Maritainowa analiza stosunku filozofii moralnej do teologii

Kazimierz Kłósak

Maritainowa analiza stosunku

filozofii moralnej do teologii

Collectanea Theologica 19/2, 177-220

M ARITAINOW A ANALIZA ST O SU N K U FILOZOFII

MORALNEJ DO TEOLOGII.

W epoce w sp ó łczesn eg o re n e sa n su św iato p o g ląd u k ato lic­ kiego n ieprzeciętną rolę odgryw a Jak ó b M aritain, p ro feso r In sty ­ tutu K atolickiego w P aryżu. P ró b a p rz ed staw ien ia (I) i o cena (II) pom yślaneg o przezeń sto sunku filozofii m oralnej do teologii jest przedm iotem tego arty k u łu ]).

I.

M aritain w ym aga od filozofii m oralnej pozytyw nego p o d ­ p o rząd k o w an ia się teologii. Innym i słow y, filozofia m o ralna m a być w ed łu g n iego ch rześc ijań sk ą nietylko przez „stan ", w k tó ­ rym faktycznie znajduje się w je d n o stce filozofującej, ale rów nież przez sw oje z a s a d y 2).

Rację tego tw ierd zen ia u p atru je M aritain p rzedew szystk iem w naturze filozofii m oralnej i w h istory cznych w a ru n k ach ro ­ dzaju ludzkiego. Jeżeli filozofia m o raln a m a być praw d ziw ą nau ką praktyczną, n a u k ą z ró w n an ą ze sw ym przedm iotem , czyli, jeżeli ma kierow ać konkretnym , aktualny m , historycznym działaniem ludzkim, t. zn. d ziałaniem zw róconym ku celow i n a d p rz y ro d z o ­ nemu a obracający m się w w aru n k ach n atu ry ludzkiej upadłej i odkupionej, zaś ten cel i te w arun ki zn a w yłącznie teo lo g ia, to filozofia m o raln a m usi przejąć od teologii te p raw d y, czyli podp o rząd k o w ać się jej p o z y ty w n ie 3).

0 Wyjątek z przygotow yw anej do druku m onografii o Maritainie. 2) „lei ce n’e st plus seu lem en t en raison de l’état, c ’e st en raison de l’objet m êm e quil convient à la philosophie d’être chrétienne, en d’autres termes elle n’est pas seu lem en t infraposée, elle doit être proprem ent „su b ­ alternée“ à la th é o lo g ie “. Science ei Sagesse, str. 182.

3) „...un savoir proprem ent et absolum ent dit d es actes hum ains, une éthique purem ent et sim plem ent vraie (et non pas seu lem en t secundum quid)

P ró cz tego arg um entu, najczęściej p o w tarzan eg o , w ysuw a M aritain jeszcze inny, o p arty na paraleli, m ającej istnieć m iędzy filozofią m o raln ą a cnotam i m oralnym i nabytym i w stan ie n a­ tu ry ludzkiej upad łej. Jak cnoty m oralne n ab y te w stanie natury ludzkiej u p ad łej nie są bez ła sk i praw dziw ym i cnotam i, gdyż nie u rzeczyw istniają w sobie natu ry stały ch sp ra w n o ści (habitus), ale s ą jedynie w „stanie d y sp o zy cy j“, niezw iązanych ze sobą w organizm duchow y p raw d ziw ie m ocny i jednolity, tak w obec­ nym stanie n atu ry ludzkiej filozofia m oralna nie je st p raw d ziw ą n au k ą p rakty czną, jeżeli nie uw zględni pozytyw nie p ra w d teolo­ gicznych 4).

D la w yśw ietlenia genezy pom yślanej przez M aritain a p a­ raleli należy zaznaczyć, że bezpo śred n im źró d łem jeg o doktryny o cno tach m o ralnych n abytych s ą tek sty Ja n a od św . T o m a s z a 5). M aritain sądzi, że Jan od św . T o m asza kw estję o w ym ienionych

n e peut pas faire abstraction d es conditions existentielles fondam entales et universelles im p o sées à l’hom m e ici-b as, elle n’est donc p o ssib le de fait que si la véritable fin a ssig n ée de fait à la vie hum aine et le s conditions concrètes, l’état de fait où la nature hum aine est existentiellem ent placée par rapport à cette fin so n t connus.... A raison d’événem ents proprement c a p i t a u x pour le genre humain et pour la nature hum aine, qui sont la création de l’hom m e dans l’état de grâce adam ique, la chute et la redemp­ tion, le s vérités th éologiq u es so n t indispensables à la pleine constitution de l’éthique, l’objet moral n’est adéquatem ent connu qu’ à la lum ière de c e s vérités“. Science et Sagesse, str. 184—186. Cf. D e la Philosophie chré­ tienne, 70, 71; K atolicyzm i filo z o f ia , Verbum 1934, IV, str. 492.

4) „...m orale naturelle n’existe pas à p a r t com m e vraie scien ce de la conduite (pas plus que san s la charité le s vertus naturelles n’existent au titre véritable d e vertus)“... D e la P hilosophie chrétienne, str. 102.

D la sz c z e g ó ło w e g o w yjaśnienia poglądu Maritaina na charakter cnót nabytych w człow ieku b ez łaski pośw ięcającej zacytuję następujący tekst z w ym ienionego dziełka: „...cette prudence naturelle acquise et le s autres vertus cardinales ne peuvent, san s la charité, exister qu’à l’état de dispo­ sition, et non de vertu proprem ent d it e .. Ainsi n’arrivent-elles pas san s la charité à être co n n ex es, à s e nouer entre elles en un organism e parfaite­ ment un et ferm e, car elles ne son t co n n ex es que in statu virtutis...“ (str. 105 przypisek). Por. tam że str. 102, nota; Science et Sagesse, str. 241—255,367.

W edług uw agi, skierow anej przez Maritaina do O. R am ireza Bultetin Thomiste (lipiec—w rzesień 1935, str. 554) w yrażenia „cnota w stanie dyspo­ zycji“ nie należy u tożsam iać z w yrażeniem „cnota jako prosta dyspozycja“. 5) „...ex defectu caritatis in peccatore virtus acquisita... directe et ex consequenti amittit essentialem rationem virtutis quantum ad rationem

ha-cn otach w yjaśn ił z w iększą jasn o ścią, niż ktokolw iek inny z p o ­ śró d k o m e n ta to ró w 6). T a do k try n a jedn oczy zdaniem M aritain a dw ie g rupy tek stó w św . T o m asza , gru p ę, w której cnoty n a tu ­ raln e bez łask i są nazw an e „p raw d ziw y m i“ cnotam i (II— II, qu. 23, a. 7), oraz grupę, w której są nazw ane cnotam i „ n ied o sk o ­ nały m i“ a lb o cnotam i „pod pew nym tylko w z g lęd em “ (virtu tes

imperfectae, virtutes secundum quid. I— II, qu. 65, a. 1 i 2).

Jako n a św ieży p rzyk ład takiego ujęcia kw estji, „klasycznego w szkole to m isty cz n ej“, m ógł się p o w o łać M aritain n a O. G a rri- gou-L agrang e О. P., a u to ra cennego a rty k u łu : Les vertus m orales

dans la vie in térieu re7). T a d o k try n a bezsprzecznie p od zielana

bitus difficile m obilis, et induit rationem d isp osition is b on ae, quae est virtus imperfecta. Itaque ex defectu charitatis per peccatum in nobis indirecte vulnerantur virtutes acquisitae, et mutant rationem habitus difficile m obilis, et sic non sunt verae virtutes existen te peccato... Cursus theol., t. VI wyd. Vives, in q u a est LXll, I—II, disp. XVII, art. 2, dub. 2, n. LVIII. ...peccator remota charitate ita amittit conversionem ad verum finem ultimum super- naturalem et naturalem , quod non p otest quaecum que virtus facere bonum habentem , neque firmum motivum habere in b on o quod facit, nam m oti- vum operandi bonum bene et firmiter, sum itur ex am ore finis · χ quo fir­ matur quis in am ore et efficacia m ediorum ; am isso autem am ore finis, languide fertur circa m edia... Ergo virtus illa, seu inclinatio ad aliquam materiam, seu obiectum bonum , quae m anet in peccatore, non est incli­ natio difficile m obilis ex sp ecie, et m otivo su o form ali, sed ex aliqua acci­ dental! assu efaction e, et sic sp ecie differt a virtute perfecta, id est, quae ex sua perfectione specifice difficile postulat m overi, et radicata est, et sic mutatur per peccatum in quamdam im perfectam virtutem, quae solum per­ tinet ad genus d ispositionis, non ad habitum difficile m obilem ex su a sp e­ cifica ratione“. T am że, n. LX. „...respondetur unico actu p o s s e tolli vir­ tutes acquisitas quantum ad form ale quod tenet se ex parte prudentiae, et connexionis virtutum, et firmitatis m otivi, quod requiritur ut virtutes sint quoad specificationem habitus difficile m o b iles“. T am że, n. LXIII. „Quod autem ista destructio essen tia e virtutum ex absentia charitatis sit indirecta constat...“ Tam że, n. LXV. P o odw róceniu się od celu o stateczn ego przez grzech ciężki „nullo m odo rem anet ipsa specifica ratio firmitatis in virtute“. Tam że, n. LXX. (W yd. V ives ina niew ątpliw y błąd drukarski, gdy podaje „...specifica ratio firmitas in virtute“). W d ob orze tekstów Jana od św . T o ­ masza idę za O. Ram irezem O. P. zob . jego art. D e P hilosophia M orali Christiana. R esponsio quaedam responsionibus com pletio adaequatis. D om ini Jacobi M aritain: D ivus Thom as (Freib.), 14 (1936), str. 94.

