Wacław Ryka — petrograf

Wac³aw Ryka — petrograf

Ewa Krzemiñska*

wyryty w prekambryjskim gnejsie grobo-wej p³yty Profesora Wac³awa Ryki na Cmentarzu Wilanowskim w Warszawie. Dziesi¹ta rocznica œmierci Profesora Wac³awa Ryki, wieloletniego dyrektora Pañstwowego Instytutu Geologicznego, jest okazj¹ do przypomnienia Jego posta-ci. Jednak próba przedstawienia dokonañ tego bardzo czynnego i pracowitego Cz³owieka Nauki, obejmuj¹cych cztery dekady dzia³alnoœci zawodowej, musi siê wi¹zaæ z du¿ymi uogólnieniami i skrótami.

Pocz¹tkiem drogi petrograficznej Wac³awa Ryki sta³a siê praca magisterska Opracowanie diabazów okolic Bar-da, ukoñczona w 1956 r., a wraz z ni¹ trzy póŸniejsze publi-kacje, zamieszczone w 1957 r. na ³amach pierwszych numerów Kwartalnika Geologicznego. Praca dotycz¹ca ska³ subwulkanicznych, a konkretnie wyst¹pienia diabazu rozpoznanego w ods³oniêciach w w¹wozie Pr¹gowiec pod Bardem i w Wide³kach, traktowa³a o znacz¹cych efektach aktywnoœci wulkanicznej na obszarze Gór Œwiêtokrzys-kich w ludlowie i by³a doskona³ym poligonem dla m³odego petrografa. W. Ryka usystematyzowa³ dotychczasowy stan wiedzy i na podstawie struktury oraz sk³adu mineralnego wyró¿ni³ piêæ odmian diabazu. Zbada³ i opisa³ wszystkie sk³adniki mineralne ska³y bardziañskiej: plagioklazy, pirokseny, chloryt, kalcyt, magnetyt, ilmenit, piryt, kwarc oraz dwa typy szkliwa — jedno, stanowi¹ce prawie izotro-pow¹ szklist¹ masê, drugie zaœ, zielonkawe, sferolityczne, wype³niaj¹ce interstycje. Formy te zosta³y opisane w 1923 r.

przez Morozewicza jako nowy minera³ — bardolit. Wac³aw Ryka przeprowadzi³ w Akademii Górniczo-Hut-niczej w Krakowie wiele badañ optycznych, chemicznych i rentgenowskich i ustali³ ponad wszelk¹ w¹tpliwoœæ, ¿e zie-lonkawy, izotropowy minera³ jest szkliwem palagonito-wym. Powstawa³o ono w ostatnim stadium krystalizacji magmy i tylko w wewnêtrznych partiach intruzji, w któ-rych krystalizacja odbywa³a siê wolniej i nastêpowa³o wzbogacenie w sk³adniki lotne.

Kolejnym etapem pracy naukowej Wac³awa Ryki sta³o siê przygotowanie rozprawy doktorskiej na temat Zjawiska metamorfizmu w obrze¿eniu p³yty wschodnioeuropejskiej, obronionej w 1961 r. w ówczesnym Instytucie Geologicz-nym. By³ to równoczeœnie pocz¹tek Jego wieloletnich badañ petrograficznych materia³u pochodz¹cego z g³êbo-kich otworów wiertniczych w pod³o¿u krystalicznym NE Polski. Praca w ca³oœci by³a poœwiêcona ska³om metamor-ficznym, gnejsom, granulitom i amfibolitom rozpoznanym w otworach: Krynki, Kruszyniany, Mielnik i w kilku otwo-rach w rejonie Sokó³ki. Dok³adne obserwacje mikroskopo-we, badania mikroteksturalne, analiza facjalna, a tak¿e ogólne badania chemiczne, skoncentrowane na porówna-niach zawartoœci pierwiastków g³ównych, umo¿liwi³y opi-sanie, genetyczne sklasyfikowanie i korelacjê przejawów metamorfizmu pod³o¿a krystalicznego NE Polski. Zasad-niczym celem pracy by³o jednak okreœlenie liczby i kolej-noœci faz metamorfizmu i ustalenie nastêpstwa wydarzeñ w pod³o¿u krystalicznym NE Polski. W. Ryka dokona³ rów-nie¿ porównania z prekambryjskimi ska³ami z obszaru platformy wschodnioeuropejskiej. G³ówne tezy postawio-ne w rozprawie okaza³y siê obowi¹zuj¹cym przez wiele lat schematem ewolucji ska³ metamorficznych w tej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej. Schemat ten po raz pierwszy zosta³ zastosowany w trakcie opracowywania 1047 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 12, 2006

