Nowe znaleziska zawieszek w kształcie miniaturowego topora z okresu rzymskiego

M are k Florek

Nowe znaleziska zawieszek w kształcie miniaturowego topora z okresu rzymskiego

Pan Jarosław Sim z L ublina przek azał do urzęd ó w k onserw atorskich w Lublinie i S an d o m ierzu dw ie srebrne zaw ieszki w kształcie stylizow anego m in ia ­ turow ego to p o ra. O bie m iały zostać znalezione p rzy ­ padkow o w bliżej n ieznanych okolicznościach, być m oże p rzy p o m o c y w ykryw acza m etali, w io sn ą 2007 roku: pierw sza w sąsiedztw ie kościoła parafialnego pw. Św. Trójcy w Zaw ichoście, pow. sandom ierski, druga n a teren ie wsi M oszna, pow. lubelski.

Opis zabytków

Zawieszka z Z aw ich o stu : płaska, w y k o n a n a ze sre b r­

nej blaszki w k ształcie stylizow anego to p o ra ; w o b ­ rysie zb liżo n a d o ró w n o ra m ie n n e g o tró jk ą ta z lekko załam an y m i do śro d k a ra m io n a m i i łu k o w a tą p o d ­ stawą, k tó re g o w ierzc h o łek p rz e c h o d z i w p io n o w e ro m b o id aln e w ieszadełko z p o d łu ż n y m p io n o w y m otw orem , p ro sto p a d łe do p łaszczyzny zaw ieszki; g ran ica m ięd zy w ieszad ełk iem a p łaszczyzną z a ­ w ieszki p o d k re ślo n a d w iem a p o z io m y m i kreskam i; p o o b u stro n a c h zaw ieszki w zd łu ż b o k ó w n a p o n a d 2/3 ich d łu g o ści p o c zy n ając o d w ie rzch o łk a o r n a ­ m e n t w p o sta c i zygzakow atej lin ii w y k o n an ej ste m ­ pelkiem . W y m iary : w ysokość - 23 m m (w ty m w ie­ szadełko 7 m m ); m a k sy m a ln a d łu g o ść - 18 m m ; g r u ­ bość b laszk i - 0,8 m m ; w y m ia ry w ieszadełka - 5,5 x 7,0 m m ; w ielkość o tw o ru w w ieszadełku - 4,5 x 1,5 m m (ryc. 1 :1 ).

Zawieszka z M osznej: płaska, ze srebrnej blaszki

w kształcie stylizow anego topora; w obrysie zbliżona do ró w n o ra m ie n n e g o tró jk ąta z łu k o w atą p o d staw ą i w ierzchołkiem p rzech o d zący m w pio n o w e ro m b o ­ idalne w ieszadełko p ro sto p a d łe do płaszczyzny za­ wieszki, z okrągłym otw orem ; p o w ierzch n ia zaw iesz­

ki p o k ry ta zielonkaw ą p atyną. W ym iary: w ysokość - 26 m m (w ty m w ieszadełko 10 m m ); m ak sy m al­ n a długość - 21 m m ; g ru b o ść blaszki - 0,8-09 m m ; w y m iary w ieszadełka - 6,0 x 10,0 m m ; śred n ica o tw o ­ r u w w ieszadełku - 2,5 m m (ryc. 1: 2).

Analiza

Z aw ieszki (w isiorki) w kształcie m in iatu ro w y ch to ­ porów , pełn iące p ra w d o p o d o b n ie funkcje am uletów , w basen ie M orza Ś ródziem nego i teren a ch p rzy le­ głych zn an e były ju ż w eneolicie. N a teren ie E uropy Środkow ej i W sch o d n iej pojaw iają się u schyłku o k re ­ su przedrzym skiego i w ystępują do początków okresu w ędrów ek ludów. M ożna w yróżnić w ty m czasie dw a głów ne skupiska ich w ystępow ania: ob szar m iędzy g ó rn ą W ezerą a śro d k o w ą Łabą o raz teren y W ielkiej N iziny W ęgierskiej. P o n ad to z n an e są z ziem polskich, Czech, Serbii, S ied m io g ro d u i M ołdaw ii, n a w sch ó d sięgając p o środkow y D n ie p r i K rym (ryc. 2). W yko­ nyw ane były najczęściej ze srebra, rzadziej z innych

Ryc. 1. Srebrne zawieszki w kształcie stylizowanego topora: 1 - Zawichost, pow. sandomierski; 2 - Moszna, pow. lubelski. Rys. M. Florek.

Fig. 1 Silver pendants in the shape o f a stylised axe: 1 - Zawichost, Sando­ mierz district; 2 - Moszna, Lublin district. Drawn by M. Florek.

Marek Florek

Rys. 2. Rozmieszczenie znalezisk zawieszek w kształcie stylizowanego topora typu 3 (duże kółko) i pozostałych typów (małe kółko) w Europie Środkowej

i Wschodniej w okresach rzymskim i wędrówek ludów (wg A. Kokowski 1998 z uzupełnieniami autora). Rys. M. Florek, M. Juran.