6) „...Jean de saint T hom as l’explique a vec plus de netteté que tout autre com m entateur...“ Science et Sagesse, str. 252.

p rzez o b u p isarzy d o m inikańskich znajd u je się zdaniem M aritaina rów nież u K arm elitów z S a la m a n k i8).

D o po w yższych dw óch argum entów za pozytyw nym p o d ­ po rząd k o w an iem filozofii m oralnej teologii, zaczerpniętych z w y­ m agań filozofii m oralnej jak o nauki i z w a ru n k ó w historycznych ro d zaju ludzkiego, dod aje M aritain argum ent trzeci, w y p ro w a­ dzony z zakresu za in te reso w a n ia ha bitas filozoficznego. Sądzi M aritain, że ha bitus filozoficzny, któ ry dąży do intelektualnego p rzeniknięcia c a ło k sz ta łtu s p ra w ludzkich, sk łan ia m yślącą jed ­ n o stk ę rów nież do analizy życia n ad p rzy ro d zo n eg o , gdyż ono leży w o śro d k u faktycznej aktyw ności m oralnej człow ieka. Skoro narzędzie poznaw cze m usi być p ro p o rcjo n aln e do przedm iotu poznania, w ob ec tego — w nioskuje M aritain — filozofia m oralna, p o d d a ją c a analizie rzeczyw istość n ad p rzy ro d z o n ą, m usi zasięgnąć inform acji u teologii, jeżeli chce tę rzeczyw istość po znać naukow o i uniknąć jej zniekształcenia. P otw ierd zen ie sw ej tezy znajduje M aritain w n iepow odzeniu analizy H. B ergsona, ujm ującej w Les

deux Sources de la M orale et de la R eligion życie m istyczne

z p u n k tu w idzenia czysto filozo ficzn eg o 9).

8) Cars, theol. t. VI, tract. 12, disp. 4, dub. 2, n. 27. Maritain przy­ tacza dw a teksty Salm anticenses, które mają zaw ierać bronioną przez niego doktrynę: „In statu naturae lapsae nulla dicenda est virtus ab solu te et sim­ pliciter, nisi sit coniuncta cum gratia et caritate.... de facto nullam virtutem neque apud T h eo lo g o s, n eq u e etiam apud P h ilosop h os vera ratione ductos m ereri sim pliciter hoc nom en, nisi sit coniuncta cum charitate et ab ea in­ form etur. Quippe de facto quando iam om nes sum us in statu naturae, lapsae, nulla alia p otest e s s e virtus perfecta etiam perfectione ordinis na­ turae... Virtutes vero etiam acquisitae com itantes charitatem, eo ipso quod perveniant ad statum perfectum dicendae sunt sim pliciter v i r t u t e s : cum a Philosophis, eo quod circa naturalem finem hom inis rectificant: tum a T h eo lo g is, quia ex participatione charitatis respiciunt supernaturalem finem , et faciunt bonum sim pliciter habentem , n eque earum rectitudo sistit in so lo ordine naturae“ (loc. cit w tekście). 4

9) „...c’est en vertu d’une exigen ce interne, d’une p o u ssé e irréduc­ tible de so n habitus propre, que le philosophe est am ené... à s ’efforcer de pénétrer dans l’univers de l’humain com m e tel, de l’humain intégral, et donc „dans le m onde m êm e de la spiritualité, de la grâce, de la sainteté, puisque ce m onde est au coeu r de l’univers humain existentiellem ent con­ sid é r é “ {De ta Philosophie chrétienne p. 71). Science et Sagesse, str. 210, 211. Cf. tam że, str. 212; Les D egrés du Savoir, str. 569—573; D e la Philosophie chrétienne, str. 71, 72; F ilo zo fia i katolicyzm , str. 502—504.

C ała arg u m en tacja w sk azuje już sp o só b , w jaki M aritain pojm uje pozytyw ne p o d p o rz ąd k o w an ie się filozofii m oralnej teo ­ logii. Filozofia m o raln a nie w yw odzi w e d łu g niego sw ej genezy z teologii, tak jak teo lo g ia w y p ro w ad za sw o ją genezę z w iedzy, polegającej na intuicji istoty bożej. M ąd ro ść etyczna p o d p o rz ą d ­ kow uje się pozytyw nie teolo gii w e form ie u zu pełn ien ia sw oich praw d p o rz ąd k u n atu raln eg o jej w nioskam i, od no szący m i się do dziedziny praktycznej (d ’une fa ç o n com pletive et perfective, non

radicale ou o r ig in a tiv e 10). T a k a organ izacja p o zn a n ia m oralnego

jest zgodna z n a tu rą nauki praktycznej, k tó ra sw oje d ane u k ład a w proporcji do sw ego celu (m odus c o m p o sitiv u s n ).

Filozofię m o raln ą pozytyw nie p o d p o rz ą d k o w a n ą teologii n a ­ zywa M aritain filozofią m o raln ą „ a d e k w a tn ą “, z ró w n a n ą z p rz ed ­ miotem sw oich stu d ió w — une philosophie m orale adéquatem ent

p r is e 12). Nie jest ona w jego m niem aniu filozofią c z y s t ą , ale

filozofią p o d n i e s i o n ą (surélevée)™ ).

T a filozofia m a ten sam przedm iot m aterialny, jaki p o sia d a teologia m o ralna. Różni się od niej g atunk ow o odm iennym punktem w idzenia, odm iennym „św iatłem ob jek ty w n y m “, a w n a ­ stępstw ie tegoż od rębnym przedm iotem form alnym .

Te sam e p raw d y , do któ ry ch teo lo g ia m oralna p o dch od zi w yłącznie „z góry, z p unktu w idzenia b o sk ie g o “, inaczej, w św ietle O bjaw ienia, filozofia m o raln a „ a d e k w a tn a “ rozw aża z d ołu, z punktu w idzenia lud zkieg o“ , t. j. w św ietle p rak ty czn eg o ro zu m u lud z­ kiego dop ełn io n eg o p raw d am i te o lo g ii14). D zięki tem u d o p e ł­

I0) „C’est une scien ce subalternée à la th éologie en raison d es prin­ cipes, d’une façon pure et sim ple mais com pletive et perfective, non radi­ cale ou originative“ D e la P hilosophie chrétienne, str. 148. Cf. tam że, str. 109 przypisek, str. 199; Science ei Sagesse, str. 188—189, 309, 310.

“ ) Science et Sagesse, str. 310.

12) P olskie tłum aczenie Verbum (str. 495) „(filozofia m oralna) w zięta w całej sw ej ro zcią g ło ści“ przeinacza myśl filozofa.

13) Science et Sagesse, str. 292.

14) „Ainsi ces deux savoirs couvrent le m êm e dom aine m atériel, et le second, étant subalterne au premier, y a com m e lui droit d’investigation. Mais les perspectives form elles restent dans le s deux cas essen tiellem en t différentes. Ici les ch o se s so n t v u es d’en bas, d’un point de vue humain. Là les ch oses, les m êm es ch o ses, son t vue d’en haut, d ’un point de vu e di­ vin“. Science et Sagesse, str. 189, 190. N a innem m iejscu określa Maritain w ten sp osób „św iatło obiektyw ne“ filozofii m oralnej „adekw atnej“ : „...la lumière des principes de la raison pratique faisant p rocéder la connaissance

nieniu filozofia m oralna „ a d e k w a tn a “ m a św iatło objektyw ne w yższe od „ św ia tła o bjektyw n ego“ filozofii czystej, jed n ak niższe od tego, jakie p o sia d a te o lo g ia 15).

P rzed m iotem form alnym teologii m oralnej je st życie w łasn e B oga (la déiié), a nie akty ludzkie. S tąd w łączn o ści z tym ży­ ciem rozw aża akty ludzkie. N ato m iast przedm iotem form alnym filozofii m oralnej „ad ek w a tn e j“ są akty ludzkie, w yniesione w praw dzie d o p o rządk u nad p rzy ro d zo n eg o , ale w łączności z ich celam i naturalnym i i d o c z e s n y m i16).

