1).

T a b e l a 1 Zaludnienie państw Unii Europejskiej w 1971 i 1994 r.

Ludność (tys. osób) % ludności UE

Państwo 1971 1994 przyrost 1971-1994 n a 1 km 2 1971 1994 1 2 3 4 5 6 7 Austria01 7 501 8 031 530 96 2,3 2,2 Belgia 9 673 10 116 443 331 3,1 2,7 D an ia(4) 4 963 5 206 243 121 1,5 1,4 Fianlandia(l) 4 612 5 088 476 15 1,4 1,4 Francja 51 251 57 900 6 649 105 15,6 15,7 Grecja<3) 8 831 10 426 1 595 79 2,7 2,8 H iszpania121 34 190 39 150 4 960 77 10,5 10,5 H olandia 13 194 15 382 2 188 379 4,0 4,1 Irlandia”1 2 978 3 571 593 51 0,9 0,9 Luksemburg 345 398 53 155 0,1 0,1

2 P. T. S h u l t z , Economics o f Population, A d dison -W esley 1981; J. S i m o n , The

Economics o f Population Growth, Princeton U niversity Press 1977; C. C l a r k , Population Growth and Land Use, M acM illan 1977; M . G o d f r e y , Global Unemployment. The New Challange to Economic Theory, W heatsheaf B ooks Ltd. 1986, s. 31-50.

Tab. 1 (cd.) 1 2 3 4 5 6 7 Niem cy1” 61 302 81 407 20 105 229 18,8 21,9 Portugalia01 8 624 9 9 1 2 1 288 117 2, 6 2,7 Szwecja01 8 098 8 781 683 20 2,5 2,4 W. Brytania'4' 55 907 58 395 2 488 239 17,2 15,7 Włochy 54 015 57 190 3 175 190 16,6 15,4 (1) członk ostw o od 1995 r. (2) członk ostw o od 1986 r. № członkostw o od 1981 r. (4) członkostw o od 1973 r.

<5> w 1971 r. stan bez ludności b. N R D .

Ź r ó d ł o : Labour Force S tatistics 1974-19% ; O E C D S tatistics D irectoriate 1996, s. 18-19;

Rocznik S ta tysty c zn y 1996, G U S Warszawa 1996, tab. 12(715), s. 571.

N iem cy, F ran cja, W. B rytania i W łochy sk upiają ok. 70% ludności Unii. N ajbardziej zaludnionym krajem w E urop ie i Unii jest R epu blik a F ed eraln a Niem iec, k tó ra rów nocześnie jest czw artym państw em pod tym względem w śród państw O E C D .

W a rto zaakcentow ać stabilizację pozycji państw w kolejności zalu dn ien ia, pom im o przyrostu liczby ludności tego ugrupow ania. W yjątkiem są Niem cy, gdzie w zrost liczby ludności w ynikał z przyłączenia byłego N R D .

G ęstość zaludnienia badanej zbiorow ości p aństw (stosunek ludności do powierzchni) wynosi 170 m ieszkańców na 1 km 2, przy dużych zróżnicow aniach między państw am i, np. 15 m ieszkańców na 1 km 2 w Finlandii, 379 w Holandii czy 331 w Belgii (tab. 1).

Liczebność ludności Unii w zrastała w okresie 1971-1994 d ość nieró w ­ nom iernie, głównie na skutek przystępow ania d o Unii now ych członków o raz zjednoczenia Niemiec. N a skutek m iędzypokoleniow ych zróżnicow ań p o staw prokreacy jn y ch i zasadniczo restrykcyjnej p o lity k i im igracyjnej w kolejnych latach postępow ała stabilizacja dynam iki w zrostu ludnościow ego n a d ość niskim poziom ie. W om aw ianym okresie liczba ludności w Unii w zrosła o 45 463 tys. osób.

T em p o w zrostu ludnościow ego b ad a n y ch p ań stw eu ro p ejsk ic h było niskie. Przeciętne roczne tem po w zrostu liczby ludności w latach 1994 1971 utrzym yw ało się w granicach 0,1% (L uksem b urg) - 0,8% (G recja).

P odstaw ow ym i cecham i klasyfikacyjnym i zbiorow ości i jed n o stek d em o ­ graficznych są: wiek i płeć. A n a liza s tru k tu ry w edług płci um ożliw ia poznanie p ro porcji w ystępujących pom iędzy składnikam i populacji.

