Ferdynand Szumlas (1924–1979)
W opracowaniu Polscy geolodzy na piêciukontynen-tach (red. W. Œli¿ewski, W. Salski i Z. Werner, Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, 2005) zebrano relacje uczestników kontraktów i ekspedycji naukowych do ponad 70 krajów œwiata w drugiej po³owie XX wieku oraz zamieszczono spis wszystkich uczestników tych przedsiê-wziêæ. Lista obejmuje oko³o tysi¹ca nazwisk polskich spe-cjalistów, z których wielu zwi¹zanych by³o z Pañstwowym Instytutem Geologicznym i zdobywa³o w nim doœwiad-czenie. Jednym z nich by³ Ferdynand Szumlas, cz³owiek wielkiego charakteru, rozleg³ej wiedzy, wyró¿niaj¹cy siê niezwyk³¹ umiejêtnoœci¹ jej przekazywania.
Wspomnienie o Ferdynandzie Szumlasie przybli¿y czy-telnikowi sylwetkê tego wybitnego naukowca i dobrego cz³owieka. Pamiêæ o nim jest wci¹¿ ¿ywa wœród przyjació³ i kolegów, z którymi pracowa³ w Polsce, a tak¿e wœród wspó³pracowników i studentów w Ghanie i w Holandii.
Ferdynand Szumlas urodzi³ siê 2 stycznia 1924 roku w Jeleœni, du¿ej beskidzkiej wsi nieopodal ¯ywca, w rodzinie robotnika kolejowego. By³ najstarszy z czwórki rodzeñstwa, mia³ dwóch braci i siostrê. Poza prac¹ na kolei dodatko-wym Ÿród³em utrzymania rodziny by³o ma³e, 3-morgowe gospodarstwo rolne. Przed wojn¹ Szumlas ukoñczy³ 6-klasow¹ szko³ê powszechn¹ i jako pierwszy z Jeleœni zosta³ przyjêty do 4-klasowego gimnazjum miejskiego w ¯ywcu. By³ zdolny, z ³atwoœci¹ opanowywa³ materia³ z zakresu przedmiotów œcis³ych, w 1939 roku uzyska³ tzw. ma³¹ maturê.
Wybuch wojny odebra³ mu mo¿liwoœæ dalszej nauki, jako 15-letni ch³opak musia³ podj¹æ pracê zarobkow¹ – by³ robotnikiem w ró¿nych niemieckich firmach. W styczniu 1944 roku trafi³ do zak³adów chemicznych w Kêdzierzynie (I.G. Farbenindustrie Werk Heydebreck). W wolnych chwi-lach uczy³ siê zaocznie chemii i doskonali³ znajomoœæ jêzyka niemieckiego.
Po wyzwoleniu Ferdynand Szumlas przez kilka mie-siêcy pracowa³ w Polskich Kolejach Pañstwowych, a rów-noczeœnie uczêszcza³ do liceum dla doros³ych w ¯ywcu, gdzie w 1946 roku uzyska³ œwiadectwo dojrza³oœci. W tym samym roku zapisa³ siê na I rok studiów na Wydziale Mate-matyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Poznañskiego. W 1949 roku za³o¿y³ rodzinê z El¿biet¹ z d. Stachowsk¹, córk¹ poznañskiego aptekarza, która urodzi³a mu troje dzieci: Marka (1950), Ma³gorzatê (1951) i Jacka (1954). W grudniu 1950 roku otrzyma³ dyplom magistra filozofii w zakresie chemii. Podczas studiów zarabia³ na ¿ycie korepetycjami i jako nauczyciel w poznañskich szko³ach œrednich. Ju¿ na III roku studiów zosta³ zatrudniony na uczelni jako asy-stent w Zak³adzie Mineralogii i Petrografii, kierowanym przez prof. Kazimierza Smulikowskiego.
Szumlas by³ œwietnym pedagogiem, posiada³ umiejêt-noœæ nawi¹zywania doskona³ego kontaktu ze studentami. W 1952 roku otrzyma³ nagrodê rektora Uniwersytetu Poznañ-skiego za szczególne osi¹gniêcia pedagogiczne. Dzia³alnoœæ dydaktyczna sprawia³a mu najwiêksz¹ satysfakcjê tak¿e w póŸniejszych latach aktywnoœci zawodowej w kraju i za granic¹.