O gólny zarys p ro g ram u obu nauk M aritain precyzuje w nie­ których pun ktach. W jego koncepcji teologia m o raln a nie będzie za w iera ła trak tatu , po św ięconego polityce c z y s t e j , t. j. polityce p ozbaw ionej pierw iastków teologicznych, nie będzie b a d a ła re- lacyj m iędzy k ultu rą greck ą a budd y sty czn ą, nie będzie an a li­ zow ała w p ływ ó w klasy czy n aro d u na d o b ro p o w szechn e p ań stw a now ożytnego. Z aś filozofia m o raln a „ a d e k w a tn a “ , pom im o za ło ­ żenia n ad p rzy ro d z o n eg o celu ostateczneg o człow ieka, pom im o całego szeregu z a sa d nadprzy ro d zo n y ch , nie będzie m iała tra k ­ ta tó w o grzechu p ierw orodnym , o grzechu śm iertelnym i lekkim , o ła sc e i o cno tach w lanych 17).

T e o lo g ia m o raln a nie m oże p ełnić funkcyj filozofii m o ­ ralnej „a d ek w a tn e j“ p o d g ro z ą u traty sw ego w yłącznie boskiego p u n k tu w idzenia. P o n iew aż je st specyfikow ana nie przez m o ­ ra ln ą d ziała ln o ść człow ieka, lecz przez B oga p o znaneg o w św ietle O bjaw ienia, stą d też nie tw orzy się przez rozum ow ą analizę

vers l’opération, et ajoutant foi pour cela aux vérités th éologiq u es“ . Science et Sagesse, str. 308. O kreślenie „św iatła ob jektyw nego“ teologii przejmuje Maritain od Kajetana i Jana od św . T om asza. O odrębności „św iatła objek­ tyw n ego“ obu w ym ienionych nauk zob . je sz c z e u Maritaina w D e ia Phi­ losophie chrétienne, str. 71, 74, 110, 1 1 5 -1 3 3 , 1 4 1 -1 4 2 , 1 5 5 -1 5 7 , 1 5 9 -1 6 3 ; Science et Sagesse, str. 187, 195 —203, 291—310.

1S) Science e t Sagesse, str. 291, 292, 310.

le) „...la philosophie m orale adéquatem ent prise considère la con­ duite hum aine, a vec sa fin éternelle et surnaturelle com m e a vec se s fins naturelles et tem porelles, avant tout selo n que la vie de l’hom m e — sans être dans l’état de nature pure — est ordonnée à ces fins naturelles et à des eu vres tem p orelles, é le v é e s m ais non a b olies par leur référence à la fin ultime surnaturelle“. Science et Sagesse, str. 201, 202. Cf. tam że str. 290—293, 297, 298, 300 przypisek, 302, 303, 306.

17) De la P hilosophie chrétienne, str. 121, przypisek 1. Science e t Sa­ gesse, str. 198, 199, 306, 307.

praw d objaw ionych, przez w łączenie w ich organ izm p raw d filo­ zoficznych jak o takich, lecz form u łu je sw oje są d y w y ł ą c z n i e na p o d staw ie d anych O b jaw ien ia, w całkow itej niezależności od filozofii m oralnej. N a to m iast w b ad a n ia ch filozofii m oralnej, p o d ­ jętych p o d w pływ em rzeczyw istości ludzkiej np. w jej określeniu w artości duchow ej różnych cyw ilizacyj, w b a d a n ia c h sen su dzie­ jów, w diag nozie konfliktów m iędzy cnotam i a sztu k ą artysty, m oże znaleźć p o d n ietę do ro z szerzen ia sw ego w yższego p u nk tu w idzenia na szerszy zasięg rzeczy d o czesny ch 18).

W ed łu g M aritaina p ozytyw ne p o d p o rz ąd k o w an ie filozofii m oralnej teologii nie czyni z niej narzędzie teologii, gdyż jest podjęte nie d la celów teologii, ale dla celów w łasn y c h filozofii m o ra ln e j19). Rozum ludzki przy jej tw o rzen iu p o zo staje p rz y ­ czyną głó w n ą, pom im o, że k o rz y sta z p ra w d te o lo g ic z n y c h 20). P rzesłan k i teologiczne razem z p rzesłan k am i filozoficznym i s ta ­ now ią jedynie śro d e k do p rz e p ro w a d z a n ia dow o d ó w . P rzy czym przesłanki teolo g iczn e są p o staw io n e „w św ietle niższym od ich w łasnego św iatła, chociaż w w yższym od ś w ia tła czystej filo­ zofii“, „przy w d ziew ają rację fo rm aln ą gatu nk ow ej o d rę b n o ści filozofii m o raln e j“ i „są użyte dla d o p ełn ien ia z a sa d rozum u n a tu ra ln eg o “. Z aś p rz esłan k i filozoficzne są p o zb aw io n e tego charakteru, jaki p o s ia d a ją w rozum ow an iu teologicznym . „Nie są w zięte jak o p o dniesione i zatw ierdzone przez zasad y n a d n a ­

18) D e la ph ilosoph ie chrétienne, str. 122, 124, z w ła sz c z a przypisek, 125; Science e t Sagesse, str. 191—193, 203—209; K atolicyzm i filo z o fia , str. 4 9 9 -5 0 2 .

19) „...la philosophie m orale peut... être é le v é e par la th éologie s a n s ê t r e i n s t r u m e n t de celle-ci. A lors elle se subalterne à la th éologie par suite des ex ig en ces de sa m atière, et pour être adéquatem ent prise. Ainsi appuyé à la th éologie elle s ’étend, suivant le s ex ig en ces de so n objet, au champ entier d es actes hum ains et cette fois en ayant elle-m êm e l’initia­ tive des opérations, et pour s e s propres fins à elle et en restant p lacée à son point de vue form el propre“... Science et Sagesse, str. 357, 358. Cf. tam że str. 325, 326; D e la Philosophie chrétienne, str. 73, 74.

20) „D ans la p h ilosop h ie m orale adéquatem ent prise la raison p hilo­ sophique garde l’initiative du m ouvem ent, elle agit com m e cau se princi­ pale, subalternée à la th éologie et en cela su rélevée, mais principale — non comme cau se instrum entale ou m inistérielle m ue par la fo i“... Science et Sagesse, str. 326. Cf, tam że str. 311, 316, 328; D e la P hilosophie chrétienne, str. 74, 150, 152.

tu raln e w iary i nie p rzy w dziew ają partycypatyw n ie racji form alnej pra w d y o bjaw ionej (révélable) “ 21)·

H ab itus filozofii m oralnej „ a d ek w a tn e j“ nie jest p o d niesion y

do stan u nadprzy ro d zo n eg o . C hociaż już nie p o s ia d a ch arakteru czysto filozoficznego, to je d n a k należy nad al do p o rząd ku filo­ zo fic zn eg o 22). F ilo zo f-m o ralista bierze dane teologii nie przez akt w iary n ad przy ro dzon ej, ale przez akt zgody n a nie zupełnie naturalnej i ludzkiej (credulitas hum ana). T a k a zgod a je st u niego p sych ologicznie m ożliw a jako skutek jego w ia r y 23). P o n ad to n a­ turaln y c h a rak ter przyzw olenia um ożliw ia ten fakt, że w nioski teologiczn e nie są przedm iotem w iary, lecz w iedzy lu d z k ie j24). Filozof w y p ro w ad za nie w nioski teologiczne, ale w nioski filo- ficzne p o d n i e s i o n e (des conclusions p h iloso ph iqu es surélevés). „N aw et jeżeli się zb ieg ają m aterialn ie z w nioskam i teologii m o­ ralnej, są form alnie i w sw ej natu rze logicznej innym i w n io sk am i“. W ysnuw anie tych w n io sk ó w znajduje się p o za sferą f o r m a l ­ n e g o w pły w u w iary, gdyż jej ro la og ran icza się jedynie do um ożliw ienia filozofii m oralnej p a r t y c y p a t y w n e g o a nie

f o r m a l n e g o uczestn ictw a w św ietle n ad p rz y ro d z o n y m 25).

W p rzeciw ieństw ie do teo lo g a filozof chrześcijań ski nie p rag n ie

21) D e la Philosophie chrétienne, str. 154 i nast.; Science et Sagesse, str. 327, 328.

22) „...cet habitus, élevé de par sa subalternation à la théologie, s ’il c e s s e par la m êm e d’être purem ent philosophique, cependant reste de soi d’ordre philosophique“. De la Philosophie chrétienne, str. 111. Cf. tam że str. 149, 150.

23) „...la vertu supérieure de la foi, com m uniquée à la raison du philosophe, fait produire à l’habitus lui-m êm e de la philosophie pratique, san s concours de la vertu propre de celui-ci... un acte générale d’a sse n ­ tim ent et de confiance aux véritées reconnues par la th éologie... Je ne parle pas là d’un acte de foi! Je parle d’un acte d’assentim ent com m e ceux par lesq u els une scien ce „croit“ les con clu sion s... d’une autre scien ce, et que l’habitus de la philosophie pratique ne peut produire en ce cas que grâce à la vertu com m uniquée de la fo i“ ... Science et Sagesse, str. 323,324.

24) Science e t Sagesse, str. 324 przypisek.