Przew aga liczebna kobiet jest cechą charakterystyczną większości badanych państw . W skaźnik feminizacji ulegał zm ianie w okresie analizy, najczęściej zw iększał się (wyjątek stanow i R F N , gdzie duże straty w ojenne w śród m ężczyzn spow odow ały szczególnie wysoki poziom fem inizacji, k tó ry sto

p-W ykres 2. Zaludnienie państw U nii Europejskiej w 1971 i 1994 (tys. osób ) _{t -л} Rozwój d e m og r a fic zn y w U n ii

B

uro

pe

jlk

iq

j

niow o się obniża). M niejszość stanow ią te państw a, w k tórych okresow o istniała rów now aga płci (w H olandii i Szwecji w latach siedem dziesiątych).

A naliza strukury ludności według wieku pozw ala m . in. ustalić relacje m iędzy składnikam i nazyw anym i: ekonom icznym i i biologicznym i grupam i w ieku5. Podział ludności na odpow iednie grupy op iera się n a klasyfikacji dwudzielnej, wyróżniającej ludność w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym (w tym ludność w wieku przed- i poprodukcyjnym ). Isto tą tej klasyfikacji jest podział ludności z p u n k tu w idzenia potencjalnej zdolności do p ra c y ’.

Skład ludności według wieku zm ieniał się, ujaw niając pew ne, trw ałe tendencje. L udność w wieku przedprodukcyjnym system atycznie zm niejszała swój udział, pozostałe dwie grupy zwiększały udział w zbiorow ości generalnej.

0 1974 I I 1994

:_________________

Wykres 3. Ludność w Unii Europejskiej w wieku poniżej 15 lat (tys. osób)

3 Por. M. S o b c z y k , Elem enty sta ty s ty k i i demografii, W arszawa 1982, s. 228-229. 4 W publikacjach statystycznych O EC D (np. Labour Force S tatistics) stosuje się podział ludności według przedziałów wieku, który odpow iada omawianemu grupow aniu. W yróżnia się tam: ludność w wieku poniżej 15 lat, czyli grupę wiekiem odpow iadającą kategorii wieku przedprodukcyjnego; ludność w wieku od 15 d o 64 lat, którą uznać m ożna za populację w wieku produkcyjnym; zbiorowość osób w wieku powyżej 64 lat, czyli w wieku poprodukcyjnym. Por. Labour Force S tatistics 1970-1990, O E C D Statistics Directoriate, Paryż 1992, s. 67, 87.

U bytek ludności w wieku przedprodukcyjnym w yw ołuje sk utki o w ielo­ rakim znaczeniu, ujaw niające się n atychm iast, ale także z op óźnieniem , tak w g ospo darstw ach dom ow ych, jak i w całej gospodarce.

W krótkim okresie widoczne są przede wszystkim sku tki ekonom iczne: zmniejszenie się w skaźników obciążenia, co daje wzrost d o ch o d u narodow ego dzielonego i w konsekw encji w zrost d o ch o d ó w g o sp o d arstw dom ow ych, m ożliw ość skierow ania na inne cele środ kó w budżetow ych, k tó re byłyby niezbędne do zaspokojenia potrzeb rosnącej liczebności dzieci i m łodzieży itp. W okresie długim przew ażają skutki dem ograficzne, w śród k tó ry ch najpow ażniejsze jest starzenie się społeczeństw a. Oczywiste, iż w ielkość p rzyrostu z reguły jest funkcją zaludnienia, k o ry g o w an ą saldem m igracji.

We w szystkich państw ach Unii wystąpił w zrost ludności w w ieku p ro ­ dukcyjnym , o d n o si się to w rów nym sto p n iu d o po p u lacji m ężczyzn, jak i kobiet. O znacza to potencjalne zw iększenie podaży pracy, presję na rynek pracy. D ostrzegać m ożna dwie przeciw staw ne tendencje: 1) do spadku obciążenia społeczeństw a utrzym aniem ludności poniżej 15 ro k u życia i 2) w zrostu obciążenia osobam i powyżej 64 lat, przy w idocznych dyspro p o rcjach płci.

