· CYRYL KOLAGO
CIEPLICA
.
SOLANKOWA W ALEKSANDROWIE! KUJAWSKIM
POŁ02EN1E
Q.d dawna znane było wy~wanie natural-nych źródeł słonych na niskim tarasie Wisły w tak zwanej ·Kotlinie Ciechocińskiej, jak rówmeż na północny zachód od Kotliny - w Czerniewi-· cach. Wody ci.echocińskie wykorzystywane były już od XIII wieku do warzenia soli. W XIX w. rozpoczęto wiercenia, które dostarczyły większej .
ilości solanek dla lecznictwa i produkcji soli ku- . chennej. Wreszcie w r. 1932 uzyskano z głębo
kiego wiercenia (1305 m) cieplicę solankową
o temperaturze około 35°C. Podobne wiercenie
. w 1952 r. (1378 m) pozwolił:o otrzymać solankę :o temperaturze 39°C.
Już przed wierceniami głębokimi w
Ciecho-'Cin:lru, bo w 1904 r. wykonano odwiert w Ale-ksandrowie Kujawskim, koło fo.lwa11ku Stawki (majątek Bonary'); 6 !km na za-chód od później ""'Zycii term (!'iechociilskich; wysokość nad ; pozio-mem morza 75 m. Powierzchnię stanowi tu plej-stoceński taras Wisły,. a pobliska krawędź
wy-soczyzny dyluwialnej morfologicznie słabO j,est. zaznaczona.
. Wiercenie w Aleksandrowie podjęto celem po-szukiwania :złoża soli lub przynajmniej· silnie
stężonej sol.Jan'ki, być może także i soli potaso-wej (9). Z inicjatywą wystąpił A. Rychłowski, iktóry również kierował pracami wiertniclymi. Miejsce wie1lCenia w}'lhrane było na linii hu>-wrocław - Cieohocinek, a więc łączącej
miej-. scowo~i. gdzie stwierdzono. słoża soli lub solan,..
· ki. Poza tym !Przy Jokad.izowan:iu odwieilllu wzię
to IPqd uw.a;gę sąsiedztwo miasta oraz lim.ii
ko-lejowej (7). ·
O.wczesne dane geologiczne aparl.e m. in. na · pracach A. Mic.halsk.iego, nie przemawiały .z.<1
pozytywnym rwynikiem. Opinia Komitetu Geo-logicznego. zaw~yła ostatecznie na wstrzyma-· niu prac Wi.ertni•czyeh (1). ·
PROFIL GEOLOGICZNY
Opis tego otworu, doprowadzonego do głębo ...
kości 1169 m, podlał B .. Ryc:hlOIWSki w T. 1917 (7).
Dane stamtąd przytaczali późpiej bez zmian różni autorzy (m. in. Linstow, 3). Profil' geolo-gi'CZily podda..TJ.y został pewnej ~wirlji (2). .
W stratygraficznym podziale jury uzupełnień · dokolllaił W. Pożaryski d· w tej fonnie prof:il. znajduje się· w Archiwum Inst. Geol. . Ogólnie stratygrafia przedstawiać się miała następująco: 0-30 m (45 m n. p. m.)- czwartorzęd (piaski gliny), 30--46 m (29 m n. p. m.) - trzeciorzęd · -pliocen (piaski, iły), 46-66 m (9 m n. p. m.)·
· - trzeciorzęd - l!liocen (iły, piaski), 66-907 m (832 m poniżej p. m. - jura górna, środkowa ·i .. dolna (margle, wapienie, piaskowce, łupki),
110
907-11.69 m (1094 m poniżej p. m.} trias -kaj-per (głóvroie lupki i piaskowce).
.J·ak pokazały późniejsze badania na podsta-wie drugiego głębokiego otworu w Aleksandro-·wie (1952 r.), określenie otworów napotkanych
w spodzie jako kajprowych było błędne, gdyż należą orne jesZlC!le do dolnej . jury (info'I'Inacje
uzyskane od mgr. W. Karaszewskiego). Rów-nież stropowe utV."Ory mezozoiczne być może
są wieku dolno-kredowego (6).
·Otwór został zarurowany ko1uiillłlą 101,5 mm do głęboikości 1141-m, częściowo·IW'Y te były następnie wyciągnięte. Kolumny pozostałe,
m. in. 126,9 mm, sięgająa! 1001 m. pozostały prawdopodobnie w o.twome.