„...[la th éologie] lui apporte non pas f o r m e l l e m e n t m ais p a r - t i c i p a t i v e m e n t une com m unication de la lumière th éo lo g iq u e“. Science et Sagesse, str. 327. Zob. tam że str. 328, 329; De la Philosophie chrétienne, str. 152, 155. R ozróżnienie m iędzy uczestnictw em formalnym a partycypa- tywnym przejął Maritain od Jana od św . T om asza (in II—II, q. 1, disp. 2, a. 1, V ives, t. VII).

ujrzenia we w iedzy b ło g o sław io n y ch oczyw istości przyjętych przez się p ra w d teologicznych, gdyż używ a ich d la u zup ełn ien ia p raw d filozoficznych26). T e zasad y w jego ujęciu nie są zasad am i form alnie teologicznym i, lecz tylko w irtu aln ie teologicznym i. R acją takiego stan u p ra w d teologicznych je st fakt, że w funkcji filozofii m o­ ralnej „a d ek w a tn e j“ s ą one przedm iotem w iary (ludzkiej) a nie przedm iotem w iedzy i są środ kiem d o u k ształto w a n ia filozofii m oralnej, zaś do tego, by p ra w d y teologiczne by ły praw d am i form alnie teologicznym i, p o trze b a ich ujęcia z punktu w idzenia ich praw dziw ości w sob nej i jak o przedm iot w iedzy teologicznej

(en ta n t mêm e q u ’énoncés purem ent et sim plem ent vraies en eux- mêmes, et vérités théologiquem ent s u e s ) 21). Sw oje w nioski ro z­

w iązuje filozof chrześcijański w p ierw szych z a sad ac h rozum u praktycznego, oczyw istych w sp o só b n aturaln y, a d o p ełn io ny ch tylko danym i te o lo g ii28). Do w yk o n an ia tej funkcji nie p o trz e ­ buje p o śre d n ic tw a te o lo g ii29).

A nalogii do tego faktu, że filozofia m o raln a „ a d e k w a tn a “ p o słu g u je się p ra w d am i teologicznym i, nie sta ją c się nau k ą f o r ­ m a l n i e teologiczną, m oże do starczy ć teologia, która p o s ia d a zasad y n adp rzy ro d zo n e, a jest habitus entytaw n ie n a tu ra ln y m 30).

D opełnieniem M aritainow ej analizy n atu ry p o d p o rz ą d k o ­ w ania filozofii m oralnej jest jego zastrzeżenie, że niem a tu b y ­

26) Science ei Sagesse, str. 332.

3I) Science e t Sagesse, str. 333. 334. W rozróżnieniu m iędzy prawdam i form alnie teologicznym i a w irtualnie filozoficznym i i w irtualnie te o lo g ic z ­ nymi a form alnie filozoficznym i inspirow ał się Maritain analogicznym ro z ­ różnieniem , jakie Billuart z a sto so w a ł do za sa d teologii. Z asady teologii rozw ażane w so b ie są dla Billuarta zasadam i teologii tylko materialnie a form alnie prawdami objaw ionym i; za ś ujęte p rzez um ysł jako źródło w niosków teologicznych są form alnie zasadam i teologii, lecz tylko wir­ tualnie a nie form alnie prawdami objaw ionym i (zob . Curs. theol. Billuarta dissert, prooem ., a. 6).

28) „La p hilosophie m orale adéquatem ent prise est o r i e n t é e . . . vers l’évidence naturelle et terrestre, et c’est dans cette évidence, co n v en a b le­ ment com p létée qu’elle dem ande à résoudre et qu’elle résou t s e s con clu ­ sion s“. D e la P hilosophie chrétienne, str. 145, 146. Zob. str. 147, 148, 152.

29) T am że.

30) De la P hilosophie chrétienne, str. 146, 148, 149; Science e t Sagesse, str. 333. — Maritain przejm uje od Billuarta (Curs. theol., dissert, prooem ., a. 6) i od Jana od św . T o m a sza (Curs, theol., in I-am partem Sum. theol., disp. 2, a. VIII) ok reślen ie p o w y ższe natury habitus teologii.

najm niej p o d p o rz ąd k o w an ia się w ie rz e 31). P o d sta w ą tego faktu je st dlań ta w łaśc iw o ść nauki p o d p o rz ąd k o w an e j, że p o d d aje się o n a nie zasad o m nauki n adrzędnej, ale jej w n io s k o m 32).

Filozofia m o raln a, o ile jednoczy się w danej jedn ostce z w iedzą teologiczną, istnieje, w e d łu g M aritaina, w stan ie nie­ d o skonałym jak o nauka, o ile zaś k ontynuuje się z teologią, w tedy o sią g a sta n d o sk o n ały n auki (sta tu m p erfectu m scientiae). T en p u n k t do ktrynalny, p o staw io n y w D e la P hilosophie chré­

tie n n e 33), filozof zm ienił w Science et Sagesse, zdaje się po d

w pływ em O. R am ireza O. P . W y p o w ia d a tam tw ierdzenie, że filozofia m oralna, niekon ty n u u jąca się w danej jed n o stce z teo ­ logią, istnieje „w stanie n iedosko nałym w sto su n k u do w ym agań sw ej n a tu ry " ; jeżeli zaś kontynuuje się z teologią, „w tedy d o ­ chodzi do stan u d o sk o n ałeg o , p rz y p ad ająceg o jej n atu rze, ale nie znajduje się su b sta tu perfecto scientiae, który za k ła d a oczy­ w isto ść w s z y s t k i c h z a s a d “ 34). D la M aritain a ta zm iana p o ­ g lądu je st tylko „p recy z ją“ krótkiej notatki z D e la P hilosophie

chrétienne. W każdym razie arg u m en t O. R am ireza, w ysunięty

przeciw pierw szej pozycji, że filozofia m oralna, p o d p o rz ąd k o w an a teologii, nie m oże w ejść w sta n d o sk o n a ły nauki ze w zględu na b ra k tego ch arak teru u sam ej teologii w życiu d o c z e sn y m 35), s ta ł się d u szą drugiej pozycji M aritaina.

Filozofii m oralnej „a d ek w a tn e j“ przy p isu je M aritain zd o l­ no ść d o k iero w an ia ak ty w n o ścią m o raln ą czło w ieka jedynie z tytu łu d ru g o rzęd n e g o (en second), gdyż ta filozofia do sw ego

31) „La philosophie m orale adéquatem ent prise est subalternée à l a t h é o l o g i e , et non pas, du m oins à proprem ent parler, qu’elle est su b a l­ ternée à la f o i “. D e la P hilosophie chrétienne, str. 148.

32) D e la P hilosophie chrétienne, str. 148.

и ) „Si elle [la philosophie morale] reçoit san s en avoir l’intelligence les con clu sion s du th éologien , sa propre scien ce sera dans un é t a t i m p a r ­ f ai t . . . M ais c’est seu lem en t en se continuant avec la th éologie qu’elle sera s u b s t a t u p e r f e c t o s c i e n t i a e . . . D e la Philosophie chrétienne, sir. 158.

34) „Une p hilosophie m orale subalternée à la th éologie mais s a n s s e c o n t i n u e r dans le sujet a v ec elle est dans un état imparfait par rapport aux ex ig en ces de sa nature. Si elle s e c o n t i n u e a vec la th éo­ lo g ie elle e st dans un l’état parfait qui convient à sa nature m ais qui ne parvient pas encore, cep en d an t,au s t a t u s p e r f e c t u s s c i e n t i a e , leq u el su p p ose l’évid en ce de t o u s les principes“. Science et Sagesse, str. 213 przy- pisek.

zaistn ien ia w ym aga teologii, a p o n a d to do życia ludzkiego p o d ­ chodzi z p u n k tu w id zen ia czysto ludzkiego, p o m ijając punkt w idzenia b o s k i36).

W niektórych k o n cepcjach scho lasty czn ych, w ratio in ferio r i ratio superior św . T o m asza z A kw inu, w vera ratio S alm an ­ ticenses, w ujęciu filozofii m oralnej przez sch o lasty k ó w z o kresu b a ro k u (A lam annus, Javelli) d o p a tru je się M aritain pew nych za­ w iązków filozofii m oralnej „a d ek w a tn e j“ 37).

M aritain rozw aża trzy w łaśc iw o ści ratio inferior a) „rozum niższy“ m oże do starczy ć p rz esłan k ę m niejszą do sylogizm u p ra k ­ tycznego, czyli, że m oże praw d ziw ie kierow ać aktam i ludzki­ m i 38); b) „rozum niższy“ je st o św iecany i k iero w an y przez „ ro ­ zum w yższy“ w yniesiony przez w ia r ę 39); c) „ro zum n iższy“ kieruje aktam i ludzkim i z tytułu d r u g o r z ę d n e g o , gdyż o s ta ­ teczny są d prak tyczny form ułuje się w „rozum ie w yższym “ 40). Z pierw szej w łaściw o ści „rozum u n iższego “ w y p ro w ad za M aritain w niosek, że filozofia m oraln a, k tó ra je st funkcją tego rozum u, będzie p ra w d ziw ą nau k ą prak tyczną, nau k ą zró w n an ą ze sw oim przedm iotem .