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; ewa.krzeminska@pgi.gov.pl

petrograficznego pod³o¿a krystalicznego rejonu Bia³ego-stoku i Bia³owie¿y. Penetracja wiertnicza tego rejonu zosta³a przeprowadzona za pomoc¹ 10 otworów wiertni-czych o stosunkowo krótkich profilach (od 9 do 58 m). £¹cznie otrzymano zaledwie 268 m rdzenia krystaliczne-go. Mimo tak ograniczonej iloœci materia³u rdzeniowego, na podstawie wnikliwych badañ i obserwacji petrograficz-nych Profesora Ryki zosta³a utworzona klasyfikacja lito-stratygraficzna, oparta na podobieñstwach litologicznych, mineralogicznych oraz warunków metamorfizmu regio-nalnego. Klasyfikacja wi¹za³a siê z wprowadzeniem tzw. serii metamorficznych. W pierwszej kolejnoœci zosta³y zdefi-niowane cechy serii wojnowskiej, krynkowskiej, bia³owies-kiej i ³ukowsbia³owies-kiej. Usystematyzowanie czy pogrupowanie litologii krystaliniku NE Polski, a w szczególnoœci ska³ metamorficznych, by³o konsekwentnie realizowane przez Profesora Rykê w nastêpnych latach, kiedy uzupe³niono tê petrograficzn¹ klasyfikacjê o kolejne serie: czarnohañczañ-sk¹, augustowczarnohañczañ-sk¹, wojnowsk¹ doln¹, narewkowczarnohañczañ-sk¹, hanniañ-sk¹, niemirowsk¹ i krzniañsk¹. Oznacza³o to w praktyce udzia³ lub wspó³udzia³ Wac³awa Ryki w badaniach petrograficz-nych rdzeni z dziesi¹tków otworów wiertniczych z NE Pol-ski, a tak¿e w opracowaniach archiwalnych i publikacjach dotycz¹cych prac badawczych pod³o¿a krystalicznego.

Z czasem, ju¿ w latach 1990., wspomniana klasyfikacja z seriami metamorficznymi zosta³a zarzucona przez

Profe-sora, ale to skatalogowanie, wed³ug œciœle zdefiniowanego klucza litologicznego, do dziœ stanowi cenn¹ bazê danych.

W 1969 r. ukaza³a siê praca habilitacyjna Wac³awa Ryki pt. Czarnokity Podlasia. Charnockity, ska³y kwarco-wo-skaleniowo-hiperstenowe, mog¹ powstawaæ na drodze krystalizacji z magmy (granitoidy hiperstenowe). Mog¹ siê te¿ tworzyæ w warunkach wysokiego stopnia metamorfi-zmu w facji granulitowej, ale mog¹ byæ równie¿ efektem metasomatozy potasowo-krzemionkowej, atakuj¹cej ska³y bogate w hipersten. Ten specyficzny typ charnockitów zosta³ odnaleziony przez W. Rykê w kilku otworach wiertniczych na Podlasiu, gdzie ma³ej mi¹¿szoœci sekwencje ska³ kwar-cowo-K-skaleniowych z piroksenem rombowym towarzy-szy³y macierzystym granulitom piroksenowym, hornfelsom i gabrom. W pracy habilitacyjnej zosta³y zaprezentowane wyniki badañ cech optycznych g³ównych minera³ów ska³otwórczych, prowadzonych na stoliku uniwersalnym.