250 000 200000 150 000 100 000 50 000 -1974 1994

И 1974 I I 1994

Wykres 5. Ludność w U nii Europejskiej w wieku powyżej 64 lat (tys. osób)

W zrastający odsetek najstarszej grupy ludności jest sym ptom em starzenia się społeczeństw a. Proces starzenia się przebiega etap am i, k tó re E. R oset o znako w ał przedziałam i wielkości w spółczynników starości, określających uczestnictw o ludzi w starszym wieku w ogólnej liczbie lu dn ości5. Szeregując pań stw a według w zrastającej m ediany wieku, ustalam y kolejność „ starszeń ­ stw a” ich społeczeństw (tab. 2).

Pierwsze spostrzeżenie, jakie daje analiza w skaźników tab. 2, dotyczy przesuw ania się m ediany wieku w raz z upływem czasu d o starszych grup wiekow ych. T a tendencja w idoczna jest we w szystkich w ytypow anych do analizy p ań stw ach , stan o w iąc uzupełnienie a rg u m e n tó w o starzen iu się społeczeństw U nii Europejskiej. P o n ad to dostrzec m ożna, iż w raz ze wzrostem m edian wieku do 2000 r. zm niejsza się ich przedział zm ienności (różnica pom iędzy m ak sy m aln ą i m in im aln ą w ielkością m ediany wieku w ybranych państw w danym m om encie czasu), co świadczyć m oże o u p o d o b a n iu się stru k tu r wieku.

5 E. R o s s e t , Proces starzenia się ludności. Studium dem ograficzne, W arszawa 1959, s. 72; D . M . B l a u , Uihor Force Dynamics o f Older M en, „Econometrica” , styczeń 1994, vol. 62, nr 1.

T a b e l a 2 M ediany wieku lud ności w ybranych p ań stw w lataęh

1960-2000 Państwo 1960 1980 2000 Francja 33,0 32,5 36,5 H olandia 28,7 31,3 37,2 Niemcy 34,4 36,7 39,6 Szwecja 29,4 30,2 35,5 W. Brytania 35,4 34,5 37,2 Włochy 31,3 34,3 37,9

Ź r ó d ł o : Population Facts a t Hand, U nited N ations

Found fo r Population Activities, O N Z 1980.

W śród różn o ro d n y ch przem ian stru k tu raln y c h w spółczesnej ludzkości m ianem fenom enu określa się postęp urbanizacji. W spółczesne procesy urbanizacji pochodzą w prost od rozw oju cywilizacji technicznej, a zw łaszcza rozkw itu industrializacji. W ystępują jed n ak rów nież zależności od w rotn e, w skazujące istnienie w tym względzie ok reślo n y ch sprzężeń zw rotny ch. U rban izacja przejaw ia się w wielu płaszczyznach, je st d lateg o pojęciem wieloznacznym , jej oznaki widoczne są w sferze (płaszczyźnie) dem ograficznej, ekonom icznej, przestrzennej, technicznej oraz społecznej6.

O urbanizacji dem ograficznej św iadczy p o stęp u jący w zrost liczebny ludności m iejskiej, w w yniku czego w zrasta rów nież jej udział w ogólnym składzie ludności danego ob szaru (regionu czy k raju). Procesy urbanizacji dem ograficznej są wyw oływ ane zarów no przyrostem n a tu ra ln y m ludności miejskiej i przyrostem m igracyjnym , ja k rów nież tzw. przyrostem ad m i­ nistracyjn ym w w yniku in k o rp o ra c ji d o m iast o tacz ając y ch je teren ó w wiejskich.

U rb a n izac ja d em o g raficzn a w p rzo d u ją cy ch g o sp o d a rc z o p ań stw ach osiągnęła bardzo wysoki poziom zaaw ansow an ia częstok ro ć zm uszając do zastanow ienia się nad dopuszczalnym i granicam i jej rozw oju (tab. 3).

Poziom i tem po urbanizacji dem ograficznej w bad an ej grupie są zró ż­ nico w an e, przy czym we w szystkich p a ń stw a c h (szczeg óln ie o stro w W. B rytanii, Szwecji, R F N , H olandii) obserw ujem y słabnięcie tem pa w zrostu ludności miejskiej w m iarę pow iększania się jej udziału. N ajw yższy poziom urbanizacji dem ograficznej do 1980 r. osiągnęła W. B ry tan ia i do 2000 r. - pom im o niskiego (jednego z najniższych w grupie) tem p a w zrostu ludności m iejskiej - u trzy m u je p rz o d u ją c ą pozycję. O ceniając ew olucję

6 A. G i n s b e r t - G e b e r t , Stan i perspektyw y urbanizacji świata, [w:] Problem y ludnościowe, red. M. Latuch, W arszawa 1986.

