T
EOLOGIA IM
ORALNOÆ NUMER 2(16), 2014Sprawozdania
OBCHODY NARODOWEGO DNIA ¯YCIA I DNIA WIÊTOCI ¯YCIA
NA KATOLICKIM UNIWERSYTECIE LUBELSKIM JANA PAW£A II
(Lublin, 24 marca 2014)
W encyklice „Evangelium vitae o wartoci i nienaruszalnoci ¿ycia ludzkiego” Jan Pawe³ II zwraca uwagê na potrzebê wys³awiania i g³oszenia Ewangelii ¿ycia. Podkre-la te¿ wyra¿an¹ w ró¿nych krajach i kulturach radoæ z narodzin nowego ¿ycia, po-szanowanie i wolê obrony ka¿dego ludzkiego istnienia, troskê o cierpi¹cego i potrze-buj¹cego, bliskoæ z cz³owiekiem starym i umieraj¹cym, wspó³czucie w ¿a³obie, nadziejê i pragnienie niemiertelnoci”1. W 85. numerze tej¿e encykliki, wydanej 25 marca 1995 roku, papie¿ – odwo³uj¹c siê do sugestii kardyna³ów zgromadzonych na Konsystorzu w 1991 roku – zaproponowa³, aby corocznie w ka¿dym kraju obcho-dzono Dzieñ ¯ycia. W odpowiedzi na to wezwanie Episkopat Polski w 1998 roku ustanowi³ ka¿dy 25 marca Dniem wiêtoci ¯ycia, a w 2004 roku na mocy ustawy sej-mowej uznano ka¿dy 24 marca za Narodowy Dzieñ ¯ycia.
Tematyka ochrony ¿ycia by³a obecna na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (da-lej KUL-u) zw³aszcza dziêki konferencjom organizowanym przez ks. prof. Tadeusza Stycznia bêd¹cego adiunktem ks. arcybiskupa profesora Karola Wojty³y, a od 1978 roku jego nastêpc¹ na stanowisku kierownika Katedry Etyki. Ksi¹dz prof. Tadeusz Sty-czeñ porusza³ zagadnienia pro-life równie¿ w pisanych b¹d redagowanych przez sie-bie publikacjach. Nale¿¹ do nich m.in. ksi¹¿ki: Dar ludzkiego ¿ycia. Humanae vitae
donum (Lublin 1991), Nienarodzony miar¹ demokracji (Lublin 1991), Urodzi³e siê,
by kochaæ (Lublin 1993). Kontynuacja tego dzie³a poprzez w³¹czenie siê KUL-u w obchody Narodowego Dnia ¯ycia i Dnia wiêtoci ¯ycia zosta³a mi powierzona w nastêpstwie pisma skierowanego do rektora KUL-u przez prezesa Polskiej Federacji Ruchów Obrony ¯ycia dr. in¿. Antoniego Ziêbê. Pierwsze spotkanie tego typu zorga-nizowane przeze mnie i pracuj¹c¹ pod mym kierunkiem grupê studentów odby³o siê 24 marca 2010 roku w Collegium Joannis Pauli II. Objê³o ono:
– projekcjê filmów pro-life;
1 Jan Pawe³ II, Encyklika Evangelium vitae, O wartoci i nienaruszalnoci ¿ycia ludzkiego
– wykonanie utworów muzycznych powiêconych tej tematyce przez zespó³ wo-kalno-instrumentalny gromadz¹cy studentów nauk o rodzinie i teologii KUL-u;
– wyg³oszenie komunikatu z badañ, jakie prowadzi³am wród kobiet przerywaj¹-cych ci¹¿ê oraz nauczycieli i uczniów ustosunkowuj¹przerywaj¹-cych siê do zagadnienia aborcji; – przedstawion¹ przez ówczesnego dyrektora Instytutu ks. prof. Mariana Stepula-ka promocjê ksi¹¿ki Ma³¿eñstwo i rodzina wobec aborcji;
– zorganizowanie wystawy w obronie ¿ycia ludzkiego;
– nabo¿eñstwo zwi¹zane z duchow¹ adopcj¹ dziecka poczêtego oraz w³¹czenie siê w organizowany przez Duszpasterstwo M³odzie¿y Archidiecezji Lubelskiej Marsz Dla ¯ycia wiod¹cy od znajduj¹cego siê na dziedziñcu KUL-u pomnika Jana Paw³a II i pry-masa Stefana Wyszyñskiego do archikatedry lubelskiej.