Fig. 2. Distribution of finds in the shape of a stylised axe, of type 3 (large circle) and other types (smaller circle) in Central and Eastern Europe in the Roman

Period and the Migration Period (after A. Kokowski 1998 with the author's supplements). Drawn by M. Florek, M. Juran.

m etali. Ich kształt jest zróżnicow any - o d zaw ieszek będących w iernym i n aślad o w n ictw am i praw dziw ych toporów , po p rzez form y o ró żn y m sto p n iu stylizacji, do okazów o w yglądzie tylko ogólnym p o k ro jem n a ­ w iązującym do idei to p o ra.

A ndrzej K okow ski, k tó ry z eb rał in fo rm acje o p o ­ n a d 150 zaw ieszkach w kształcie m in ia tu ro w y c h to ­ p o ró w z 79 sta n o w isk d ato w an y ch n a okresy rzym ski i w ęd ró w ek ludów , sklasyfikow ał je w n astęp u jący sposób: ty p 1 - stan o w iące w iern e n aślad o w n ic tw a praw dziw ych to p o ró w (ich rzeczyw iste m in ia tu ry ); ty p 2 - n ie o m al tró jk ą tn e w isiorki z blaszki z a o p a ­ trz o n e w niew ielkie uszko, z silnie łu k o w aty o strzem , nie w y ch o d zący m je d n a k p o za zasięg ra m io n w isio r­ ka; ty p З - o zarysie zbliżonym d o tró jk ą ta ró w n o ra ­ m ie n n eg o , z d łu g im i w ąskim w ieszadełkiem i n ie ­ zn acznie tylko łu k o w a ty m ostrzem ; ty p 4 - o „k o ­ tw ico w y m ” obrysie, z silnie o d g ięty m i kraw ędziam i o strz a i m asy w n y m , często b o g ato pro filo w an y m w ie ­ szadełkiem ; ty p 4A - to okazy o p o d o b n e j ch a ra k te ­

rystyce, k tó ry c h uszko p o w stało p o p rzez zagięcie ję- zyczkow atego w y p u stu ; ty p 5 - o kształcie w ysokiego tró jk ą ta i silnie k lin o w aty m p rzek ro ju , z o tw o rk iem w najszerszym m iejscu klina; ty p 5A - o p o d o b n ej ch arak tery sty ce, lecz z uszkiem ja k u ty p u 4A; ty p 6 - o obrysie dzw o n o w aty m , z w y raźn ie łu k o w aty m o strzem (A. K okow ski 1998, s. 100-101, ryc. 1 oraz s. 109, ryc. 2.

Pow tórnie ozd o b y o k ształtach m in iatu ro w y ch to ­ p o ró w w E uropie Środkow ej i W sch o d n iej pojaw iają się we w czesnym średniow ieczu. W przeciw ieństw ie je d n a k do zaw ieszek z p o p rzed n ieg o okresu, nie są to ju ż form y stylizow ane, ale dość w iern e n aśla d o w n i­

ctw a praw dziw ych to p o ró w bojow ych. Z n an e są one p rzed e w szystkim z teren ó w E uropy W schodniej i łą ­ czone zazwyczaj z d ru ż y n n ik a m i ru sk im i lub rusko- w areskim i (W. Panasiew icz, M. W ołoszyn 2002, s. 249, 268-270).

O pisane wyżej zawieszki z Z aw ichostu i M osznej są zbliżone do ty p u 3 w isiorków w kształcie stylizo­

N ow e znaleziska zawieszek w kształcie m iniaturow ego to p o ra z okresu rzym skiego

wanego m in iatu ro w eg o to p o ra z okresu rzym skiego wg klasyfikacji A. K okowskiego, w iązanego przez niego z szeroko ro zu m ian y m kręgiem k u ltu r gockich i d a to ­ wanego na fazę C, (A. K okow ski 1998, s. 101-102). Tak też zapew ne należy określić chronologię o b u zab y t­ ków. N ajbliższe im p o d w zględem form y są należące do ty p u 3 żelazne w isiorki z cm entarzyska w Sîntana de M ureę w S iedm iogrodzie, sreb rn e zawieszki z Bo- sau i D ien stad w N iem czech oraz w y konane ze sto p u m iedzi, być m oże częściow o p o sreb rzan e zaw ieszki z G ródka, pow. hrubieszow ski (A. Kokowski 1998, ryc. 1: B, C; ryc. 4: 7, 60; ryc. 5: 15). Zaw ieszka z D ien stad oraz je d n a z trzech zaw ieszek z G ró d k a są naw et z d o ­ bione praw ie identycznym o rn a m e n te m jak zabytek z Z aw ichostu, przy czym n a ty m o sta tn im znajduje się on tylko w zdłuż kraw ędzi bocznych w isiorka, p o d ­ czas gdy n a tam ty ch rów nież na łukow atej podstaw ie. Z asadnicza różnica m iędzy zaw ieszkam i z Z aw ich o ­ stu i M osznej a w isiorkam i ty p u 3 polega na o d m ie n ­ nym u k ształto w an iu w ieszadełka. P odobnego kształtu ro m b o id aln e w ieszadełko m a n ato m iast, zaliczona do ty p u 2 w isiorków w kształcie to p o ra , zaw ieszka z Jakuszowic, pow. kazim ierski (A. Kokow ski 1998, ryc. 4: 26). Z kolei sam e w ieszadełka opisyw anych zawieszek ró ż n ią się m iędzy sobą kształtem otw o ru . W p rzy p a d k u zaw ieszki z Z aw ich o stu jest to p io n o w y p o d łu żn y otw ór, n a to m ia st zabytek z M osznej po siad a otw ór okrągły. Być m oże zatem należałoby w obrębie ty p u 3 zaw ieszek w kształcie stylizow anego to p o ra w ydzielić dw a w a ria n ty (podtypy): ЗА - z ro m b o id a l­ nym w ieszadełkiem i pio n o w y m p o d łu ż n y m otw orem oraz 3B - z ro m b o id aln y m w ieszadełkiem i okrągłym otw orem .