Po·mWillując 1profile Alaksarntdrowa i Ciecho-cinka (8), widzimy
w
pierwszym grubsząwa:r-stwę trzeóom.ędu, niższe. występowanie stropu· jury, przy czym ogólna .rniątż5ZOIŚĆ tiucy jest
znacznie większa w A•laksarndrowie. Warstwy mezozoicm,e .tworzą w rejomie Ciechocinka ele-wację o charakterze tektoniemym (6, 8). Pomię-dzy otworami nr 14 i 16. w Ciechocinku stwier-dzO!tlo zapadanie wanstw mezozoicznych i ikaj:pru
w kierunku z:bli:żonym ,dQ NE; a więc prz.eciw-nym niż wynika .z :poróWitlania .profilów Arek-sandrów- Ciechocinek. Byłoby to zatem już -przecil\li·Jegłe zbocze wspomnianej eleW"acji (8}
CISNIENIE I WYDAJNOSC WODY
Podczas wiercenia oitworu z 1904 ·r.
ookooy-viano ob>erwacji mapotykanych wód (7). Na głę
bokości 140 m rpajawiła się woda pod ciśnieniem . z poziomem piezometryczmym - 1,2 m. Nie
była ooa słona, choc !tl<liPOłyikano ją
w
górnej ju-.·rze, gdzie w Cieohocinku wys·tępują jiuZ wody wyłącznie sło:ne. Tutaj-soJankę udało się sbwie·r..;
dzić (wiercenie !PI'OWadoono z płuczką) dopiero na .głęboko5ci 456 m i m~ała .ona stężenie
5%.
Poziom hydrostatyC'Zilly słonych wódutrzymy-wał się poniżej powi·erzCihni ter:enu ·do głęboikoś· ci więrcenia 792 m 1(7l 7 m porrriżej poziomu mo~ rza). Malksymałna Oldłegłość zwiereia!dła wody
od :powierzchni wynosiła 16 m, ipl'Zy głębokości otworu 600 m·. Dalsze pogłębianie O·tworu spo-wodowało podwy7Jszeilie rpoziomu hydrostatycz.-nego ponad teren; asiągając przy 838 m
+
1,2m. Poziom
ten
pozostal j~ bez zmiany do koń ca wiereenia., prowadzonego jeszcze. głębiejpo-nad 300m.
Zestawiając z Ciecllocłnkiem, zauważyć
m&-na !Pewną zgod:noo.ć poz[omów ·
piezomet;rycz-nych. W Alek:Gandrowie solanka osiągnęła wy-sokość 76 m n. p. m., w Ci.echocinlklu zaś okol() .70-75 m. Wskazywałoby to na ścisły związek
wo-dy ·o typie "artezyjskim",. szczelinowe, nie ·zaś "wyciskowe" (8).
Wydajność saroowypływu nie została
poda-na. Próbne pompowanie (7) dawać miało do
50 m3/god:z., jednak depresja n:e jest zrnlna.. ·
Poropowanie z głębokości 689,5 m dawało
30 ·m3/godz. przy depresji 18,9 m. Były to
wy-dajności. znaczne. · Przyjmując orientacyjnie
średni O;dpływ ze źródła· od chwili odwiercenia
· na 30 l/min, otrzymamy średni. odpływ
roczny
· równy blisko ~5 800 m3. Za okres 50 latdstnienia źródła . odpłynęłoby mtem prawie
800 000 m3• ·
Analogicznie więc do obliczeń dla otworu nr 14 w Ciechocinku {B) o:kreślić można iłość wy-nie6ionych na powierzcl:mię soli. Zakładają'C przeciętne stężenie 6,25% i ciężar właściwy so·
lanki 1,045, otrzymamy ponad 52 000 t. Jest to · ilość Z'!1acZiilie mniejsza· od krócej działającej,
lecz wydajniejszej termy nr 14 w Ciechodnku. W obecnych warunkach solanka aleksandrow-ska Wytn.ooi rocmie na powierZiclmię ibli.sko 400 ton soli.