T a b e l a 3

Wskaźniki urbanizacji wybranych państw w latach 1960 -2000

Państw o

% ludności miejskiej Średnie roczne tempo wzrostu ludności miejskiej

1960 1980 2000 1955-1960 1975-1990 Francja 62,4 77,9 85,4 2,02 1,04 Holandia 80,0 76,3 79,9 1,98 0,60 Niemcy 77,4 84,7 89,4 ' ’1,18 0,60 Szwecja 66,9 72,9 80,1 2,12 1,23 W. Brytania 85,7 90,8 93,7 0,70 0,19 W łochy 59,4 69,3 78,1 1,68 1,11 Ź r ó d ł o : Jak w tab. 2.

w skaźników urbanizacji nie m o żn a gubić z po la w idzenia czynników w spół­ tw o rzących opisyw ane nim i rezu ltaty . R o z ra sta n ie się m ia s t i ludności miejskiej wykazuje zarówno cechy wspólne, jak i indywidualności. Współcześnie w w ysoko rozw iniętych k rajach św iata w pro cesach urb an izacji c o raz większego znaczenia nabierają funkcje zw iązane z rozw ojem szeroko pojętych usług. W wielu krajach w ysoko rozw iniętych rozwój usług działa obecnie ja k o czynnik urbanizacji silniej, niż rozw ój przem ysłu. Z w iązane jest to z ogólnie ro sn ącą serwicyzacją życia i tym u w a ru n k o w an ą urbanizacją p o stin d u stria ln ą (tercjarną, tzn. zw iązaną z działaniem sek to ra trzeciego - usług)7. Rozwój sektora terq a rn eg o dostarcza niewątpliwie silnych im pulsów w zm agających urbanizację dem ograficzną, niem niej w niektórych państw ach (np. w H olandii i we W łoszech) ukształto w an a s tru k tu ra p ro du kcji rolnej sprzyja większej stabilności proporcji ludności miejskiej d o wiejskiej. C hodzi tutaj o udział upraw specjalistycznych, pracochłonnych, a przy tym re n to w ­ nych, ja k np. kw iaciarstw o, p lan tato rstw o wysokiej jako ści sadzo nek , roślin na nasiona, wysokiej jakości ow oców , szczególnie cytrusow ych, w inorośli itp.

P ro p o rcje rozw oju sektorów gospodarczych typow e d la poszczególnych państw rzutują na rozm iary tzw. „sem iurbanizacji” oraz na zakres urbanizacji ekonom icznej. S em iurbanizacja stanow i n astęp stw o m igracji w ahadłow ej, tw orzącej warstw ę ludności zw iązanej ze wsią m iejscem zam ieszkania, zaś miejscem pracy - m iastem .

U rb a n izac ja ek o n o m iczn a przejaw ia się w stałym w zroście ludności d anego obszaru (obejm ującego zaró w no m iasto, jak i wieś) utrzym ującej się ze źródeł pozarolniczych. U rbanizacja ta stanow i istotny m iernik przem ian społeczno-ekonom icznych wsi*. D o stęp n e d an e staty sty czn e um ożliw iają

7 Tam że, s. 146. * Tamże.

jedynie analizę zm ian zatru d n ien ia w sektorach g o sp o d ark i, jed n ak ż e bez uw zględnienia m iejsca zam ieszkania pracujących. O trzy m an e wyniki, co jest oczywiste, nie daw ałyby w ystarczających podstaw do oceny zaaw an so w an ia urbanizacji ekonom icznej.

P R Z Y R O S T N A T U R A L N Y I RUCH W ĘDR ÓW K O W Y L U D N O Ś C I

P rzyrost n atu ra ln y i ruch w ędrów kow y są sty m u lato ram i procesu b io ­ logicznej odnow y ludności oraz zm ian w stanie i stru k tu rze społeczeństw . T e dwie funkcje m ają zn am io n a pow szechności i ponadczasow ości. Tym niem niej, ja k o składniki stru k tu ry celów polityki ludnościow ej, p rz y ro st n atu ra ln y i w ędrów kow y nie zawsze m ieszczą się w grupie celów pożądan ego w zrostu. W spółcześnie rozpow szechnia się i zyskuje co raz w iększą akceptację idea „zerow ego w zrostu ludnościow ego” ja k o altern aty w a przeludnienia, niskiej stopy życiowej, nadm iernej absorbeji surow ców n atu raln ych , dew astacji środow iska przyrodniczego itp. Wiele krajów zw łaszcza rozw ijających się usilnie stara się ustabilizow ać zaludnienie, lecz bliższe osiągnięcia celu, choć nie zawsze tym zainteresow ane, są kraje rozw inięte’.