By³ to stosowany wówczas sposób powi¹zania cech optycz-nych ze sk³adem chemicznym minera³ów. W celu weryfika-cji w³asnych badañ W. Ryka wykona³ analizy chemiczne wyseparowanych piroksenów, amfiboli oraz biotytu. Sporo miejsca w pracy poœwiêci³ wynikom analiz pierwiastków g³ównych i wybranych œladowych w charnockitach z Pod-lasia. Porówna³ te¿ cechy chemiczne ska³ ze znanych wyst¹pieñ charnockitów — z Indii, Antarktydy, Ukrainy i

1048

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 12, 2006

Ryc. 1. Profesor W. Ryka w swoim gabinecie w PIG — po³owa lat

1980. Arch. Fot. PIG

Ryc. 3. W. Ryka (pierwszy z prawej) w trakcie badañ porównawczych karbonatytów w Ciboletta, Nowy Meksyk, USA

— 1992 r. Fot. T. Armbrustmacher

Bia³orusi. Na tym tle mog³y byæ ju¿ przeprowadzone rozwa-¿ania genetyczne. Autor wnioskowa³, ¿e w wyniku dop³ywu krzemionki i potasu w trakcie metasomatozy ska³ maficz-nych i bogatych w ortopirokseny, stopniowo mo¿e dojœæ do powstania charnockitów, co zaobserwowano lokalnie na Podlasiu.

Wiêkszoœæ czynnych zawodowo geologów, a w szcze-gólnoœci petrografów, bardzo ceni sobie S³ownik petrogra-ficzny, wydany w 1982 r., którego wspó³autorem jest Prof. Wac³aw Ryka. S³ownik zawiera 5300 hase³ z zakresu petrografii oraz metod badañ petrograficznych i stosowa-nej aparatury oraz dane z dyscyplin pokrewnych, jak sedy-mentologia, geochemia, mineralogia, geologia z³o¿owa i geofizyka. S³ownik ten doczeka³ siê dwóch wydañ i t³uma-czenia na jêzyk rosyjski. Zebranie i opracowanie ogromne-go i ró¿norodneogromne-go materia³u by³o prac¹ zespo³ow¹. Has³a z zakresu petrografii ska³ osadowych opracowa³a prof. Anna Maliszewska, z petrografii wêgla Krystyna Kruszewska. Jednak ca³a czêœæ dotycz¹ca petrografii ska³ magmowych i metamorficznych by³a dzie³em Prof. Wac³awa Ryki. S¹ tu klasyfikacje ska³ i nazewnictwo, podstawowe i regionalne, bogato ilustrowane typy tekstur ska³ krystalicznych, defi-nicje procesów magmowych i metamorficznych.

Wczesne lata 1990. przynios³y podsumowanie zapo-cz¹tkowanych ju¿ w latach 1970., zespo³owych badañ na obszarze e³ckiej anomalii grawimetrycznej. W badaniach pe-trograficznych rozpoznanego tu masywu syenitowego w dzie-dzinie petrografii i geochemii z Profesorem Wac³awem Ryk¹ wspó³pracowali E. Krystkiewicz, E. Jackowicz, A. Dzie-dzic, O. Juskowiak, M. Juskowiak i J. Blusztajn. Pod kie-rownictwem Profesora zosta³a opracowana mineralogia i petrografia tej znacz¹cej paleozoicznej intruzji platformo-wej. Szczegó³owo opisano i udokumentowano wielkie bogactwo odmian litologicznych: od alkaliczno-skalenio-wych sjenitów po foidolity oraz mikrosyenity. To zró¿nico-wanie petrograficzne, maj¹ce ponadto odzwierciedlenie w obrazie geofizycznym, stanowi³o podstawê do wydzieleñ na zaproponowanej przez Profesora i opublikowanej w 1994 r. mapie geologicznej masywu e³ckiego. Sfor-mu³owane wówczas wnioski o poligenicznej i policyklicz-nej genezie intruzji s¹ do tej pory czêsto cytowane.

Nie mo¿na te¿ nie wspomnieæ o ulubionym dziele Pro-fesora Ryki, o petrograficznym rozpoznaniu karbonatytów z ultramaficzno-alkalicznego masywu Tajna, zdominowa-nego przez piroksenity i syenity. Dziêki Jego badaniom

wiadomo, ¿e karbonatyty tworz¹ cienkie ¿y³y w pirokseni-tach i w sjenipirokseni-tach, ale przede wszystkim cementuj¹ brekcjê kominow¹ diatremy, gdzie stanowi¹ nawet do 20% objêto-œciowych. Zalecone przez Prof. W. Rykê analizy stosunku inicjalnego strontu 87

Sr/86

Sr wskaza³y na p³aszczowe pochodzenie wiêkszoœci karbonatytów z Tajna. Profesor Ryka wraz z zespo³em opisa³ w karbonatytach ponad 70 minera³ów, z których g³ównymi s¹ kalcyt, fluoryt i burban-kit (podwójny wêglan, znacz¹cy noœnik pierwiastków ziem rzadkich), pobocznymi zaœ apatyt, kolofan, celestyn, baryt, flogopit i egiryn.