Z drugiej w łaściw o ści „rozum u n iższeg o“ w y p ro w ad za M a­ ritain w niosek, że filozofia m o raln a d la w y p ełn ien ia k ierow ni­ czego zad ania na sw oim poziom ie p o d p o rząd k o w u je się z racji z a sa d teologii, będącej d o sk o n ało ścią „ro zum u w y ższeg o “ .

Z trzeciej w łaściw o ści w yw odzi w niosek, że filozofia m o ­ ra ln a kieruje d r u g o r z ę d n i e c a łą ak ty w n o ścią m o raln ą c z ło ­ w ieka i sw oje zasad y rozw iązuje nie u siebie, ale w teologii.

W zajem na o d rę b n o ść filozofii m oralnej „ a d ek w a tn e j“ i te o ­ logii w y łan ia się zdaniem M aritain a z tego faktu, że „rozum niższy“ i „rozum w yższy“ są oddzielnym i stałym i s p ra w n o ­ ściam i.

» ) Science et Sagesse, str. 304.

37) Science e t Sagesse, str. 257—267, 374 ( r a t i o s u p e r i o r i r a t i o i n f e r i o r ) , str. 255—256 ( v e r a r a t i o ) , D e la P hilosophie chrétienne, str. 133—135 (o filozofach m oralistach okresu baroku).

33) 11 S e n t . , dist. 24, q. 2, a. 2, a. 4; D e V e r i t., 17, 2. 3β) II S e n t . , dist., 24, q. 2, a. 2 ; q. 3, a. 1, ad 5 ; a. 4, ad 1; a. 5; S u m . t h e o l . , I, 79, 9, ad 2.

w) Il S e n t., dist. 24, q. 3, a. 5 ; S u m . t h e o 1., 1—11, 74, 7 ; D e V e-ri t . , 15, 3.

P o w y ższą in terp retację nauk ow ego p o zn an ia m oralnego w zw iązku z d o k try n ą o ratio superior i ratio inferior ułatw ia M aritainow i ten stan rzeczy, że jego zdaniem , św . T o m asz z A kwinu nigdy nie n az w ał „rozum u w yższego“ — „rozum em

n ad n a tu ra ln y m “, a „ro zum u n iższeg o “ — „rozum em n atu ­

ra ln y m “ .

Vera ratio filozofa w ym aga w ed łu g teo lo g ó w z Salam anki

p o zn an ia, że d o p o sia d a n ia cn ó t nabytych d o sk o n ały ch i do p ra w eg o d ążenia człow ieka ku celow i o statecznem u naturalnem u konieczną je st m iło ść n ad p rzy ro d z o n a (charitas) il). Z aś źródłem p o zn an ia n ad p rzy ro d z o n y ch w a ru n k ó w natu raln ej aktyw ności m oralnej człow ieka m ogą być dla um y słu filozofa — kończy rozum ow anie M aritain — tylko p ra w d y w iary.

Jeżeli w przeszło ści znajduje M aritain jedynie pierw sze zaw iązki filozofii m oralnej „a d ek w a tn e j“, to w m yśli w spó łczesnej znajduje już p ełny jej p rzy k ład u M aurycego B londel’a, m ian o ­ w icie w jego „etyce m yśli“ (La Pensée) 42).

P o zy ty w n ą arg um entację za k onieczn o ścią pozytyw nego p o d p o rz ąd k o w an ia się filozofii m oralnej teologii p rzekształca M aritain w n astęp u jący sp o s ó b n a argu m enty przeciw filozofii m oralnej czysto rozum ow ej:

a) Filozofia m o raln a czysto rozum ow a b y łab y praw d ziw ą n au k ą p rakty czną, au ten ty czn ą kierow niczk ą d ziała n ia ludzkiego w sferze m o raln o ści tylko w tedy, g dyby człow iek zn ajd y w ał się w stanie n atu ry czystej, gdyż tylko w ów czas b y łab y zró w n ana ze sw oim przedm iotem 43).

b) W stan ie n atu ry up adłej i odkupionej, w którym lu d z­ kość znajduje się faktycznie, nau k a m o raln a czysto filozoficzna nie m oże być u w ażan a za p ra w d ziw ą naukę p rak tyczną. W praw d zie

41) Zob. drugą cz ę ść tekstu Salm anticenses ( Curs. theol. t. VI, tract. 12, disp. 4, dub. 2, n. 27) p rzytoczon ego na str. 180 niniejszego studium.

tó) Science et Sagesse, str. 339—345. Błąd tej książki B londela p olega w ed łu g Maritaina tylko na tym, ż e autor jej faktyczną treść, t. j. „peda­ gogikę kom pletną m yśli ludzkiej“ pojął jako filozofię m yśli. Zob. w Science et Sagesse przypisek na str. 343 i 344.

„Un savoir m oral p u r e m e n t p h i l o s o p h i q u e serait adéquat à son objet d a p s l ’ é t a t d e n a t u r e p u r e , et constituerait alors, a b so ­ lum ent parlant, un authentique savoir p r a t i q u e , vraim ent apte à diriger la conduite hum aine“. Science e t Sagesse, str. 268.

n ak a zy w a ła b y p oszczególne akty cn ó t n aturaln ych , ale ta jej zdolność nie w y starcza do u tw orzenia z niej praw dziw ej nauki p raktycznej. N auka p raktyczna m usi w sk azać środki do uform o­ w a n ia cn ó t jako trw a ły c h sp ra w n o ści (perfectae virtutes). T ego zaś d zieła nau k a m o raln a czysto filozoficzna dok o n ać nie m oże ze w zględu na to, że p o d aje cel i w aru n k i człow ieka czysto te o re ty c z n e 44).

c) Filozofia m o raln a czysto filozoficzna b y łab y błędnym p rzew odnikiem człow ieka przez to, że nie zn a jego w yniesienia d o p o rz ąd k u nad przyro d zo n eg o . W sk u tek nieznajom ości faktycz­ nego celu o stateczn ego człow ieka nie je st zd atn a naw et z tytułu d ru g o rzęd n e g o , z daleka, do k ierow ania d ziała ln o śc ią m o r a ln ą 45).

d) A naliza czysto filozoficzna św ięto ści przez sam sw ój c h a ra k te r zn iek ształca o braz tego życia i d aje pozn an ie n iep ro ­ p o rcjo n aln e do jeg o rzeczyw istości. Nie p o sia d a bow iem śro d k ó w analizy o d p o w ied n ich do tego p rz e d m io tu 46).

44) „Dans l’état de nature déchue et rachetée ou l’hum anité s e trouve de fait, un savoir m oral purem ent p hilosophique p r e s c r i r a i t certes d e s c h o s e s b o n n e s , p uisqu’il s e réglerait sur l’honnêteté naturelle.

M ais prescrire certaines c h o se s b o n n es ne suffit p as à constituer u n e s e i e n c e p r a t i q u e, une s c i e n c e véritable d e l ’ u s a g e d e l a l i b e r t é , une scien ce qui déterm ine com m ent l e s u j e t o p é r a n t peut m ener une vie stabiem ent bonne et organiser d’une façon droite l’univers de son agir...

...il ne serait pas véritablem ent p r a t i q u e , ce serait donc une scien ce pratique non véritablem ent pratique, et à ce titre illu soire“. T am że, str. 2 6 8 -2 7 0 . Cf. tam że str. 271.

45) „A su p p oser après cela que l’hom m e prenne pour guide de sa vie une telle scien ce pratique, une philosophie m orale purem ent p h ilo so ­ phique, il s ’égarerait certainem ent; les o m i s s i o n s , concernant la relation de l'hom m e à l’ordre surnaturel, de cette philosophie m orale purem ent philosophique fau sseraien t la direction de la vie hum aine... une philosophie morale qui ignore le s conditions réelles de l’ex isten ce hum aine et certains des principes dont elle dépend (et un principe — la grace divine — aussi important que la nature elle-m êm e) e st non seu lem en t incom plète mais incapable de diriger cette existen ce com m e il faut“. Science et Sagesse, str. 272, 273. Patrz nast. karty do str. 277 oraz str. 369; D e la philosophie chré­ tienne, str. 103.

4e) „Si le ph ilosop h e incroyant ne peut admettre c es principes [sur­ naturelles], ni par con séq u en t ia scien ce th éo lo g iq u es qui est fon d ée sur eux, il en résulte que son information sera inévitablem ent d éficiente“. L e s D e g r é s d u S a v o i r , str. 570 przypisek. Zob. tam że str. 569—573. „ S ’il

Etyka n atu ra ln a zaw iera w e d łu g M aritaina jedynie m ate­ riały filozoficzne (les m atériaux philosophiques) dla filozofii mo­ ralnej, zakład ającej p ra w d y o b jaw io ne religii katolickiej. Tylko z tytułu tych m ateriałów m oże p o sia d a ć ch a ra k te r praw dziw ie p ra k ty c z n y 47). W iedzą staje się p o w cieleniu w ram y filozofii m oralnej „ a d ek w a tn e j“ .

