Autorzy dziêkuj¹ prof. Z. Wójcikowi za cenne uwagi oraz mgr. in¿. W. Kucowi z Muzeum ¯up Solnych w Wieliczce za dys-kusjê dotycz¹c¹ nomenklatury ska³ solnych.
Literatura
ARCET J.-P. 1824 — Précis sur la mine de sel gemme de Vic, dép-artement la Meurthe, et sur les principales mines de sel de l’Europe, suivi du Rapport fait à l’Académie royale des sciences. Paris — impr. Everat.
BERNIARD 1780 — Observations sur les Mines de Sel gemme de Wieliczka en Pologne. Observations sur la physique, sur l’histoire naturelle et sur les arts. Paris. Décembre: 458–469.
DASZKIEWICZ P. 1995 — Ma³o znane dokumenty dotycz¹ce historii botaniki polskiej. Kwart. Historii Nauki i Techniki, 40: 165–168. DASZKIEWICZ P. 1998 — Jean-Étienne Guettards travel journal in Poland and northern Europe (1760–1762). Arch. Nat. Hist., 25: 281–282. DAVILA P.F. & ROME de l’ISLEE J.-B.L. 1767 — Catalogue systém-atique et raisonné des curiosités de la nature et de l’art: qui composent le cabinet de M. Davila. Paris — Chez Briasson. 3 vol.
Dictionaire Encyclopédique des Sciences Médicale 1995 — Quatrième série, F-K, Tome 11. A. Dechambre & L. Hahn (Ed.).
GUETTARD J.-É. 1764a — Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme. Première partie. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 234–257.
GUETTARD J.-É. 1764b — Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme. Seconde partie. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 293–336.
GUETTARD J.-É. 1764c — Memoire sur les mines de sel de Wieliczka en Pologne. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 493–516.
GUETTARD J.-É. 1764d — Observations météorologiques, faits à Var-sovie pendant les années 1760, 1761 et 1762. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 402–430.
£ABÊCKI H. 1868 — S³ownik górniczy polsko-rosyjsko-francus-ko-niemiecki i rosyjsko-polski. Warszawa.
POGGEENDORF J.C. 1970 — Biographisch-literarisches Handwörter-buch zur Geschichte der exacten Wissenschaften. Amsterdam. SAGE B.G. 1784 — Description méthodique du Cabinet de l’École royale des Mines. A Paris — De l’Imprimerie royale: 487.
SARJEANT W.A.S. 1978–1980 — Geologists and the History of Geo-logy. An International Bibliography from the Origins to 1978. Vol. I–V. Krieger Publishing Company, m INC, Melbourne.
SCHULTES M. 1808 — Lettre a M.A.F. Gehelen sur des Observations minéralogiques et physiques faites en Galicie. Journal des mines, t. XXIII, n°134 février: 81–125.
TARKOWSKI R. 2004 — New data on J.-É. Guettard’s journey to Poland in the years 1760–1762. C.R. Geoscience 336: 1227–1232. TARKOWSKI R. 2005 — Nowe materia³y dotycz¹ce podró¿y przyrodnika francuskiego J-É. Guettarda do Polski (1760–1762). Prz. Geol., 53: 41–46. TODERICIU D. 1984 — Balthasar-George Sage (1740–1824) chimiste et minéralogiste français, fondateur de la première Ecole des Mines (1783). Rev. Hist. Sci., 37: 29–46.
WÓJCIK Z. 1975 — Wp³yw Komisji Edukacji Narodowej na rozwój geologii w Polsce w drugiej po³owie XVIII w. Pr. Muz. Ziemi, 23: 1–139.
WÓJCIK Z. 1977 — Pogl¹dy Jean Étienne Guettarda na genezê i meto-dy poszukiwañ soli kamiennej. Pr. Muz. Ziemi, 27: 1–25.
WÓJCIK Z. 1981 — Kartografia geologiczna ¿up krakowskich z po³owy XVIII wieku. [W:] J. Janczak & Z. Rzepa (red.), Z dziejów kartografii, t. 2, Wroc³aw: 89–100.
WÓJCIK Z. 1992 — Znajomoœæ wa¿niejszych kopalin na ziemiach pol-skich w epoce Oœwiecenia. Kwart. Historii Nauki i Techniki, 37: 33–65.
