Waloryzacja œrodowiskowych ograniczeñ dla eksploatacji z³ó¿ kruszywa
natu-ralnego na przyk³adzie doliny œrodkowej Odry — województwo dolnoœl¹skie
Jacek KoŸma*
Szczególne wykszta³cenie dolin rzecznych, wype³nio-nych fluwialnymi osadami piaszczysto-¿wirowymi oraz ich intensywne zagospodarowanie, zwi¹zane z rozwojem osad-nictwa powoduje, ¿e czêsto stanowi¹ one obszar, gdzie udokumentowane zosta³y lub s¹ eksploatowane du¿e z³o¿a kruszywa naturalnego. Sytuacja taka ma równie¿ miejsce na omawianym odcinku doliny œrodkowej Odry po³o¿onym w granicach województwa dolnoœl¹skiego.
Znajduje siê tu 18 udokumentowanych z³ó¿ kruszywa naturalnego, o ³¹cznych zasobach 304 579 tys. t, co stanowi 16,21% geologicznych zasobów bilansowych wojewódz-twa dolnoœl¹skiego (Przenios³o, 2003). Do najwiêkszych pod wzglêdem wielkoœci zasobów geologicznych nale¿¹ z³o¿a: Siedlce Zakrzów (80 866 tys. t), Lenartowice (71 434 tys. t), Mokry Dwór (46 317 tys. t), Bystrzyca O³awska (45 742 tys. t) i £êg (12 285 tys. t). Zasoby pozosta³ych nie przekraczaj¹ 500 tys. t, a najmniejsze z³o¿a — praktycznie ju¿ wyeksploatowane, posiadaj¹ zasoby o wielkoœci poni¿-ej 100 tys. t. Wed³ug danych z koñca 2002 r. eksploatowa-nych jest tylko 5 z³ó¿, a ich ³¹czne roczne wydobycie wynosi³o 255 tys. t.
Pod wzglêdem parametrów geologiczno-górniczych oraz jakoœci kopaliny s¹ to z³o¿a w przewadze piaszczyste, miejscami piaszczysto-¿wirowe lub dwudzielne ¿wirowe i piaszczyste, o œredniej mi¹¿szoœci od kilku do kilkunastu metrów i nadk³adzie o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej dwóch metrów. W niektórych miejscach maj¹ one nad-miern¹ zawartoœæ frakcji pylastych. Pod wzglêdem jakoœci kopaliny z³o¿a te nie ró¿ni¹ siê znacz¹co od innych z³ó¿ kruszyw po³o¿onych poza granic¹ doliny Odry (np. zwi¹zanych z utworami wodnolodowcowymi). Charakte-ryzuj¹ siê one natomiast du¿ym rozprzestrzenieniem serii z³o¿owej, a przez to znacz¹cymi zasobami geologicznymi o istotnej wartoœci gospodarczej.
Doliny rzeczne stanowi¹ szczególny typ z³o¿onego ekosystemu, który przede wszystkim charakteryzuje siê ci¹g³oœci¹ przestrzenn¹, ale zarazem i zmiennoœci¹ zarów-no na przekroju poprzecznym, jak i pod³u¿nym doliny. Struktura przyrodnicza dolin rzecznych jest niezwykle bogata, co sprzyja du¿ej ró¿norodnoœci biologicznej. Wszystko to, wraz z ograniczeniami wynikaj¹cymi ze spo-sobu zagospodarowania obszarów du¿ych dolin rzecznych, na przyk³ad hydrotechnicznym lub rolnym, powoduje, ¿e mo¿liwoœci udostêpnienia nowych b¹dŸ istniej¹cych z³ó¿ kruszyw s¹ bardzo ograniczone.
Wed³ug wspó³czesnych standardów prawa ochrony œrodowiska, ocena op³acalnoœci przedsiêwziêcia górnicze-go, zgodna z zasadami ekorozwoju, powinna zawieraæ rachunek strat œrodowiskowych, jak i mo¿liwoœci korzyœci spo³ecznych. Jednym z niezbêdnych elementów takiej kal-kulacji jest ocena stopnia konfliktowoœci wydobycia kopa-liny w stosunku do otaczaj¹cego œrodowiska naturalnego, zw³aszcza w sytuacji wystêpowania z³ó¿ w granicach obszarów szczególnie chronionych, jakimi s¹ doliny
rzecz-ne. Wynikiem takiej oceny (waloryzacji) konfliktowoœci z³ó¿ jest ich klasyfikacja sozologiczna.
Pojêcie waloryzacji jest uto¿samiane na ogó³ z warto-œciowaniem, czyli nadawaniem czemuœ lub komuœ wartoœci, wyra¿anej w ró¿ny sposób, tak¿e œrodkami pieniê¿nymi (np. Suchota, 1997). Takie rozumienie waloryzacji jest stoso-wane równie¿ w odniesieniu do oceny stanu œrodowiska przyrodniczego. W praktyce polega ona na nadawaniu ró¿-nego rodzaju wag wybranym komponentom œrodowiska. Najczêœciej wagi te s¹ wyra¿ane przy pomocy okreœlonej skali punktowej, w du¿ej mierze subiektywnej. Mimo b³êdu oceny, sposób ten pozwala na dokonanie kwantyfi-kacji œrodowiska, a nie ogranicza siê jedynie do wskazania jego elementów, co z kolei sprowadza siê wy³¹cznie do inwentaryzacji œrodowiska naturalnego, (tzw. diagnozy stanu).