STĘZENIE WODY, SKLAD CHEMICZNY
Pomimo wi~reenia-z płue7Jką usiłowano
doko-nywać orientatCyjnyteh analiz wody i mierzyć jej
stężenie (7). Wody płytsze wykazywały, jak
już wspomniano, niskie zawartości składników rOZlpuszcżonych. Zasolenie od około 5% na głę bokości 456-627 m spadać miało do 2,~% na
głębokoeci 758 m, żeby mowu wz..nieść się do
5% na 832m, a następnie jeszcze do 6.,5% na głę- bokości końcowej.
Podane wa·rtości s~a mają obarakter je· ·dynie orienta~yjny i raczej są ljJOmniejszone (7). ·
Wahania stężenia mogły wyrrrikać cz.ęściowo
z różnego .spOsobu pobierania !pl"óib, a także
nie-równomiernego mieszania się solimiki z płtuctką · (z wody słodkiej). W dużej mierze tym
wytłu-. ma.czyć oby mo,ż:na spadek zasolenia
na
gł~bokości 650-850 m. P071a tym jednak istnieją ni~
wątpliiwie zmiany stężenia uwarunkowane Grrą
żeniem wód słonych w różnych skameh. W Cie-chocinku na odipowiedniej głębokości stwier-dzono pewn,e zwolnienie tempa 'WZ1I'Ostu stęże nia, jed.naik w płytszych of:w'Orach dawniejszych 110'1owano fa'kty spadku . stężenia na peWIOytch
głębokościach (otwór nr l z 1846 r . ..__ L.
Zej-sz.rier: O formacji jura w Ciechocinku. Bibł.
Warsz. XXXII 1848, IV). Nie uzasadnione twier-dzenie o związku wód silniej stężonych wyłącz.
nie z górną jurą zadecydowało w ·r. 1905 o ne-gatywnej opinii Komitetu Geologicznego w spra·
wie dalszego prowadzenia prac wiertniczych. w Aleksandrowie (1).
Zasolenie termy nr 14 w Ciechocinku wynn·
siło maksymalnie 6,8% na głębClikości 1200 m, nr 16 zaś- 7,1% z 1300 m głębokości (8) .. Wejście
\\rięc w utwory triasowe w Ciechocinku nie spo·
wodowało znaczniejszego ~ stężenia.
Skład wody aleksandrawskiej nie o:d:biegał, ja'k
v.,Ynika z orientacyjnych analiz (7), od: :ciecho· ch1s.kich term.
W
przybliżeniu była bowiem podobna ilo·ść magnetu, ·nieco mniej -jonu siar·.czanowego. Brak było · w:zmianek o siarkowodo:.. rze, występującym
w
dość znacznej ilośd w Cie-chocinku (oikoło 6 mg H:.S w litrze).Bmk zasolenia
w
wodach readów czwaxto.rzędowych, w odróżnJieniu od 'Ciechocińgkich, tłu
maczyć :można by wyższym rpałożeniem
Alek-sandrowa. Jedna'k falk!t., że wody 'krążące w
gór-nej jurze okazały się w Aleksandrowie do
pew-nej głębokości i!lie słone, wskazywałby raczej na
istnienie w rejonie Ciechocin!ka silniejszych spękań niektórycll partii górnej jury. Być może
łączy mę to tutaj z :istnteruem lokalnych
dyzlo-ltacji związanych z mezozo:ilcznym wyn~esieniem
ciechocińskim. .
TEMPERATURA WODY
T~ern.tura .wody aleksanrl'ro'WSkiej przy
wyjpływ;ie wynosiła!lriedyś 28°C. Naileży
przewi-dytwać z:nacz:ne ochłodzenie podczas .przepływu
ku górze. J eldtnak obliczenie. tempera1Jury na dnie na 43°C (7) jest wygórowane: Otwór nr 16
· w Cłechocinku wykazał na głębokości 133 O m
39°C, .!Przy wypływie zaś (silnym) około 37,5°C (8). Należy sądzić, że temperatura wody na dnie
. otworu
w
Aleksandrowie wynosiła ~e więcej.niż 35°C, a płyciej mieszały ·się być może wody
chłodniejsze.
Woda w ·Aleksandrowie była to cieplica pier-twSza w Polsce, odkryta w 1904 r. (7), nie licząc
wód Dolnego Sląs:ka i źródła w Ja:szczurówce
o -temperaturze przekmczają{!ej .zaledwie 20°C.