U wagę d em ografów przyciąga zw łaszcza sp raw a intensyw ności zm ian w yw ołanych ruchem natu raln y m na tle postępu cyw ilizacyjnego ludzkości. A naliza długookresow ych trendów ruchu n atu raln eg o , ja k rów nież analizy porów naw cze pozw oliły na sform ułow anie teorii cyklu dem ograficznego, nazw anego przez A. L a n d ry ’ego „rew olucją d em o g raficzn ą” . „R ew o lucja d em ograficzn a” to praw idłow ość polegająca na tym , że w społeczeństw ach na niskim poziom ie rozw oju, poziom rozrodczości jest w praw dzie wysoki, ale rów nocześnie w skutek wysokiej um ieralności p rzy ro st n atu ra ln y jest relatyw nie niski, co w połączeniu z epidem iam i ch o ró b , klęskam i głodów m oże kształtow ać przew agę zgonów nad urodzeniam i. Im większy postęp, tym szybciej zostaje opan o w an a n ad m iern a um ieralność, jed n ak ż e najczęściej ro dność nie ulega zm ianie, w konsekw encji przyrost n a tu ra ln y dość szybko rośnie. W m iarę czasu liczba urodzeń dostosow uje się d o zm ieniającej się sytuacji, w w yniku czego przyrost n atu ra ln y zm niejsza się. W końcow ej fazie następuje wydłużenie przeciętnej długości trw a n ia życia ludzkiego.

T a k ą właśnie rew olucję m ają za sobą niem al w szystkie k raje U E, k tó re znajdują się w fazie dojrzałości dem ograficznej. O becne stadium rozw oju dem ograficznego krajów UE - nazw ane „fazą dojrzałości d em og raficznej”

9 Por. J. P o u r s i n , Ludność św iata, W arszawa 1976, s. 62-92; zob. również: R aport

o stanie św iata 1984 r., red. L. R. Brown, Warszawa 1986, s. 51-73; Em ploym ent in Europe 1989, C om m ision o f the European C om m unities, D irectorate-G eneral for Em ploym ent,

charakteryzuje się stabilizacją procesów dem og raficzny ch10. N ic oznacza to jed n ak , iż zanikają. W idoczne są zwłaszcza w krótszym horyzoncie analizy ta k ch arak tery sty c zn e d la procesów dem o g raficzn y ch falo w an ia m ącące rów now agę wielu dziedzin życia społecznego i go spodarczego. Nic ulegają rów nież zatarciu zróżnicow ania m iędzypaństw ow e.

W badanej grupie państw faza dojrzałości dem ograficznej zo stała o sią­ gnięta w latach sześćdziesiątych11. D o połow y lat osiem dziesiątych sy tu a ­ cja dem og raficzna kształtow ała się pod wpływem dw óch w yraźnych te n ­ dencji: 1) gw ałtow nego obniżania się rodności, 2) stabilizacji um ieralności, w efekcie w każdym z państw obniżył się przyrost n atu ra ln y (w kilku zbliża się on d o 0, a w R F N od po nad 10 lat utrzym uje się przyrost ujem ny).

W państw ach Unii d o połow y lat sześćdziesiątych n astęp o w ał w zrost liczby urodzeń, a po osiągnięciu okresow ego m inim um (ok. 1964 1965) system atycznie o p ad a ł aż do schyłku lat sześćdziesiątych. Z początkiem lat siedem dziesiątych w ystąpił k ró tk o trw ały w zrost urodzeń, ja k należy się dom yślać, spow odow any osiągnięciem dojrzałości przez roczniki pow ojennego wyżu dem ograficznego (wyjątek stanow i R F N , gdzie poziom urodzeń stale ob niża się od połow y lat sześćdziesiątych). Po uływie ok. 2 lat wyższych urodzeń zaistniała zm iana tw orzącego się p o rz ąd k u w sto su n k ach d em o ­ graficznych, spow odow ana niespodziewanym obniżeniem się poziom u płodności kobiet, a tym samym zmniejszeniem poziom u urodzeń i przyrostu naturalnego. S padek urodzeń utrzym yw ał się przez 5-6 lat i ok. 1978 r. po raz kolejny pojaw ił się przejściowy w zrost rodności, m ający swoje przesilenie ok. 1980 r.