Na pocz¹tku lat 50. XX wieku w wyniku nacisku eks-pertów radzieckich zaczêto reorganizowaæ geologiê polsk¹ wed³ug schematów i programów, które mia³y podkreœlaæ jej strategiczne znaczenie dla kraju. W 1952 roku utwo-rzono Wydzia³ Geologii na Uniwersytecie Warszawskim, w pewnym stopniu kosztem oœrodków uniwersyteckich w Poznaniu, Toruniu i Lublinie, sk¹d przeniesiono do War-szawy ca³e zak³ady ³¹cznie z personelem, a czêsto i z wyposa¿eniem technicznym. Wówczas to – wraz z zak³a-dem kierowanym przez prof. Kazimierza Smulikowskiego na Uniwersytecie Poznañskim – Ferdynand Szumlas zosta³ s³u¿bowo przeniesiony do Warszawy. Powierzono mu du¿¹ czêœæ prac organizacyjnych zwi¹zanych z utworzeniem nowego wydzia³u, zagospodarowaniem gmachów oraz zaku-pem sprzêtu i aparatury.
W latach 1952–1954 Szumlas zatrudniony by³ na stano-wisku adiunkta, póŸniej p.o. samodzielnego pracownika nauki, a od 1 wrzeœnia 1954 roku do 30 wrzeœnia 1961 roku na stanowisku zastêpcy profesora w Katedrze Mineralogii i Geochemii. W latach 1954–1956 zorganizowa³ Wieczo-rowe Studium Geologii Technicznej na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego i kierowa³ nim, a przez ca³y okres istnienia studium (do 1961 roku) kierowa³ równie¿ jego komisj¹ egzaminacyjn¹ i prowadzi³ zajêcia dydak-tyczne z krystalografii, mineralogii, petrografii technicznej. Równoczeœnie dla uczestników uniwersyteckich studiów dziennych prowadzi³ wyk³ady i æwiczenia z fizykoche-micznych metod analizy i technologii surowców mine-ralnych. Przez ca³y czas by³ tak¿e bardzo aktywnym konsultantem i weryfikatorem opracowañ i dokumentacji geologicznych, m.in. w Geoprojekcie, Centralnym Zarz¹dzie Przemys³u Surowców Mineralnych i w Komisji Zasobów Kopalin Centralnego Urzêdu Geologii. Prowadzi³ te¿ bada-500
Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 7, 2011
Ryc. 1. Ferdynand Szumlas z rodzin¹ w Lejdzie (Holandia), 1974 rok.
Siedz¹ od lewej: ¿ona El¿bieta (z wykszta³cenia chemik, na pocz¹tku lat 60. XX wieku pracowa³a w Centralnym Laboratorium Pañstwowego Instytutu Geologicznego, obecnie mieszka w Holandii), Karol Szumlas (ojciec Ferdynanda), Waleria Stachowska (matka El¿biety), syn Marek (analityk komputerowy w ESA, mieszka z rodzin¹ w Hiszpanii), syn Jacek (prowadzi firmê Solopan zajmuj¹c¹ siê nieza-le¿n¹ produkcj¹ i dystrybucj¹ filmów, mieszka z rodzin¹ w War-szawie), córka Ma³gorzata (z wykszta³cenia mikrobiolog, przez wiele lat pracowa³a w Instytucie Leczenia Raka w Londynie)
nia naukowe, np. dotycz¹ce petrografii ska³ zasadowych okolic Sobótki, amfibolitów i gnejsów okolic Ÿródlisk Bia³ej L¹deckiej, surowców kwarcowych z Rozdro¿a Izer-skiego (maszynopisy znajduj¹ siê w Centralnym Archi-wum Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego).
Od 1957 roku Ferdynand Szumlas pracowa³ dodatkowo na czêœæ etatu w Zak³adzie Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk, gdzie zajmowa³ siê geochemi¹ serpenty-nitów okolic Sobótki. Jako jeden z pierwszych w Polsce do interpretacji wyników badañ geochemicznych w bardzo szerokim zakresie wykorzysta³ metody statystyki matema-tycznej. Na podstawie pracy Nikiel, kobalt i chrom w serpen-tynitach okolic Sobótki na Dolnym Œl¹sku, której promo-torem by³ prof. Kazimierz Smulikowski, w dniu 19 grudnia 1960 roku na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszaw-skiego otrzyma³ tytu³ doktora nauk przyrodniczych. Praca ta zosta³a opublikowana w Archiwum Mineralogicznym (1963, 24: 5–116).