Była za· to zdecydowanie pierwszą ciepliicą
so-lankową.·
INNE MIEJSCA WYSTĘPOW ANIA SOLANEK CIEPLYCH NA KUJAWACH
W~any wyi·ej otwór badawczy
z
1952 r. . w Aleksandrowie, oddalony kilkaset metrów naENE od dawnego, prowadzony był do większej
głębokości i osiągnął kaj:per. Szczegółowych
ob-serwa-cji wody nie dokonywano, jednak
Sitwier-drono do,pływ ciepłej solanki pod ciśnien:iem.
Otwór został zlikwidowany. ·
O ortworach nr 14 i 16 w Ciecho·C'inku, dają
cych cieplice solanko-we, była już iparokrotllrie
r.n~a. .
W r. 1910 n&.potkarno na ciepłą solan:kę ipod
ci-śnieniem w Janiszewie około 10 kr.n na SW
od Lubrańca. 'remperatura była wyższa n:iż
20°C (dokładnie nie Olkmślono). Wodę nawier-cono w gó.mej jurze, na głębokości305m (około 225 poniżej poziomu mm-za). Do. nieda"'Willa
u-trzymywał się 'Z otwoFU słaby wylpływ chłiJ'd!nej
·
salanki,
obecnie 1Jllpełnie ustał. · . Solankę cie;płą 'llZY'S:kano rówi111e.z podczasiW:i:eroenia w 1930 T. 10 kin na NE od Janisz,ewa
: .w Rzadkiej Woli, między Brześciem Kujawskim
a Lubrań•cem, oikoło 35 kr.n na SES od
Aleksoo-... :drow.a, 101· m n. p. m. (4). Samowypływ słonej
wody zauważono na .głębokości 750 :m. {650 m
poni-żej poziomu ~rru>rza) w jmze Ś'roctkowej. Ma-ksymalnie wynosił on 30 ms/.god2 z głębokości
330 m,
z.
głębokości 979 m. wy!Pływało 20 m3//godz. Temperatura ·?t'ZY wypływie dosięgała
27°C. Otwór ~stał. złi-k\\l'i.dowany. .
l l l
!
. i i
Analogie termiCZIIle solanek kujarwsldch
(Cie-chocinek, Aleksandrów, Rzadka Wola)
M<>kazu-ją na W~·rupki· krążenia solanek w
teJ
częścipółnocnego 21bocza antylklinorium kujawskiego.
o ciepłocie wód decyduje :przede wszystkim
sto-pień geotermiczny, nie zaś rozmieszczenie dyz-lokacji. Te ostaJtttde decymwałyby wprawdzie .
o sposobie .podpływania solanek iku gÓIIZe, j~ ·
nak drogi !krążenia wód są z pewnością"wszędzie
sto.Sltul.k:ow·o znacz.:n.e. Powierzchnie rugowania · cechsztyńskich złóż solonOOnych 1nidno. jesz·cze .
obecnie zlokalizowa~.
OBECNY STAN ZRODŁA W ALEKSANDROWIE
Wypływ . solankli. z o·tWooru
w
Alelmaindrowie· utrzymuje się w dalszym ciągu. Wskutek
zawa-. lenia wylotu rury i zanieczyszczenia odpływ znacznie zmalał. Wadług tPOIDiaru dokonanego w dniu 21.7.1954
za
p-omocą zastawki. wyrniósłon
około 11l/min.,
00 daje blisko 16 m3 w ~iągudOby. Przed ctanieczy\SZczeniam: wydajność miała
być znacZlilie wyższa. Po ~pływie 50 lat
prze-widywać należy już 2n1pelne niemal
skorodo-wanie pozostawiO!nych w o-tworze rur i miesza-,
nie się wód głębszych z :płytkimi. Ciekawe jest
jednak, że itemperatura wody utrzymuje się w
dalszym ciągu powyżej 20°C, co każe źródło
za-Hcza.ć do oeieJpłycil. Wedllug pomiarów w dniach 21.7.54 (temperatura poWlietrza 21,5~C), 23.9.54
(temp. pow. 15;2°C) i 13.10.54 {temp. pow.
14,9°C) temperatura wody prz.y wypływie na
głębokości ok. 0,5 m pod porwierzichnią wody
w zagłębieniu - wynosiła ni€!lJiliennie 21,4°C.
Na peryferia:ch zagłębienia temperatura waha
si-ę macżnie wraz ze zmienną ciepłO'tą
po-wietrza*.