Rola prof. Mariana Ksi¹¿kiewicza w rozwoju badañ w Oddziale Karpackim PIG
Kazimierz ¯ytko
W dniu 7 paŸdziernika 2006 r. na Uniwersytecie Jagielloñskim odby³a siê uroczysta sesja poœwiêcona pamiêci dwóch wybitnych geologów pracuj¹cych w Karpatach i na ich przedpolu — profe-sorów Ksi¹¿kiewicza i D¿u³yñskiego. Spotkanie nawi¹zywa³o do setnej roczni-cy urodzin prof. Ksi¹¿kiewicza — wybit-nego organizatora badañ w Oddziale Karpackim PIG, zwanym kiedyœ Stacj¹ Karpack¹.
W Pañstwowym Instytucie Geologicznym w Warsza-wie ju¿ w okresie miêdzywojennym istnia³ Wydzia³ Geolo-gii Regionalnej, a w nim Sekcja Karpacka. Jej kierow-nikiem od 1937 r. by³ prof. H. Œwidziñski. Drug¹ placówk¹, z której wywodzi siê oddzia³, jest za³o¿ony w 1912 r. z ini-cjatywy twórcy mikropaleontologii stosowanej prof. Józe-fa Grzybowskiego Karpacki Instytut Geologiczno-Nafto-wy w Borys³awiu.
Po powstaniu warszawskim, spaleniu biblioteki i roz-proszeniu pracowników placówka warszawska przesta³a istnieæ. Z pocz¹tkiem 1945 r. Pañstwowy Instytut Geolo-giczny wznowi³ pracê w Krakowie pod kierunkiem prof. Bohdanowicza. Profesor H. Œwidziñski pe³ni³ w nim funk-cjê zastêpcy dyrektora i naczelnika Wydzia³u Geologii Regionalnej.
Jesieni¹ 1946 r. centrala PIG zosta³a przeniesiona do Warszawy, w Krakowie pozosta³a placówka zwana póŸniej
stacj¹. W latach 1950–53 specjaliœci od rud i wêgla PIG opuœcili Kraków, pozosta³a kadra karpacka.
Z koñcem 1953 r. kierownikiem Stacji Karpackiej zosta³ prof. Ksi¹¿kiewicz, pe³ni³ tê funkcjê do 1960 r. Pod-kreœliæ trzeba, ¿e od 1953 r. w Stacji Karpackiej stopniowo zgromadzi³ siê zespó³ wybitnych, doœwiadczonych geo-logów — J. Burtan, K. Konior, T. Kuciñski, A. Michalik, F. Mitura, Z. Obuchowicz, Z.R. Olewicz, S. Wdowiarz, T. Wieser. Zespó³ ten wzmocni³a m³oda kadra, g³ównie uczniowie prof. Ksi¹¿kiewicza, wœród nich znaleŸli siê S. Gu-cik, L. Koszarski, W. Nowak, W. Sikora, F. Szymakowska, A. Œl¹czka, J. Urbaniakowa, J. ¯giet.
W ramach wspó³pracy z PIG prof. M. Ksi¹¿kiewicz opracowa³ arkusz Wadowice Szczegó³owej mapy geolo-gicznej Polski w skali 1 : 50 000. Arkusz zosta³ oddany do druku przed wojn¹, w 1941 r. opublikowa³ go bez zgody autora Amt für Bodenforschung. Po wojnie ukaza³a siê kolejna edycja, a w 1951 r. obszerne objaœnienia do tego pe³nego, obejmuj¹cego 1000 km2
arkusza. Profesor konty-nuowa³ te¿ pracê nad arkuszem Babia Góra (w starym ciê-ciu), dochodz¹c do pieniñskiego pasa ska³kowego i neo-genu Orawy.
Drugim wa¿nym kierunkiem pracy profesora w stacji by³o zbadanie stanowiska egzotyków pelagicznej jury i wa-pieni górnej kredy z Bachowic ko³o Wadowic. Profesor opisa³ te¿ makro- i mikrofaunê, a przy wspó³pracy prof. Wiesera — tufity i spility z tego ods³oniêcia.