Po raz w tóry w okresie objętym analizą w zrost rodności objaw ił się ja k o skutek osiągania wieku rozrodczego przez liczne roczniki u ro d z o n e do połow y lat sześćdziesiątych. W opisanym cyklu w ahań poziom u urodzeń w grupie krajów europejskich od 1983 r. zaznacza się znow u niewielki w zrost urodzeń.

S um ując, tendencja o b niżania się rodności w grupie p ań stw Unii prze­ biegała w dw óch etapach: gw ałtow nego sp ad k u w latach 1965-1978, nie­ stabilnego, a przy tym niskiego poziom u urodzeń w latach 1978-1985. Z a wcześnie jeszcze n a sfo rm u ło w an ie syntetycznych ocen poszczególnych obserw acji, je d n o w szakże w ydaje się pew ne, iż ro zp o w szech n ian ie się konsum pcyjnego stylu życia społeczeństw krajów rozw iniętych o raz akceptacji idei zerow ego przyrostu ludności ja k o jedynej rozsądnej altern aty w y dla osiągnięcia p o żądanego w zrostu stopy życiowej, odegrały isto tn ą rolę we w zrastającej popularności m odelu rodziny m ałodzietnej. W ro zw ażan iach na

10 W. K o n d r a t , Zaludnienie św iata w końcu X X iv., [w:] P roblem y ludnościowe, red. M. Latuch, Warszawa 1986, s. 13; Employment in Europe 1989, s. 93-1 0 0 .

tem at przyczyn spadku poziom u reprod ukcji nie w olno p o m in ąć now ych trendów w ynikających z przem ian kulturow ych , np. n arastająceg o zjaw iska celib atu o raz tw orzenia się m ałżeństw nieform alnych, nie n astaw io ny ch na realizację funkcji prokreacyjnej. W skazuje się rów nież n a fa k t podw yższania przeciętnego wieku w stępow ania w związki m ałżeńskie ja k o n a je d n ą z przy ­ czyn ograniczania średniej liczby dzieci w ro d zin ie12. D rugi z k o m p o n en tó w przyrostu n atu raln eg o - um ieralność - utrzym yw ała się n a względnie stałym , wysokim poziom ie, co przypisuje się postępom starzen ia się społeczeństw .

G łów nym m otyw em współczesnych m igracji zew nętrznych są względy ekonom iczne. P aństw a w ysoko rozw inięte są z reguły o bszaram i napływ u ludności, pochodzącej z krajów o niskiej stopie życiowej, wysokim bezrobociu i dużym potencjale ludnościowym. Często kraj napływ u jest d aw n ą m etropolią k o lo n ialn ą i im igracja wiąże się z p ostkolonialnym i zobow iązaniam i.

Wykres 6. Przyrost naturalny i ruch w ędrówkowy ludności w Unii Europejskiej w 1974 r. (tys. osób)

C echą charakterystyczną szeregów chronologicznych sald n e tto m igracji zew nętrznych w U E jest d u ża zm ienność w czasie. Z m ienność sald m igracji jest w yw ołana chw iejnością k o n iu n k tu ry gospodarczej i w iążącą się z tym niestałością polityki migracyjnej, podejm owanej w ram ach środków zaradczych.

W ysokie tem po w zrostu gospodarczego i n a szeroką skalę rozw ijające się inwestycje spow odow ały, że z początkiem lat sześćdziesiątych po d aż siły roboczej ze źródeł krajow ych w większości państw UE (z w yjątkiem W łoch, gdzie nadal w ystępow ały jej nadw yżki) nie po kryw ała zap otrzeb o w an ia. P rzyczyniły się do tego czynniki d em og raficzne o ra z zm ian y stru k tu ry zatru d n ien ia i za p otrzebow ania na siłę ro boczą (w zrost za p o trzeb o w an ia nie tylko na pracow ników um ysłowych i ro b o tn ik ó w w ykw alifikow anych, ale także n a ro b o tn ik ó w przyuczonych o stosunkow o niskich kw alifikacjach).