Filozofię m o raln ą A rystotelesa, za w artą w kom entarzach św . T o m asza, uw aża M aritain za bliższe p rzygotow anie (une

préparation prochaine) d o filozofii m oralnej ch rześcijańskiej, bę­

dącej p ra w d ziw ą kierow niczką działaln ości m oralnej cz ło w ie k a 48).

11

.

P o sta ram się w ykazać, że M aritain ow a koncepcja filozofii m oralnej, p o d p o rząd k o w an ej teologii z ty tu łu sw oich za sad , jest nieszczęśliw ym po m ysłem . K rytyczne uw agi ześrod ku ję w dwie grupy. N ajpierw w ykażę niem ożliw ość p og odzen ia tego pozy­ tyw nego p o d p o rz ąd k o w an ia się n auce teologicznej z p rzy na­ leżnością filozofii m oralnej „a d ek w a tn e j“ do nau k filozoficznych. P rzy czym u d o w od nię nietrafność tłu m aczen ia sp o so b u tego

p o d p o rz ąd k o w an ia , tłum aczenia, k tóre prag n ie uniem ożliwić

spro w ad zen ie filozofii m oralnej „a d ek w a tn e j“ do teologii. W reszcie w sk ażę ź ró d ła koncepcji M aritaina i p o stara m się udow odnić b ez p o d sta w n o ść jego w ym agań w sto su n k u do filozofii m oralnej.

1.

D w a argum en ty sk łan iają m ię do tw ierdzenia, że filozofia m o raln a „ a d e k w a tn a “ je st n au k ą nie filozoficzną, lecz teologiczną:

veu t y entrer en p u r p h i l o s o p h e , il y saccagera tout; quoi qu’il fasse, et avec le s intentions le s m eilleures, m ais parce qu’il m anque d es instru­ m ents ind isp en sab les, il m éconnaîtra le s réalités qu’il veu t connaître, di- s o u s m ieux: il ne connaîtra qu’en m éconnaissant, son savoir philosophique de c es c h o se s sera une m éconnaissance scientifique de c e s ch o ses, parce qu’elles portent, in vesties en e lle s d es valeurs qui transcendent tout regard purem ent philosophique“. Science et Sagesse, str. 211. Cf. tam żestr.212,277,278.

47) D e la Philosophie chrétienne, str. 102—106; Science et Sagesse, str. 275, 276, 283 przypisek.

48) D e la P hilosophie chrétienne, str. 107, 108; Science et Sagesse, str. 368, 369.

a) Filozofia m o ralna „ a d e k w a tn a “ k o n stru u je się dzięki pozytyw nej dyrektyw ie za sad w iary. P o n iew aż nauk ą, której za­ sadam i id eotw órczym i s ą praw d y w iary, jest jed yn ie teologia, dlateg o filozofia m o raln a „ a d e k w a tn a “ jest n a u k ą czysto teo lo ­ giczną.

b) Dzięki p ra w d o m w iary dokonuje się „p o d n iesien ie“ filo­ zofii m oralnej „a d ek w a tn e j“ p o n a d jej czysto n atu ra ln e m ożli­ w ości. Z racji tego „ p o d n ie sie n ia “ p rz y p a d a p raw d o m w iary rola k iero w an ia aktyw nego rozum o w aniem filozoficznym d la ich w łasnych celów ; w takiej tylko p o d staw ie u jaw n ia się celo w o ść „p o d n iesie n ia“ . P o n iew aż ta k a m etoda ro zum ow ania je st m etod ą czysto teologiczną, w ięc „filozofia m o raln a a d e k w a tn a “ , k tó ra się n ią posłu g u je, je st n au k ą teologiczną.

T a d iag no za stoi jed n ak w sprzeczności z m nóstw em o b se r­ wacji, poczynionych p rzez M aritain a o jego koncep cji „filozofii m o ralnej“ . M uszę więc p o d d ać ośw ietleniu krytycznem u w szcze­ góły tych o bserw acyj, by obro n ić słu sz n o ść p o staw io n eg o tw ie r­ dzenia.

W arty k u le „Sur l ’organisation du savo ir m o ra l“, o g ło szo ­ nym w B ulletin thom iste, w num erze z kw ietnia— czerw ca 1935 (str. 430—431), O. R am irez О. P., zarzucił M aritainow i, że b łę ­ dnie referuje faktyczny stan rzeczy sw ej doktry ny, gdy tw ierdzi, że filozofia m o raln a „ a d e k w a tn a “ p o d p o rz ąd k o w u je się w nioskom teologii, a nie jej zasadom . Z asadnicze p raw d y , za strzeżo n e przez M aritaina n a p o d sta w ę kon stru k cy jn ą filozofii m oralnej „ a d e ­ kw atnej“ — przezn aczen ie człow ieka do celu ostateczn eg o n a d ­ przyrodzonego, stan n atu ry ludzkiej up ad łej i odkupionej — nie są w rzeczyw istości w nioskam i teologicznym i, ale p ra w d am i wiary, zasad am i te o lo g ii49).

« ) „...la philosophie m orale prend com m e principes le s con clu sion s propres de la th éo lo g ie m orale. M ais en m êm e tem ps, on n o u s dit que c es vérités que la philosophie emprunte à la th éo lo g ie son t principalem ent les deux que voici: l’existen ce d’une fin dernière surnaturelle, et le fait d e la nature humaine déchue et rachetée.

...[M ais]... c e s vérités son t explicitem ent et form ellem ent d es vérités de foi, et non de sim ples con clu sion s th éologiq u es. D onc les principes propres de la p hilosophie m orale adéquate son t explicitem ent et form elle­ ment des vérités de foi. Et n ou s voilà... en plein champ th éologique, puis­ que la théologie a pour principes propres les vérités de fo i“.

M aritain u siło w ał b ro n ić sw ej tezy, od p o w iad ając O. Ra- m irezow i w dodatk u do Science et S a g esse (str. 380—382), że dla oznaczenia zasad filozofii m oralnej „a d ek w atn ej“ posługiw ał się raczej w yrażeniem „praw dy teologiczne“ niż term inem „wnioski teologiczn e“ , a to d latego, by uniknąć m ożliw ych nieporozum ień. W yrażenie „ p ra w d a teo lo g iczn a“ b ra ł w sensie b ard zo szerokim

(au sens très large), obejm ując nim p ra w d y form alnie obja­

w ione lub tylko w irtualnie objaw ione, „n auk ow o wyjaśniane i precyzow ane z p o m ocą św iatła teologicznego“ . Sądzi Maritain, że zasad y filozofii m oralnej, przejęte od teologii, m ożna nazwać w sensie szerszym (en un sens p lu s com mun) „w nioskam i teolo­ gicznym i“ 50). P o w tó rzy ł p o n ad to tezę B illuarta, że p ra w d y wiary, o ile p ełn ią funkcję z a sad teologii, nie są form alnie przedm io­ tem w iary, lecz tylko „przedm iotem , do którego ta nau k a zwraca się, zgłębiając go, w yjaśn iając i precy zując w św ietle objawienia w irtu aln e g o “ 51).

R am irez w odpow iedzi, tchn ącej irytacją, p isał w artykule

„De P hilosophia M orali C hristiana“52), że przy takim postaw ie­

niu kw estii nie m o żna m ów ić o ścisłym p o d p o rz ąd k o w an iu się obu w ym ienionych nauk, gdyż takie p o d p o rząd k o w an ie wymaga w ed łu g św . T o m asza i to m istó w , by nau k a podporząd ko w an a p rzejęła od nauki nadrzędnej w nioski w znaczeniu ścisłym i wła­ śc iw y m 53). T ym czasem p ro ste w y jaśnienie p raw d w iary nie są

50) „...pour éviter l’équivoque où est tom bé le R. P . R., n ou s em­ ployon s ordinairem ent l’expression „vérités th éo lo g iq u es“ (au se n s très large de vérités — form ellem ent rév élées on seu lem en t „rév éla b les“ — scientifiquem ent exp liq u ées et p récisées à l’aide de la lum ière théologique) plutôt que l’exp ression „con clu sion s th éo lo g iq u es“ , pour designer les prin­ cip es que la philosophie m orale adéquatem ent prise, en tant que science su b alternée, reçoit de la th éologie, et que le logicien dénom m e, en un sens plus com m un, d es „ co n clu sio n s“ de la scien ce subalternante“. Science ei Sagesse, str. 381, 382.

51) „M êm e quand il s ’agit d’une vérité de foi, la th éologie la s a i t , non e n t a n t m ê m e q u e m y s t è r e d e f o i , transcendant le savoir théolo­ gique, m ais en tant q u ’ o b j e t s u r l e q u e l c e s a v o i r f a i t r e t o u r en l e s c r u t a n t , e x p l i c a n t e t p r é c i s a n t à l a l u m i è r e d e l a r é v é l a ­ t i o n v i r t u e l l e ; c ’est cet objet m êm e que la philosophie m orale adéqua­ tem ent prise reçoit de la th éo lo g ie“ ... T am że str. 382.

52) D i v u s T h o m a s , Fryburg 14 (1936), str. 115.