Przed objêciem kierownictwa stacji przez prof. M. Ksi¹¿-kiewicza zakoñczy³ siê wczeœniejszy, owocny okres badañ Karpat. W po³owie lat 50. skierowano do druku mapy pol-skich Karpat w skali 1 : 200 000, czêœæ zachodni¹ pod redak-124
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 2, 2007
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków
cj¹ S. Soko³owskiego i wschodni¹ pod redakcj¹ H. Œwi-dziñskiego (mapa Karpat Wschodnich opracowana przez K. To³wiñskiego wysz³a w 1939 r.). W latach 1951–1953 w ramach dzia³alnoœci wydawniczej Polskiego Towarzy-stwa Geologicznego ukaza³ siê 1. tom Regionalnej geologii Polski — Karpaty — z przedmow¹ K. To³wiñskiego, który w 1930 r. zainicjowa³ opracowanie wspomnianych map. Wieloautorskie opracowanie Regionalnej geologii Polski z udzia³em prof. Ksi¹¿kiewicza i prof. Œwidziñskiego jest w pewnym sensie objaœnieniem tych map.
Objêcie kierownictwa stacji w latach 1954–1960 przez prof. Ksi¹¿kiewicza da³o tej placówce impuls rozwojowy. Oœrodek przyci¹gn¹³ wielu specjalistów, obok wymienionej grupy geologów kartuj¹cych skompletowano zespo³y: mi-kropaleontologów — J. Blaicher, J. Liszkowa, J. Morgiel, W. Nowak, B. Olszewska, M. Smagowicz, W. Szotowa; petrografów i chemików — I. Gucwa, A. Pelczar, J. Szczu-rowska, T. Wieser, w póŸniejszym okresie J. Skulich; hydrogeologów — A. Michalik, D. Poprawa, N. Oszczyp-ko, D. Nawrocka; badañ surowców skalnych (³upków bi-tumicznych, keramzytów i ropy) — M. i J. Badakowie, S. Gucik; rozpoczêto badania geologiczno-in¿ynierskie — w tej dziedzinie dzia³a³ L. Bober.
Przez d³ugi czas w stratygrafii paleogenu Karpat wa¿n¹ rolê odgrywa³y wyniki badañ du¿ych otwornic, zw³aszcza numulitów. Prowadzono je na podstawie profilu eocenu Tatr i licznych znalezisk w osadach fliszowych. W 1954 r. ukaza³a siê praca prof. Ksi¹¿kiewicza O warstwowaniu frakcjonalnym i przek¹tnym. Pojawi³a siê idea pr¹dów zawiesinowych. Podjêto badania kierunków transportu w morzu fliszowym, numulity straci³y znaczenie, okaza³y siê faun¹ redeponowan¹. Wzros³o znaczenie ma³ych otwornic, a w póŸniejszej fazie — nanoplanktonu.
W 1958 r. we Lwowie i w Kijowie odby³ siê pierwszy powojenny kongres Karpacko-Ba³kañskiej Asocjacji Geo-logicznej. Wtedy po raz pierwszy krakowska szko³a badañ fliszu, w tym Stacja Karpacka, zosta³a zaprezentowana na miêdzynarodowym forum geologicznym. Ustalono, ¿e je-den z kolejnych kongresów — w 1963 r. — odbêdzie siê w polskich Karpatach. By³ to wa¿ny impuls do badañ. Cho-cia¿ prof. Ksi¹¿kiewicz by³ w stacji tylko do 1960 r., zaini-cjowa³ przed odejœciem wiele badañ i publikacji. Podjêto opracowanie stratygrafii, przy wspó³pracy prof. Biedy i prof. Gerocha, oraz przygotowano Atlas paleogeograficzny Karpat, przy wspó³pracy geologów z UJ i PAN. W 1963 r. ukaza³a siê praca prof. Ksi¹¿kiewicza O ewolucji struk-turalnej Karpat polskich (w ksiêdze poœwiêconej pamiê-ci francuskiego geologa prof. P. Fallota). Kolejne ujêpamiê-cia tektoniki Karpat jego autorstwa ukaza³y siê w 1972 r., a w wersji angielskiej w 1977 r.