□ urodzenia Bffl zgony □ saldo migracji

Wykres 7. Przyrost naturalny i ruch w ędrówkowy ludności w Unii Europejskiej w 1994 r. (tys. osób)

F aza długofalowego, wysokiego wzrostu gospodarczego państw Unii utrzy­ m yw ała się od początku lat siedem dziesiątych. W 1973 r. n astąp iło pow ażne załam anie koniunktury, spow odow ane gwałtownym wzrostem cen ropy n a fto ­ wej, energii elektrycznej oraz surow ców przem ysłow ych. K o lejn e załam anie - p rzyp adło n a początek lat osiem dziesiątych. Po każdym z tych w ydarzeń, obserw ow ać m o żn a było obniżenie się sald m igracji (spadek napływ u).

W W. B rytanii od 1963 d o 1982 r. w ystępow ało ujem ne sald o m igracji. O dpływ ludności z tego k raju spow odow any był w zrostem atrakcyjności osiedlania się i pracy w państw ach C om m on w ealthu , tak ich ja k A u stralia, K a n a d a , N ow a Z elandia. D uży strum ień odpływ u kieruje się d o innych w ysoko rozw iniętych państw , jak np. USA, R ep u b lik a Południow ej A fry k i13. Szczególnym im pulsem w kształtow aniu się salda m igracji zew nętrznych było przystąpienie W. B rytanii do E W G (1973 r.), k tó ra m . in. stosow ała zasadę sw obodnego przepływ u siły roboczej. W ogólnym corocznym ro z­ rach u n k u przew ażał odpływ d o krajów EW G aż d o p o czątk u lat osiem ­ dziesiątych. Jego wielkość (od 2 do 10 tys.) zrów nyw ała się z m igracją do U S A 14. N ietypow ość W. B rytanii polegała więc n a tym , iż ja k o w ysoko rozw inięty kraj, była przez dość długi okres państw em em igracji rodzim ej ludności, a jednocześnie państw em „kolorow ej” im igracji (początki m asow ego napływ u sięgają połow y lat pięćdziesiątych), najwięcej im ig ran tó w pochodziło z Indii, S urinam u, A ntyli H olenderskich i P ak istanu ).

Pom im o istnienia w yraźnie zaznaczających się w spólnych dla wszystkich państw tendencji w polityce im igracyjnej, w ystępow ały także dość istotn e różnice. W ynikały one z niejednakow ego przebiegu m igracji d o tych państw o raz różnych w czasie i rodzaju podejm ow anych działań. Jeśli oprzeć się na przykładzie państw europejskich, szczególnie należących d o E W G , to w b a d a ­ nym okresie mówić m ożna o dwóch fazach polityki imigracyjnej, dość wyraźnie rozgraniczonych przez 1973 r. P olityka im igracyjna do 1973 r. była liberalna w swoim nastaw ieniu do napływ u, natom iast po 1973 r., w yraźnie restrykcyj­ n a 15. Należy zaznaczyć, że w spom niana zm ienność c h a rak teru polityki odnosi się głównie do imigraq'i typu ekonomicznego, wyraża ewolucję oceny znaczenia obcej siły roboczej w rozw oju kraju napływ u. Is to tn ą rolę odg ry w ają więzi p o stkolon ialn e łączące niektóre z badanych państw z ich byłym i koloniam i i terytoriam i powierniczym i. M ają one wpływ n a k ształtow an ie się pozycji im igrantów w k ra ju osiedlenia o raz n a o strość restrykcji.

R epublika F ed eraln a Niem iec - ja k o kraj nie obciążo ny tego typu zobow iązaniam i - prow adziła politykę ekstensyw nego w y ko rzystan ia obcej siły roboczej, instrum entalnego trak to w a n ia im igrantów p ołączonego z d ą ­ żeniem d o u trzy m an ia przesiedleńców ja k o osobnej, m niej ustabilizow anej grupy w społeczeństwie.

Pod w ielom a względam i p olityka za tru d n ian ia obcych ro b o tn ik ó w we F rancji m oże być porów nyw ana z R F N . Jed n ak że d o 1973 r. obyw atele

11 Por. Annual A bstract o f Statistics, 1987 Edition, CSO Londyn 1986, s. 20, tab. 2.10. " P°r. J R y m a r c z y k , Migracja sily roboczej do krajów E W G i je j konsekwencje

społeczno-gospodarcze, Prace Instytutu Zachodniego nr 48, Poznań 1986, s. 52-53; G . J. T r e y z , D.