Na pocz¹tku 1960 roku Ferdynand Szumlas otrzyma³ od dyrektora Pañstwowego Instytutu Geologicznego w War-szawie prof. Edwarda Rühlego propozycjê zorganizowania Zak³adu Geochemii oraz kierowania nim. Zamierzeniem dyrekcji instytutu by³o, aby powsta³ tam oœrodek badañ geo-chemicznych wyposa¿ony w najnowoczeœniejsz¹ aparaturê i zatrudniaj¹cy personel o wysokich kwalifikacjach, maj¹cy odgrywaæ istotn¹ rolê w badaniach geologicznych. Szumlas przyj¹³ propozycjê i z dniem 1 marca 1960 roku rozpocz¹³ pracê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym. Dobiera³ personel, kompletowa³ aparaturê i wyposa¿enie nowego zak³adu, uruchamia³ pracownie analityczne badañ fizyko-chemicznych.
Z ró¿nych powodów pierwotne ustalenia nie by³y jed-nak w pe³ni realizowane, z czym Szumlas siê nie godzi³. W tej sytuacji przyj¹³ propozycjê Geopolu, która dotyczy³a podjêcia pracy w Ghanie w ramach pomocy dla krajów Trzeciego Œwiata. Z dniem 30 wrzeœnia 1963 roku zakoñ-czy³ pracê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym i wraz z dwoma innymi geologami – Janem Brodziñskim i Jerzym Wróblickim – odlecieli do Akry. Zna³ ich obu, poniewa¿ Wróblicki by³ równie¿ pracownikiem Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego, a Brodziñski uczniem, absolwentem wieczorowego studium na Wydziale Geologii Uniwersy-tetu Warszawskiego.
Kilka miesiêcy póŸniej do Ferdynanda Szumlasa do³¹-czy³a rodzina.
Praca w s³u¿bie geologicznej w Ghanie sta³a siê dla Szumlasa bardzo powa¿nym wyzwaniem, musia³ bowiem zmierzyæ siê z nieznanymi mu wczeœniej ró¿norodnymi zadaniami. Bardzo szybko jednak doceniono jego wszech-stronn¹ wiedzê. Znajomoœæ jêzyków obcych (angielski, niemiecki, rosyjski), umiejêtnoœci techniczne i niezwykle rozleg³a wiedza chemiczna i geologiczna spowodowa³y, ¿e zatrudniono go w centrali Geological Survey Depart-ment w stolicy Ghany – Akrze, gdzie móg³ zamieszkaæ na sta³e z rodzin¹. Jednym z pierwszych osi¹gniêæ Ferdynanda Szumlasa, które zadziwi³y szefostwo tamtejszej s³u¿by geo-logicznej, by³o wyremontowanie i uruchomienie aparatury do termicznej analizy ró¿nicowej, która podczas wy³adun-ku ze statwy³adun-ku wpad³a do morza i wed³ug oceny producenta nie nadawa³a siê ju¿ do naprawy.
Podczas prawie 5-letniego pobytu w Ghanie Szumlas da³ siê tam poznaæ jako niezwykle wszechstronny specjalista wysokiej klasy. Prowadzi³ prace poszukiwawcze w terenie, nadzorowa³ roboty wiertnicze i kierowa³ laboratorium ana-litycznym w Saltpond (oko³o 75 km na zachód od Akry),
wspó³pracowa³ z geologami dokumentuj¹cymi nowo odkryte z³o¿a (pegmatytów spodumenowych, boksytów, kaolinów), nadzorowa³ dzia³alnoœæ specjalistycznych pracowni (minera-logicznej, chemicznej, rentgenowskiej, kruszcowej) w Akrze. Równoczeœnie z w³asnej inicjatywy nawi¹za³ kontakty z oœrodkami naukowymi w Anglii i Holandii, gdzie w czasie urlopów zajmowa³ siê badaniami wieku bezwzglêdnego kolekcjonowanych przez siebie w Ghanie okazów. Wyniki tych badañ by³y opublikowane w czasopiœmie Geologie en Mijnbouw (1967, 46).