W okresie kierowania stacj¹, a potem oddzia³em, przez prof. Ksi¹¿kiewicza znacznie siê rozszerzy³a nasza wiedza o Karpatach:
zosta³a opracowana litostratygrafia, wa¿niejsze zmiany pojawi³y siê dopiero w zwi¹zku z badaniami nanoplanktonu;
w du¿ej mierze dziêki pracownikom oddzia³u uda³o siê stworzyæ model fliszowej czêœci oceanu Tetydy;
zidentyfikowano wiele stanowisk ska³ piroklastycz-nych, które nastêpnie opracowa³ prof. T. Wieser; I. Gucwa i A. Pelczar rozpoczê³y badania bituminów
i pierwiastków œladowych w ska³ach fliszowych; W. Nowak podj¹³ badania egzotyków;
zgromadzono dane o kierunkach paleopr¹dów w mo-rzu fliszowym;
podjêto œcis³¹ wspó³pracê z geologami Czecho-s³owacji i Ukrainy — wspólnie opracowano war-stwy malcowskie, piaskowce babiogórskie i otryc-kie, opracowano problem krosnopodobnego eocenu oraz wiele innych zagadnieñ z dziedziny stratygrafii. Z inicjatywy prof. Ksi¹¿kiewicza rozpoczêto wiercenia badawcze w Karpatach. Jako pierwszy wymieniæ trzeba otwór Rzeszotary 2, dziêki któremu wyjaœniono w¹tpliwo-œci wynikaj¹ce z wczeœniejszej próby rozpoznania pod³o¿a w rejonie Wieliczki. Nastêpny by³ otwór na Domañskim Wierchu w Kotlinie Nowotarskiej, kolejne to Zakopane IG-1 i Wiœniowa IG-1. Ten kierunek badañ by³ kontynu-owany g³ównie w latach 60. i 70. za kierownictwa prof. Wdowiarza i doc. Sikory. Wywiercono wiele otworów na wschodzie — od Wetliny i Zatwarnicy w Bieszczadach po Cisow¹ i Babicê w brze¿nej strefie jednostki skolskiej. Drugi kierunek dotyczy³ zachodniej czêœci Karpat — od rejonu Krakowa po okolice Nowego Targu, Wadowic, ¯yw-ca. Czêœæ tych otworów si¹gnê³a pod³o¿a p³aszczowin fli-szowych, w otworze Sucha Beskidzka IG-1 rozpoznano utwory dolnego miocenu.
W Oddziale Karpackim PIG prowadzono intensywne badania hydrogeologiczne, pocz¹tkowo pod kierunkiem prof. Michalika, póŸniej w zespole doc. Poprawy, prof. Oszczypki, dr. Chowañca, prof. J. Soko³owskiego. Pod tym k¹tem wykonano otwory w Zakopanem, rejonie Mszany, Ustronia w dolinie górnej Wis³y, Nowym S¹czu, wreszcie w niecce Podhala, gdzie w otworze Bañska IG-1 odkryto wody termalne. Da³o to impuls do dalszych wierceñ na Podhalu.
Stopniowo nast¹pi³y zmiany w kierunkach badañ. Pod-kreœliæ trzeba wagê wyników uzyskanych w analizach nanoplanktonu, przyspieszenie badañ osuwisk i opraco-wañ hydrogeologicznych. W latach 80. przerwano wierce-nie g³êbokich otworów.
Wielu geologów, którzy w oddziale zdobyli doœwiad-czenie w zakresie metod badania i znajomoœæ budowy Kar-pat, przenios³o siê na uczelnie, by podj¹æ trud dydaktyczny. Wymieniæ tu trzeba profesorów A. Michalika, A. Œl¹czkê, N. Oszczypkê, A. Garlickiego, M.A. Gasiñskiego, G. Ha-czewskiego, J. Golonkê oraz dr E. Malatê i doc. M. Ciesz-kowskiego.
Podstaw¹ polskiej karpackiej szko³y geologii fliszowej by³a wychowawcza, nauczycielska, a tak¿e organizacyjna dzia³alnoœæ prof. Ksi¹¿kiewicza, którego setna rocznica urodzin przypada³a w 2006 r.
Praca wp³ynê³a do redakcji 13.12.2006 r. Akceptacja do druku 3.01.2007 r.
125