53) „Q uod vero ait D. Maritain l o g i c o s appelare quidem c o n c l u ­ s i o n e s , s e d i n s e n s u q u o d a m l a r g o — „en un sen s plus commun',

w nioskam i teologicznym i we w łaściw em znaczeniu. P o n ad to , praw d y w iary form alnie i w yraźnie o b jaw ione (fo rm a liter et

explicite) nie p o d p a d a ją p o d habitus teologii, lecz w ia r y 54).

W o statn iej uw adze d o tk n ą ł R am irez przyjętej przez M a­ ritaina tezy B iliuarta o ch a rak terze za sad teologii, tezy, k tó ra sp o w o d o w a ła iluzje M aritain a o nieistnieniu p o d p o rz ą d k o w a n ia się filozofii m oralnej „ a d ek w a tn e j“ p ra w d o m w iary.

S ądzę, że precy zja B iliuarta, k tó ra p raw dom w iary, o ile p ełnią funkcję za sad teologii, nie przyzn aje ch a ra k te ru p ra w d f o r m a l n i e objaw ionych, jest p recyzją całkow icie n ie re a ln ą 55). P raw d y w iary w funkcji za sad teologii nie m ogą stracić ch a rak ­ teru p ra w d form alnie objaw ionych. W łaśn ie d lateg o, że p o sia­

(,Science et Sagesse p. 382) — est purum efugium , ut aliquo m odo iustificet verba eius prraecedentia, quod sc. veritates revelatas sum psit in s e n s u v a l d e l a r g o — „au sen s t r è s l a r g e — Vult ergo Maritain defendere subalternationem hanc, etiam „au sen s t r è s l a r g e “ ? — Tunc erit su b - alternatio i m p r o p r i a , et tam en ip se m ordicus tenet e s s e subalternatio­ nem propriam et form aliter et stricte dictam “.

D okum entacja Ram ireza o d n o szą ca się do charakteru w n iosk ów przy podporządkow aniu się w łaściw ym nauk, obejm uje teksty św . T om asza., C o m m e n t , i n l i b . 1 S e n t e n t . , prol., a. 3, qu. 2, Kajetana in S u m . t h e o l . , I, q. 1, a. 3, n. 1, 3, Jana od św . T om asza, C u r s , t h e o l . , in I P. q. 1, disp. 2, a. 6, n. 4.

54) Tam że.

55) N ależy p rzeczytać tekst Biliuarta: „Principia th eologiae quae sunt articuli fidei p o ss e dupliciter considerari: l o entitative in seip sis, seu ut sunt in se a b solu te vera et dicunt ordinem ad primam veritatem revelan­ tem: et sic quidem sunt supernaturalia utpote im mediate revelata; sed sic non sunt principia th eologiae form aliter; sed materialiter tantum et sp eci- ficative, quia sic non exercent rationem principii, cum sic nihil influant in conclusiones theologiae. U nde sic sum pta non sunt nisi m ysteria fidei quae ad fidem et non ad theologiam proprie pertinent. Alio m odo p ossu nt con­ siderari quatenus dicunt ordinem ad co n clu sio n es quas virtualiter continent, et quae ex ipsis m ediante discursu naturali deducuntur, seu ut alii loquuntur, prout dicunt illationem activam ; et sic quidem sunt form aliter principia theologiae, sed sic non sunt form aliter revelata, sed virtualiter tantum, seu potius revelantia, nec sic attinguntur a fide se d a theologia, proinde sic non sunt formaliter supernaturalia, cum ista ilatio activa se u influxus sit natu­ ralis, nihil enim est aliud quam discursus lum inis naturalis inferentis unum ex alio...“ Billuart, C u r s . t h e o l , dissert., prooem ., a. 6. [T ekst ten jest, jak już na to zw rócił u w agę O. Ram irez, literalnie przepisany p rzez Bil­ iuarta z G oneta „ C l y p e u s t h e o l . t ho r n. , t. I, disp. prooem ialis, a. 6, n_ 60, „notandum tertio“ . O b cego p och od zen ia tekstu Billuart nie zaznaczył].

d ają ten ch arak ter, słu żą za p o d sta w ę rozum ow ania teologicznego. Czyżby który um y sł d o jrza ły p o d ją ł się p racy teologicznej, wywo­ dzącej się z p ra w d nieoczyw istych, gdyby im nie p rzyznaw ał nie­ om ylności z racji ich ch arak teru p raw d f o r m a l n i e objawionych, gdyby ich nie b ra ł jako p ra w d y f o r m a l n i e ob jaw ione przez B oga? Jeśliby tak p o stęp o w a ł, to chyba tylko d la ćwiczenia dialektycznego.

Św. T o m asz nie w ch o d ził na dro g ę tak wyrafinowanej a złudnej dystynkcji, jak d ystyn kcja B illuarta: „Articuli fid e i in

hac scientia... su n t qu asi p rin cip ia 1'... (I n B o e t ., D e Tr i n i t . ,

qu. 2, a. 2, ad 4 ) Ц .

P rzy takim ujęciu za sad teologii, jak ujęcie św . Tomasza, znika p o d sta w a do tw ierdzenia M aritaina, by filozofia moralna m ogła przejm ow ać „p raw d y teo lo g iczn e“, nie p o d d ając się po­ zytyw nie w ierze i nie utożsam iając się z n au k ą teologiczną. Na­ w et przejęcie przez tę „filozofię“ czystych w yjaśnień prawd w iary nie m oże jej pom ieścić w autonom icznej po staw ie w sto­ sunku do w iary, gdyż tych w y jaśn ień nie m ożna odciąć sztucznie od ich przedm iotu objaw ioneg o.

P o od rzuceniu tezy B illuarta o za sa d a c h teologii usuw a się rów nież w z ó r tw ierdzenia an alogicznego M aritaina, że „prawdy teo lo g iczn e“, przejęte przez filozofię m o raln ą są już prawdami form alnie filoficznymi, a tylko w irtualnie a nie form alnie teolo­ gicznym i.

T rz e b a rów nież odrzucić tw ierdzenie M aritaina, by te za­ sa d y — naw et po ich o p raco w an iu teologicznym — m ogły być przyjęte przez filozofię m o raln ą a k t e m w i a r y c z y s t o l u d z ­ k i e j (credulitas hum ana). P raw d y w iary m ożna p rzejąć jedynie aktem w iary n adprzyro dzonej.

P rzy to czę tłum aczenie tek stu R am ireza o niedogodnościach p o staw io n eg o przez M aritain a p ro b lem u : „...skoro w i a r a l u d z ­ k a nie je st cn o tą intelektualną, k tóraby nieom ylnie, w ed łu g swego g atu n k u p ro w a d ziła do p raw d y , stą d nie m oże udzielić filozofowi ani „fo rm aliter“ ani „e m in e n te r“ p o d staw y do u tw orzenia wie­ dzy, której nie p o sia d a . Z tego p o w o d u przeczy św. Tomasz,

5e) Zob. inne teksty św . T om asza o zasadach teo lo g ii; S u m . t heol . , I, q. 1, a. 6, ad 3-um , a. 7, a. 8; C o m m e n t , i n l i b . I S e n t . , prolog, qu. 1, art. 3, quaestiuncula 3, sol. 2 i 3; I n В о e t., D e T r i n i t., qu. 2, a. 2, corp. art.

jak o b y poznanie, o p arte na w ierze ludzkiej, k tó ra je st p o d sta w ą n a jsła b sz ą i [znajd ującą się] poniżej poziom u naukow ego, było p raw d ziw ą n au k ą 57). P o tem , jeżeli idzie o p raw dy, w k tó re ró w ­ n ocześnie się w ierzy i k tóre się zn a przez naukę teo lo giczn ą, to nierozum nym lub przynajm niej nieroztropnym by łb y filozof chrze­ ścijański, jeżeliby p rzen o sił ich przejęcie od teo lo g a raczej przez w iarę ludzką om ylną jak od B oga przez w iarę b o ską, k tó ra mylić się nie m oże; ani, gdy już w iarą b o sk ą w nie w ierzy, co kolw iek dodaje w iara ludzka, chyba tylko now ą tru d n o ść, k tó ra zaw sze tow arzyszy aktow i w iary — jeżeli zaś m ow a jest o praw d ach , o których się tylko wie przez naukę teolog iczn ą, w jaki sp o ­ sób rozróżni, że są p r a w d a m i , a nie czystym i o p i n i a m i teo lo g ó w ? Z apew ne nie w łasnym sądom , gdyż sam nie jest teologiem . W ięc sąd em obcym , to je st teologów , i to nie tego lub tam teg o teo lo g a tylko — gdyż len lub tam ten teolog nie jest sam ą teologią — w s z y s t k i c h t e o l o g ó w , jak w yłącznie zachodzi w e w n io sk ach przez w s z y s t k i c h p o w s z e c h n i e przyjętych. Lecz k tóre i w jakiej liczbie s ą te w n io sk i? O d n o ­ śnie do lumen g lo ria e i m ożności intelek tu alnej w akcie wizji błog o sław io n ej i o d n o śn ie do ran n atu ry z g rzechu p ie rw o ro d ­ nego p o ch o dzących — że przytoczę p rzy kłady M aritain a — które są w nioski i w yjaśnienia w s p ó l n e w s z y s t k i m t e o ­ l o g o m lub przynajm niej w s z y s t k i m s z k o ł o m t e o l o g i c z ­ n y m prócz tych p raw d , które w yraźnie są objaw ione i przez K ościół oficjalnie g ło sz o n e ? Z aledw ie jed en w niosek m o żnab y przytoczyć. A w tym w ypadku, jeżeli [filozof chrześcijański] w s z y s t k i m szkołom chce się r ó w n o c z e ś n i e p o d p o rz ą d ­ kować, będzie w ierzył i p rzy jm o w ał w nioski sprzeczn e ze so b ą lub przynajm niej p rzeciw staw n e sobie, k tóre dlateg o nie m ogą być ró w nocześnie p raw dziw e, gdy jedn ak o w o ż m ogą być ró w ­ nocześnie b łęd n e; g dy zaś p o d p o rz ąd k u je się j e d n e j s z k o l e teologicznej, już za k ła d a identyfikację tej szkoły z sam ąż nau ką teologiczną, czego zapew ne czynić nie w o ln o ; a co więcej, gdy naw et w tej sam ej szkole są liczne sp o so b y rozu m ienia i w y­ jaśniania tych sam ych praw d, a nie m oże w szystkim ró w n o ­ cześnie się p o d p o rz ąd k o w ać , p o d p o rz ąd k u je się o stateczn ie j e d ­