Lata 1990. to tak¿e pocz¹tek powa¿nych zmian w spoj-rzeniu na ewolucjê platformy wschodnioeuropejskiej. Zastosowanie wyrafinowanych metod badawczych, w tym badañ geochemicznych pierwiastków œladowych i badañ izotopowych, ca³kowicie nowe wnioski petrogenetyczne oraz szersza wymiana informacji naukowych, szczególnie ze Skandynawi¹, wymuszaj¹ u nas powrót do realizowanej ju¿ wczeœniej tematyki i do badañ uzupe³niaj¹cych. Wspó³-dzia³aj¹c z miêdzynarodowym programem badawczym Euro-bridge i Europrobe oko³o 1995 r. Profesor Ryka rozpocz¹³ nowe analizy petrograficzne granitoidów z otoczenia suwal-skiego masywu anortozytowego. Zosta³y przygotowane p³ytki cienkie odkryte, wytypowane do szczegó³owych badañ sk³adu chemicznego minera³ów, ze starannymi i jak zawsze dok³adnymi, w³asnorêcznymi rysunkami obiektów przeznaczonych do analiz mikrosondowych z profilu Go³dap na Mazurach oraz z profilów Rodniowo i Nowa Koœcielna na Warmii. Jednak ta praca nie zosta³a przez Profesora ukoñ-czona. Wac³aw Ryka zmar³ niespodziewanie 20.05.1996 r. w Yellowstone, w trakcie podró¿y s³u¿bowej do USA.

Odchodz¹c tak nagle, w pe³ni si³ i pomys³ów badaw-czych nie doczeka³ wyników zaplanowanych przez siebie badañ wieku modelowego 10 próbek pochodz¹cych z ró¿-nych rejonów pod³o¿a krystalicznego NE Polski, reprezen-tuj¹cych ró¿ne elementy strukturalne. Krótkie sprawozdanie z rewelacyjnymi wnioskami zosta³o opublikowane ju¿ po œmierci Profesora.

Tym samym Profesor Ryka zapocz¹tkowa³ nowy rozdzia³ w badaniach petrogenetycznych ska³ krystalicznych NE Polski. Metody petrograficzne by³y dla Profesora kluczem do rozwi¹zywania konkretnych problemów geologicznych. W³aœnie dlatego zapewni³ sobie trwa³e miejsce w polskiej geologii, mimo up³ywu lat, ze znacz¹c¹ liczb¹ cytowañ.

Rola pól potencjalnych w rozpoznaniu platformy prekambryjskiej

Stanis³aw Wybraniec*

Przesuniêcie granic Polski po II woj-nie œwiatowej na zachód spowodowa³o, ¿e w obrêbie naszego kraju znalaz³a siê tylko skrajnie zachodnia czêœæ platformy wschodnioeuropejskiej, przykryta nadk³a-dem osadowym du¿ej mi¹¿szoœci. Oka-za³o siê, ¿e na terenie kraju znajduje siê tylko jeden otwór wiertniczy, w którym stwierdzono utwory krystaliczne platfor-my. By³ to otwór Wejsuny ko³o Pisza, wykonany w czasie wojny na obszarze dawnych Prus Wschodnich (Wiel¹dek,

1952; Kubicki & Ryka, 1982). Poniewa¿ rozpoznanie geo-fizyczne naszej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej by³o wtedy na niewiele wy¿szym poziomie, stanowi³a ona praktycznie bia³¹ plamê. Pañstwowy Instytut Geologiczny, którego zadaniem by³o rozpoznanie geologiczne platfor-my, przyj¹³ nastêpuj¹c¹ strategiê. Trzeba by³o zacz¹æ od regionalnego rozpoznania geofizycznego metodami grawi-metryczn¹ i magnetyczn¹. Prawie równolegle z pracami geofizycznymi i na ich podstawie sytuowano wiercenia parametryczne i poszukiwawcze. Jako przyk³ad mo¿na podaæ historiê rozpoznania e³ckiego masywu syenitowego. W efekcie regionalnych badañ grawimetrycznych, prze-prowadzonych przez PIG w latach 1948–1950 (Wiel¹dek,

1049 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 12, 2006