Wnioski

Zaw ieszki w kształcie m in iatu ro w y ch stylizow anych to p o ró w zn an e są przede w szystkim ze znalezisk g ro ­ bow ych, jedynie niew ielka ich część o d k ry ta została n a terenie osad bąd ź w chodziła w skład skarbów. K on­ tekst o d krycia o b u opisyw anych zawieszek, jak zazna­ czono już w cześniej, nie jest znany. Z m iejsca w k tó ry m została znaleziona pierw sza z nich, tj. otoczenia k o ś­ cioła parafialnego pw. Św. Trójcy w Z aw ichoście bądź też jego najbliższych okolic, nie są zn an e dotychczas m ateriały w skazujące na istnienie w tym rejonie osady z okresu rzym skiego, nie o d k ry to też tutaj żadnego tak datow anego grobu. W iad o m o n atom iast, że w pobliżu k ilkakrotnie zn ajdow ano w przeszłości m o n e ty rz y m ­ skie, w ty m follisy cesarzy K onstantyna I i II oraz b li­ żej nieokreślone d e n a ry (J. W ielow iejski 1960, s. 395, 400) - m ożliw e, że w szystkie p o ch o d zące z jednego rozproszonego skarbu. N ie m o ż n a zatem wykluczyć, że opisyw ana zaw ieszka także w chodziła w skład tego sam ego skarbu, zwłaszcza, że d y sponujem y in fo rm a ­ cją, że razem z nią zostały znalezione rów nież jakieś m o n e ty rzym skie. N a te m a t k ontekstu, w jak im znale­ ziona została zaw ieszka w M osznej nie w iem y nic, nie jest zn an a naw et przybliżona lokalizacja, traktow ać ją zatem m o żn a jed y n ie jako znalezisko luźne, zapew ne o jed n o stk o w y m charakterze.

Znaleziska o b u zawieszek, bez w zględu n a to, czy p o c h o d z ą z ro zproszonych skarbów (jak być m oże m am y do czynienia w p rzy p ad k u zabytku z Z aw ich o ­ stu), czy są to jed y n ie tzw. znaleziska luźne, stanow ią w artościow y przyczynek do p o z n a n ia k o n tak tó w in- terk u ltu ro w y ch ziem polskich w okresie rzym skim .

Literatura

1998 Metalowe wisiorki w kształcie topora na terenie Barbaricum na północ i północny-wschód od lime­ su rzymskiego, w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu. W: 20 lat archeologii w M asłomę- czu. Tom 1, red. J. Ilkjaer, A. Kokowski. Lublin, s.

99-116.

P a n a s i e w i c z W a c ła w ,W o ło s z y n M arcin

2002 Staroruskie miniaturowe toporki z Gródka, pow. Hrubieszów. A rcheologia Polski 47: 1-2, s. 245- 286.

W i e l o w i e j s k i lerzy

1960 Przemiany gospodarczo-społeczne u ludności połu­ dniowej Polski w okresie późnolateńskim i rzym ­ skim. M ateriały Starożytne 6, s. 7-426.

N ew finds of pendants in the shape of a miniature axe from the Roman Period

In Zaw ichost (Sandom ierz district, Świętokrzyskie voivodship) an d the village o f M oszna (Lublin district, Lublin voivodship) were accidentally found tw o pendants in the shape o f a styl­ ised axe m ade o f silver sheets. The first one m ay have origi­ nally com e from a hoard, w hile the origins o f the o th er one are difficult to determ ine. Such pen d an ts were used in C entral an d Eastern E urope in the Rom an Period and the tim es o f the

M igration Period. The artefacts from Zaw ichost an d M oszna resem ble type 3 o f m iniature axe-shaped pendants in A. Ko- kow skis classification (1998), w hich are associated m ainly w ith the circle o f G oths cultures and can be dated to phase C2 o f the Rom an Period, although they differ from type 3 in the form o f the loop. D r M a r e k F lo re k In s ty tu t A r c h e o lo g i i U M C S w L u b lin ie PI. M . C u r ie - S k ło d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u b lin gflorek@ w p.pl