Podczas jednej z wizyt na Uniwersytecie w Lejdzie otrzyma³ propozycjê zatrudnienia w charakterze wyk³a-dowcy; pracê podj¹³ kilkanaœcie miesiêcy póŸniej, w kwiet-niu 1968 roku, po zakoñczekwiet-niu kontraktu w Ghanie.
Dla studentów dziennych wyk³ada³ w jêzyku angiel-skim: petrografiê, mineralogiê, geochemiê. Niemal równo-czeœnie zaproponowano mu pracê w ITC (International Institute for Aerial Survey and Earth Sciences) w nieod-leg³ym Delft, gdzie prowadzone by³y 2-letnie studia dla in¿ynierów z krajów rozwijaj¹cych siê, g³ównie afrykañ-skich, w tym tak¿e z Ghany.
Uniwersytet w Lejdzie i ITC by³y dla Szumlasa wyma-rzonymi miejscami zatrudnienia. Tutaj móg³ wreszcie reali-zowaæ swoje pasje pedagogiczne, móg³ byæ nauczycielem i wychowawc¹, przekazywaæ sw¹ wszechstronn¹ wiedzê innym. Tutaj w Holandii móg³ wreszcie zrealizowaæ swoje plany prywatne: wykszta³ci³ i usamodzielni³ dzieci, zbudo-wa³ dom, sam go wykañcza³.
Swoich studentów Ferdynand Szumlas nie tylko uczy³, ale siê nimi opiekowa³, z w³asnych œrodków kupowa³ im pomoce naukowe i sprzêt domowy, równie¿ za prywatne pieni¹dze kopiowa³ dla nich trudno dostêpne podrêczniki, wozi³ na zajêcia terenowe w³asnym autem. Doceniali to jego wspó³pracownicy i studenci, bardzo go wszyscy lubili i szanowali .
Ten szczêœliwy okres w ¿yciu Szumlasa zosta³ prze-rwany niespodziewanie i tragicznie. Zgin¹³ 24 czerwca 1979 roku w wypadku samochodowym spowodowanym przez pijanego 21-letniego kierowcê. Odwozi³ na lotnisko w Amsterdamie kole¿ankê z Polski, któr¹ goœci³ w swym domu w Lejdzie.
Mimo ¿e od opuszczenia Afryki przez Ferdynanda Szumlasa up³ynê³o ponad 10 lat, pamiêtano go tam bardzo dobrze. Od dyrekcji i personelu s³u¿by geologicznej w Akrze rodzina zmar³ego otrzyma³a bardzo serdeczny list kondolencyjny. W mszy ¿a³obnej i pogrzebie w Lejdzie uczestniczyli koledzy z pracy i wszyscy jego studenci, w wiêkszoœci muzu³manie, buddyœci, którzy dojechali tam autobusami. Szumlas pochowany zosta³ w Lejdzie na cmen-tarzu Rijnhof.
Najbli¿szy wspó³pracownik i bezpoœredni szef Ferdy-nanda Szumlasa w ITC, prof. Dijkstra, napisa³ o nim: Szumlas by³ z natury ¿yczliwy dla wszystkich, pozosta³ ¿yczliwy nawet wtedy, kiedy mia³ powa¿ne powody aby martwiæ siê o swoje zdrowie. Cieszy³ siê gdy jego aktywnoœæ pedagogiczna zyskiwa³a coraz to wiêksze i wiêksze uznanie. Kiedy zosta³ dziadkiem albo mia³o miejsce jakieœ inne wa¿ne zdarzenie, przychodzi³ do pracy szeroko uœmiech-niêty, przynosi³ bardzo specjalne, migda³owe bu³eczki i nikt, kimkolwiek by³, nie móg³ byæ przy poczêstunku pominiêty. Taki wizerunek, wizerunek pogodnego Szumlasa bêdzie ¿y³ w naszej pamiêci. Zostanie zapamiêtany jako dobry cz³owiek, wspania³a osobowoœæ (1979, ITC Journal, 2: 199).
Marian Stêpniewski 501 Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 7, 2011