57) Ramirez cytuje I n I S e n t . , prol., a. 3, qu. 3; S u m . t h e o l . , 1. P. qu. 1, a. 8, ad 2; S u m t h e o 1., II—II, qu. 4, a. 5, ad 2.

n e m u t e o l o g o w i oznaczonem u, którego będzie sobie uważał za bard ziej uczonego lub b ard ziej bezpiecznego...“ 58).

„ P ra w d y teolo g iczn e“ , przyjęte przez filozofię moralną „ a d e k w a tn ą “ nie m ogą być p o staw io n e w „św ietle obiektyw nym “ pośred n im m iędzy „św ia tłe m objektyw nym “ teologii i filozofii c z y s t e j . Jeżeli d an a rzeczyw istość je st zn ana w y łącznie dzięki O bjaw ieniu, to jej jedynym i w yłącznym „ św ia tłe m “ m oże być jedynie św iatło O bjaw ienia. Jeżeli je st znana i z Objawienia i dzięki n atu ralnej zdolności poznaw czej rozum u, m oże być o św ietlan a z p o d w ó jn eg o punktu w idzenia, n ad n a tu raln eg o i czysto natu raln eg o , ale nigdy nie m oże być u jm o w ana z jak ieg o ś punktu w idzenia p o śred n ieg o m iędzy jednym a drugim . „Filozofowanie w e w ierze“ (żeby użyć w y rażen ia Jan a od św . T o m asza ) uwa­ ru n k o w a n e w iarą, a tym sam ym na tem at w iary, je st „filozofo­ w an iem “ w ś w i e t l e O b j a w i e n i a . O. D em an О. P., trafnie o d p o w ied z ia ł M aritainow i, że „nie patrzy się n a życie wieczne z d o łu “ , jeżeli się p rag n ie p o sia d a ć jego autentyczny o b ra z 59). T en pu nk t w id zen ia byłb y m ożliw y jedynie w tym wypadku, g dyby p rzed m io t w iary m ógł być w życiu doczesnym poznany w sp o só b naturalny. N aw et takie rozw ażanie celu ostatecznego n ad p rzy ro d z o n eg o jak o „w ykończenie“ bytu n atu raln eg o , roz­ w ażanie zastrzeg an e przez M aritaina n a przy k ład ludzkiego p un ktu w id zen ia filozofii m oralnej „a d ek w a tn e j“, należy nie­ chybnie do p ełn eg o o p ra co w an ia teologicznego p ra w d y obja­ w ionej o faktycznym celu ostateczn y m człow ieka.

O. D em an rzu cił jeszcze jed n o sp o strzeżen ie o „świetle objek ty w n y m “ filozofii m oralnej „ad ek w a tn e j“ . T w ierd zenie Ma­

ss) Art. cyt. z D ivus Thomas, str. 117, 118. Zob. teg o ż drugi artykuł D e Philosophia M orali Christiana {„P ostilla“ quaedam a d calcem „glossae ordinariae“ R. C. C a r o l i J o u r n e t ) , D ivus Thomas (Freib.), 14 (1936), str. 196, 198, 199.

59) „...on ne regarde pas la vie éternelle d’en-bas, sous peine de a la point voir selo n ce qu’elle est, et ce n’est sûrem ent pas ce que M. M. veu t dire“-. „Sur l’organisation du sa vo ir m oral“, Revue des Sciences philo­ sophiques e t théologiques, XXIII (1934), str. 276. Za zdaniem О. Demana p o sz e d ł O. R am irez: „...la philosophie m orale adégnate r e g a r d e la fin dernière surnaturelle d ’ e n b a s ! . . . M ais p eut-on la v o i r d’en b a s? Un objet form el q u o d essen tiellem en t surnaturel peut-il fornellem ent être connu à l’aide d’un habitus form ellem ent naturel, com m e l’est, n ou s dit-on, la philosophie morale adéquate?“ Bulletin thomiste, roczn, XII, t. IV, n. 6 (1935), str. 432.

ritaina, że św iatło rozum u n atu raln eg o , d o p ełn io n eg o „p raw dam i teologiczny m i“, n ad aje jed n o ść jego nauce m oraln ej, je st iluzją, gdyż te praw d y z racji sw ej tran sc en d en tn o ści w sto su n k u do rozum u, w n o szą św iatło całk ow icie ró ż n o ro d n e w p o ró w n a n iu z naszym naturalny m św iatłem ro z u m u 60).

Z apew n ien ie M aritaina, że „p raw d y teolo giczne (— p ra w d y w iary) w funkcji filozofii m oralnej nie b u d z ą w uczonych prag n ie­ nia ujrzenia ich oczyw istości w e w iedzy b ło g o sław io n y ch , nie znajdzie p o tw ierd z en ia w rz e c z y w isto śc i61). D o jak ieg ok olw iek gatunku epistem ologicznego zaliczy się te praw d y , zaw sze b ęd ą budziły to p rag n ien ie, gdyż w y w o łan e je st ono przez ich w e­ w nętrzny ch a rak ter a nie p rzez ich tło dok try n aln e, czy cel do jakiego się ich używ a. P o n a d to jed n o stk a m yśląca, w yw odząc pozytyw nie sw oje rozum ow anie z p ra w d w iary, znajd uje się fak­ tycznie w sferze ro zu m o w ania czysto teologicznego, a jak o teolog nie m oże się w yrzec p rag n ien ia ujrzenia oczyw istości p raw d w iary w intuicji istoty bożej.

Jeżeli się zw róci u w agę na d w a p u n k ty d o k try n y M ari­ taina, że w filozofii m oralnej „a d ek w a tn e j“ zasad y rozum u p ra k ­ tycznego s ą „ d o p e łn io n e “ „p raw d am i teo lo g iczn y m i“, i że te praw dy ro z strzy g ają o kierunku ro zu m o w an ia — nie m ożna pojąć, jak w logiczny sp o só b m oże M aritain utrzym yw ać, że rozw iązyw anie tw ierdzeń filozofii m oralnej „a d e k w a tn e j“ d o k o ­ nuje się w oczyw istości ludzkiej i z ie m sk ie j62).

S koro za sad y filozofii m oralnej „a d ek w a tn e j“ s ą p rz ed e- w szystkiem p ra w d am i w iary, w takim razie rozum przy o p ra ­ cow yw aniu tej „filozofii“ nie m oże być p rzyczyną g łó w n ą, jak

60) „M. M. invoque à tout m om ent la raison naturelle con ven ab le­ ment com plétée com m e faisant l’unité de ce savoir. C ertes, n ou s avons là la formule d’unité, mais n o u s red ou ton s qu’elle en resiste à l’an alyse. Car le com plém ent ici invoqué transcende l’ordre rationnel et il introduit dans l’esprit humain une lum ière ab solu m en t et pour toujours h étérogèn e à s e s propres lum ières“. Art. cyt., str. 276.

el) P ierw szy O. D em an zap rzeczył tw ierdzeniu Maritaina w cyt. art. str. 276.

e2) O. Ramirez przedstaw ił M aritainowi dylem at: „Et si l’on dit qu’elle résout s e s co n clu sio n s en une évid en ce hum aine et terrestre, de deux ch o­ se s d’une: ou c e s vérités de foi so n t terrestres et hum aines, ou la philo­ sophie morale adéquate ne résou t pas s e s con clu sion s en s e s propres principes“. Cyt, art. Bulletin thom iste, str. 432. Zob. cyt. art. O. D em ana, str. 276.