W ramach prezentacji tematu autor przedstawia metody-kê oraz najwa¿niejsze wyniki waloryzacji œrodowiskowych ograniczeñ zagospodarowania z³ó¿ kruszywa naturalnego wroc³awskiego odcinka doliny Odry, wykonanej na podsta-wie analiz kartograficznych w skali mapy 1 : 200 000, z zastosowaniem numerycznego modelu terenu (KoŸma, 2003). Stan górnictwa obszaru zosta³ potraktowany tutaj w sposób statyczny, pozbawiony po¿¹danej analizy dynamiki i kierunków jego rozwoju. Zagadnienie to wymaga oddziel-nych analiz i studiów regionaloddziel-nych.
Wstêpn¹ diagnozê stanu oraz ocenê wp³ywu eksploata-cji z³ó¿ kruszywa na œrodowisko omawianego obszaru prze-prowadzono wczeœniej w ramach realizacji atlasowego opracowania fragmentu doliny Odry, po³o¿onego w granicach dawnych województw opolskiego i wroc³awskiego (KoŸma, 1998) i omówionego w pracy KoŸmy (1999). Ponadto w zakresie diagnozy stan œrodowiska, czêœciowo zosta³y wyko-rzystane dane pochodz¹ce z opracowania Wojewódzkiego Biura Urbanistycznego (Ruzikowska-Chmiel, 2002).
Dane dotycz¹ce mo¿liwoœci eksploatacji z³ó¿ oraz dalszej prospekcji geologicznej zosta³y zestawione na podstawie
Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1 : 50 000
(stan sprzed aktualizacji map województwa dolnoœl¹skie-go, która zostanie zrealizowana w koñcu 2004 r.), na której s¹ przedstawiane z³o¿a udokumentowane, eksploatowane i nieeksploatowane oraz obszary prognostyczne i perspekty-wiczne dla wystêpowania kopaliny, jak i obszary o nega-tywnych wynikach prac poszukiwawczych.
W zakresie przeprowadzonych analiz, opartych o metodykê realizacji opracowañ ekofizjograficznych z zastosowaniem technik systemów GIS ( Kistowski, 2001), obok waloryzacji œrodowiska obszaru wystêpowania z³ó¿, wstêpnie zdiagnozowano zasiêgi potencjalnego oddzia³ywania projektowanych inwestycji, jako odbior-ców znacz¹cych iloœci surowodbior-ców drogowych i budowla-nych. W ten sposób wyznaczono strefy, gdzie ze wzglêdu na op³acaln¹ ekonomicznie odleg³oœæ transportu kruszywa, wystêpowaæ bêdzie koniecznoœæ podjêcia eksploatacji udokumentowanych z³ó¿ lub poszukiwania nowych miejsc ich wystêpowania.
Ostatecznie wynikiem waloryzacji obszaru fragmentu doliny Odry, jest wyró¿nienie w jego granicach rejonów 1085
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53 –122 Wroc³aw; jacek.kozma@pgi.gov.pl
konfliktowych, w których wra¿liwoœæ œrodowiska na oddzia³ywania inwestycyjne jest bardzo du¿a, przy jednocze-snej, gospodarczo uzasadnionej presji na lokowanie tam zak³adów górniczych. W omawianym fragmencie doliny Odry s¹ to wyraŸnie odznaczaj¹ce siê obszary po³o¿one na po³udnie od Wroc³awia, do granicy województwa, nastêpnie pomiêdzy Œcinaw¹ i Prochowicami, na po³udnie od Góry oraz w rejonie G³ogowa. Wydzielenie takich obszarów w szerszych granicach doliny Odry pozwoli³oby na postawienie diagnozy o mo¿liwoœci wystêpowania szkód górniczych, których napra-wa, np. w drodze zaspokojenia roszczeñ z nimi zwi¹zanych, mo¿e decydowaæ o ekonomicznej op³acalnoœci projektowa-nia b¹dŸ realizacji inwestycji górniczych.
Literatura
KISTOWSKI M. 2001 — Zarys koncepcji sporz¹dzania opracowañ
eko-fizjograficznych, czêœæ I. Kwart. Probl. Ocen Œrodow., 4: 57–65. KOMA J. 1998 — Analiza zasobów z³ó¿ kruszywa naturalnego wra z ich klasyfikacj¹ jakoœciow¹ i waloryzacj¹ pod k¹tem ochrony œrodowiska oraz ocena potencjalnych zasobów w rejonie doliny Odry w województwie opolskim i wroc³awskim. Arch. Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol. KOMA J. 1999 — Waloryzacja œrodowiskowa z³ó¿ kruszywa natural-nego doliny Odry w granicach by³ego województwa opolskiego i wroc³awskiego. Gór. Odkryw., 2–3: 109–134.
KOMA J. 2003 — Dokumentacja ekofizjograficzna obszaru doliny Odry dla potrzeb opracowania projektu strategii rozwoju regionalnego oraz oceny wp³ywu jego ustaleñ na œrodowisko ze szczególnym uwzglêdnieniem zagadnieñ gospodarki kopalinami. Arch. Oddz. Dol-noœl. Pañstw. Inst. Geol.
PRZENIOS£O S. (red.) 2003 — Bilans zasobów kopalin i wód pod-ziemnych w Polsce, wg stanu na 31XII2002 r. Pañstw. Inst. Geol. RUZIKOWSKA-CHMIEL A. (red.) 2002— Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry w granicach województwa dolnoœl¹skiego. Urz¹d Marsza³kowski Woj. Dolnoœl., Woj. Biuro Urban., Wroc³aw. SUCHOTA J. (red.) 1997 — Wycena i gospodarowanie nieruchomo-œciami na obszarach cennych ekologicznie. Wyd. Zachodnie Centrum Organizacji. Olsztyn–Zielona Góra.
1086