Ze źródła dość obńicie wydobywają się
banie-czki gazu. Gaz ten badany b~ w 1948 r. (5),
wykazują<: zawartnść głównie azotu i metalllu.
Podczas wie:r.cenia silne przejawy gazowe obs.E!r-wowano od głębokości 954 m. .
Wzdłuż odpływu widoczny jest obfity osad że
lazisty (zawartość żelaza być inoże częściowo
po-chodtz:.i ze szczątków orurowanli.a). Odpływ
kie-ruje się do rowu pod nasypem kolejowym, ku SW, a następnie rowem na, NW do· stawu
-~linianki poza torem do Ciechocinka. W sąsie
dztwie odpływu napo-tkać mama d·robne
rośli-• Woda wykazuje obecrue (ana!. r. G.) suchej pozostałości
52,4 g/l; zawartość Cl' wynosi 24,3 g 11. Podobne do cie~llcy.
14 w Ciechocinku są ilości CI:!"' - 1,4 oraz Mg·· - 0.4 g/].
ny słonolubne, jak łobodę oszczepowatą
(AtTi-plex hostatum) i muchotrzew solnikowy
(Sper-gularia salina).
Otoczenie źródła stanowi pastwisko, w
po-bliżu jest za.gajlllik sosnowy i park leśny. Ciepła solanka w Aleksandrowie Kujawskim
jest, poza Cieoehodnk.iem, jedyna w Polsce.
Tem-peratura jej mooe być podwyZs:zona o kilka stop-·
ni prz.ez prace renowacyjne w otworze
wiert-nlczym; wzrośnie wtedy .zOO:cznie i wydajność
samowypływu.
Wykorzystanie solanki aleksandro.wskiej w
Ciechocinku wobec znacznej wydajności tam-· tejszych term oooz 6 kilometrowej odległości nie ·
byłoby celowe, pom!mo dogodnej różnicy
pozio-. mów. Należałoby wobec tego rozważyć możność
stosowania wody w celach leczniczych - na
miejscu.
Pnemawiają za tym właśdwości samego źró
dła, a więc: samowypływ, skład chemiczny, tem-peratura, jak również jego położenie, najbliższe
otoczenie, bl-iskość s:tacj1i kolejowej (1500 m)
i :miasta oraz dróg kołoWych, m. in. do
Ciecho-cinka (250 m). W Aleksandrowie zmijduje się
sa-natorium PKP, którego pacjenci jeżdżą na
za-biegi zdrojowe do Ciechocinka. · LITERATURA
l. [B o h d a n o w i c z K.] - (O otworze
wiertni-czym na Bonarach - w jęz. ros.) Protokóły lzw.
Gieołcigiczeskogo Komiteta XXIV, 1905, nr. 4.
2. L e wińsk i J. - S a m s o n o w i c z· J.
-Ukształtowanie _powierzchni, skład i struktura
pod-loża dyluwium wschodniej części Niżu Pólnoc
no-Europejskiego. Prace Tow. Nauk. Warsz. III Wydz. Nauk. Mat.-Przyr. nr 31. 1918.
3. L i n s t o w O . ....,. Die im Mitteldewon auftreten -den Mineralquellen am Westrand der Russi
sch-Galizischen Tafel. ·Arch. f. Lagerstiittenforschung,
H. 42, 1929. .
4. L u n i e w s k i A. - Cztery głębokie wiercenia na Kujawach. P. I. G. Biul. nr 38, 1947.
5. P o ż a r.y ski Wł. - Uwagi o gazie · ziemnym
z głębokiego wiercenia w Aleksandrowie.
Kujaw-skim. Przyczynki do geologii Polski za rok 1948,
P. I. G. Biul. nr 58. .
6. Pożaryski Wl. - Podłoże mezozoiczne Kujaw.
P. I. G. Biul. nr 55, 1952.
7. Rychło w ski B. - Materiały do hydrologii
Królestwa Folskiego i Ziem przyległych. Wyd. Tow.
·Nauk. Warsz. Wydz. III Nauk Mat.-Przyr. 1917. 8. S a m s o n o w i c z J. - Wyniki hydrogeologiczne
dwu głębokich wierceń w Ciechocinku. Inst. Geol.
Biul. nr. 91, 1954.
9. [W a r s z a w s k i ej] Sekcji Technicznej - posi
e-dzenie z dnia 3 i 10 lutego 1903. Przegląd Te<;hni