W kolejnych latach, oprócz udzia³u w marszu dla ¿ycia i nabo¿eñstwie duchowej adopcji dziecka poczêtego, rozbudowane zosta³y, zwi¹zane z tematem ochrony ¿ycia, konferencje. Jak przedstawia³am we wstêpie pracy zbiorowej ¯ycie czy mieræ? Ochro-na ¿ycia w Europie rodkowo-Wschodniej
W roku 2011 pracownicy dwóch katedr: Psychofizjologii Ma³¿eñstwa i Rodziny – kiero-wanej przez dr hab. Urszulê Dudziak i Teologii Prawos³awnej – kierokiero-wanej przez dr hab. Krzysztofa Leniewskiego profesora KUL przygotowali konferencjê powiêcon¹ temato-wi: Dziecko, potrzeby, patologie i konkretna pomoc we wspó³czesnym wiecie. Wyg³o-szone wówczas referaty dotyczy³y: potrzeb i zagro¿eñ rozwojowych dzieci XXI wieku; pomocy dzieciom, ofiarom wojny, strachu i biedy w wiecie; terapii duchowej dla dzieci; formom pomocy w rodowiskach patologicznych, dzia³alnoci Terapeutycznego Orodka Mi³oci prowadzonego przez s. dr Lidiê Czurak. Wyst¹pienia zakoñczy³a projekcja fil-mów Dzieci ulicy i Zniewoleni. Filmy unaoczni³y dowiadczan¹ biedê nie tylko w sensie materialnym, ale równie¿ moralnym zwi¹zan¹ z prostytucj¹, narkomani¹, okul-tyzmem wspó³czesnych m³odych ludzi. Od 21 marca do 1 kwietnia w patio Collegium Norwidianum ogl¹dano opracowan¹ przez Fundacjê Anny Walczyk wystawê prac pla-stycznych dzieci z Boliwii, Rwandy, Kamerunu, Sudanu, Zambii, Konga, Izraela, Sybe-rii, Bia³orusi, Azerbejd¿anu pod tytu³em Mój dom. Szczególne poruszenie wywo³a³o wyobra¿enie domu ukazane poprzez rysunki dzieci mieszkaj¹cych na terenach tocz¹cych siê dzia³añ wojennych. Inne, dowiadczaj¹ce ogromnej biedy dziecko narysowa³o for-tepian, stanowi¹cy bardziej przedmiot jego marzeñ ni¿ realnej rzeczywistoci.
Z okazji Narodowego Dnia ¯ycia i Dnia wiêtoci ¯ycia w roku 2012 pracownicy Kate-dry Psychofizjologii Ma³¿eñstwa i Rodziny (dr hab. Urszula Dudziak i mgr Julia Sak) wraz ze studentami nauk o rodzinie i teologii KUL zorganizowali Miêdzynarodow¹ Kon-ferencjê Naukow¹ o wyborach zwi¹zanych z ¿yciem lub mierci¹. Odby³a siê ona 19 marca, gromadz¹c s³uchaczy z ca³ej Polski i z zagranicy. Oprócz prelegentów z Lublina przybyli przedstawiciele Krakowa, Kowna, Dyneburga, a tak¿e osoby pochodz¹ce z Ukra-iny i Polki, które przez pewien czas mieszka³y na S³owacji. Dziêki ich wyst¹pieniom mo¿liwe sta³o siê dokonywanie porównañ w zakresie s³u¿by ¿yciu realizowanej w ró¿-nych krajach. A tak¿e dzielenie dowiadczanymi problemami i udzielanie wzajemnego wsparcia. G³ównym przes³aniem konferencji by³y s³owa z ksiêgi Powtórzonego Prawa: [ ] k³adê przed wami ¿ycie i mieræ, b³ogos³awieñstwo i przekleñstwo. Wybierajcie wiêc ¿ycie, abycie ¿yli wy i wasze potomstwo (Pwt 30, 19). Po ukazaniu teoretycz-nych fundamentów troski o ¿ycie w ujêciu medycyny, bioetyki, psychologii i teologii, przedstawiano praktyczne formy dzia³añ na rzecz ochrony ¿ycia od poczêcia, a¿ po
mieræ. Mówiono o przejawach lekcewa¿enia i zabijania cz³owieka w embrionalnej fazie rozwoju. Mówiono te¿ o oknach ¿ycia i trosce o umieraj¹ce dzieci w Lubelskim Hospi-cjum Ma³ego Ksiêcia. Konferencjê rozpoczyna³ wybitny znawca problemów bioetycz-nych bp prof. dr hab. Józef Wróbel mówi¹cy o zap³odnieniu in vitro i naprotechnologii, a koñczy³ za³o¿yciel i prezes dzieciêcego hospicjum o. dr Filip Buczyñski ukazuj¹cy for-my troski o dzieci terminalnie chore przechodz¹ce na drug¹ stronê ¿ycia2.
Przedstawiane treci spotka³y siê z du¿ym zainteresowaniem uczestników konfe-rencji gromadz¹cej oko³o 400 osób, a tak¿e przedstawicieli rodków spo³ecznego prze-kazu, którzy zamiecili pozytywne informacje o jej przebiegu oraz wywiady z prele-gentami w prasie, radiu i telewizji. Na szczególn¹ wdziêcznoæ zas³u¿yli spo³ecznie pracuj¹cy studenci i Fundacja Rozwoju KUL-u pomagaj¹ca w pokryciu kosztów pod-ró¿y zagranicznych prelegentów.