S. R i c k m a n , G. L. H u n t , M. G r e e n s w o o d , The Dynam ics o f U .S. Intrnal M igration, „The Review 4o [ E conom ices and Statistics” , maj 1993, nr 2.

byłych kolonii i terytoriów powierniczych mieli prawic pełną sw obodę wjazdu i osiedlenia się o raz podejm ow ania pracy we F ran cji, co nic m iało m iejsca w R F N . R ów nież tendencje izolacyjne wobec przybyszów były tu słabsze.

K onsekw encje m igracji są w ielorakie, zaznaczają się one w stosu nk ach społecznych, strukturze dem ograficznej i w dziedzinie gospodarczej. Jed n o z n a­ czna ocena m igracji jest bardzo tru d n a. Z jednej bowiem stro n y nic ulega wątpliwości, że przybysze z obcych krajów , którzy zazwyczaj tw orzą zbiorow o­ ści o niższych kw alifikacjach, rów nocześnie gotow i są praco w ać n a gorszych w arunkach. W ziązku z tym m ówi się o „tan ich k ra ja c h ” , skąd przybyw ają rzesze now ych pracow ników , kórych wyzysk jest ułatw iony także tym , że nierzadko nie chronią ich żadne um owy m iędzynarodow e. Niem niej w trakcie pracy nabyw ają kwalifikacji przydatnych na miejscu lub po powrocie d o kraju. W zrost kwalifikacji im igrantów sprzyja awansowi społecznem u. N ależy p o n a d ­ to pam iętać, że p odstaw ow ą m asę m igrantó w stanow i elem ent „zb ęd n y ” , nie znajdujący pracy na m iejscu. Em igracja um ożliw ia włączenie ich d o procesu wytwórczego. Em igracja wpływa również na kształtow anie się sytuacji finanso­ wej zarów no krajów odpływ u, jak i napływu. W krajach im igracyjnych wzrost zatrudnienia w zm aga tendencje inflacyjne, zwłaszcza w pierwszej fazie, zanim nie pojaw i się popyt na d o b ra trw ałe, zw iązane z zago spo darow aniem się przybyszów . Z drugiej strony m igranci, zw łaszcza okresow i, p rzek azu ją swe oszczędności d o krajów pochodzenia, co zm niejsza presję inflacyjną, a także stanow ić m oże dodatkow e źródło dochodów dla k raju em igracyjnego. D alszy­ mi korzystnym i skutkam i migracji m oże być ożywienie k on tak tó w handlow ych z krajam i, w których osiadają grupy em igrantów .

D o k o n u jąc przeglądu problem atyki dem ograficznej państw U E dążyliśm y do ustalenia głównych cech i tendencji przem ian. W kolejnych frag m en tach staraliśm y się form ułow ać wnioski szczegółowe, jed n ak że ro zp ro szo n e i o b ­ ciążone w ycinkow ością nie m ogą zastąpić po dsum o w an ia. W tym miejscu chcielibyśm y skupić uwagę na najbardziej charaktery styczny ch w zrostow ych i stru k tu raln y ch cechach sytuacji dem ograficznej państw Unii Europejskiej. A oto najw ażniejsze konkluzje:

1. P aństw a Unii Europejskiej osiągnęły w latach sześćdziesiątych stadium dojrzałości dem ograficznej, k tóre cechow ało się:

- stabilizacją a naw et słabnięciem cech w zrostow ych (sto p a w zrostu ludności, przeciętne roczne tem po w zrostu ludności, sto p a p rzy ro stu n a tu ra l­ nego, stopa m igracji itp.), regresyw ną s tru k tu rą ludności w edług wieku, w łaściw ą społeczeństw om starym i starzejącym się,

przyrostem zasobów siły roboczej, po części dzięki napływ ow i obcej siły roboczej.

2. N ajw iększe natężenie zjawisk ludnościow ych w ystąpiło w badanych krajach w latach sześćdziesiątych, najwięcej ujawniło się wówczas pozytywnych cech w zrostowych i strukturalnych, cechy negatyw ne m iały najniższe wartości.

Zbigniew K aźm ierczak

D E M O G R A P H IC D E V E L O P M E N T IN T H E E U R O PE A N U N IO N (1974-1994)

D em ographic problems o f the European Union representing the biggest population cluster in Europe and in the neighbourhood o f Poland are analysed in this article. T he author analyses population, different aspects o f the dem ographic structure, progress in urbanisation processes, population growth and migrations paying a special attention to effects o f these factors for Poland.