Tematyka konferencji zorganizowanej przez Katedrê Psychofizjologii Ma³¿eñstwa i Rodziny przy wspó³pracy Fundacji Rozwoju KUL-u w dniu 25 marca 2013 roku dotyczy³a ochrony ¿ycia i zdrowia dziecka w okresie prekoncepcyjnym, pre- i postna-talnym. Informacjê o tej konferencji zawarto na plakatach przedstawiaj¹cych wykona-ne aparatur¹ USG zdjêcie dziecka w okresie prenatalnym, zdjêcie niemowlêcia, dziec-ka kilkuletniego i zaproszonych prelegentów, którzy przecie¿ te¿ kiedy byli dzieæmi. Takie zestawienie zobrazowa³o istotn¹ prawdê o pocz¹tkach i rozwoju cz³owieka. Za-stosowana forma graficzna przyci¹ga³a uwagê i mia³a szansê trafiæ zarówno do umy-s³ów, jak i serc ogl¹daj¹cych osób. Przyby³ych do Auli im. Stefana Kardyna³a Wyszyñ-skiego powita³ i w konferencjê wprowadzi³ teolog moralista o. prof. dr hab. Andrzej Derdziuk, prof. KUL prorektor do spraw Nauki i Rozwoju. Konwencj¹ konferencji by³o wskazywanie na potrzebê ochrony dziecka przed: laboratoryjn¹ produkcj¹, jaka dokonuje siê w ramach zap³odnienia in vitro, nieodpowiedzialnoci¹ prokreacyjn¹ ro-dziców, zabijaniem w ³onach matek poprzez przerywanie ci¹¿y, alkoholowym zespo-³em p³odowym, przemoc¹ seksualn¹, ateizacj¹, deprawacyjn¹ edukacj¹ seksualn¹. W ten sposób zwrócono uwagê na liczne zagro¿enia czyhaj¹ce na dziecko przed po-czêciem, przed urodzeniem i w okresie postnatalnego rozwoju. Uwra¿liwiono uczest-ników konferencji na potrzebê ochrony dzieci, które z racji swej niedojrza³oci i nie-poradnoci same broniæ siê nie mog¹. Wskazano równie¿ sposoby podejmowania i realizacji tej ochrony. Autorami referatów byli lekarze: Tadeusz Wasilewski i Anna Dudziak-Kaczyñska, psycholodzy prof. Maria Ry i Urszula Dudziak, oddany obronie ¿ycia dr in¿. Antoni Ziêba, którego wyst¹pienie nagrane na p³ytê do³¹czono do mate-ria³ów konferencyjnych, mgr nauk o rodzinie Yuliya widerska (z Ukrainy), ksi¹dz mgr lic. Andris evels (z £otwy) i socjolog Gabriele Kuby z Niemiec, której wyk³ad po-znano z wywietlonego filmu DVD. Oprócz sesji plenarnej mia³a miejsce sesja poste-rowa, w ramach której przedstawiono nastêpuj¹ce plakaty:
1. Moralnie dopuszczalne i niedopuszczalne metody planowania rodziny Agata Szczeniak, Agnieszka Grzelak (INoRiPS KUL)
2 ¯ycie czy mieræ? Ochrona ¿ycia w Europie rodkowo-Wschodniej, red. U. Dudziak, J.
2. Sprzeciw wobec zap³odnienia in vitro – dr hab. Urszula Dudziak, Marlena Pa-ku³a, Krystian Skowronek (INoRiPS KUL)
3. Profilaktyka niep³odnoci – Anna i Ewelina Galant (INoRiPS KUL)
4. Skutki nieuwzglêdniania prawa dziecka jako powierzchowne zrozumienie dy-mensji osobowoci genetycznej – dr Danielu Serapinas (Uniwersytet Medyczny – Kow-no – Litwa)
5. Duchowa adopcja dziecka poczêtego Ma³gorzata Nowocieñ (INoRiPS KUL) 6. Modlitwy w intencji dziecka poczêtego – Monika Guzewicz, Agnieszka Kotec-ka (MISH, Instytut Pedagogiki KUL)
7. Mi³oæ nigdy nie ustaje wartoci mi³oci rodzicielskiej w okresie prenatalnym
Agnieszka Kamierczak (INoRiPS KUL)
8. Ochrona ¿ycia ludzkiego w fazie prenatalnej opinia lekarzy X okrêgu Litwy – ks. dr hab. Andrus Narbekovas, dr Birutë Obelenienë (Uniwersytet Witolda Wielkie-go Kowno – Litwa)
9. Katolicyzm wobec aborcji – dr hab. Urszula Dudziak, mgr Julia Sak (INoRiPS KUL)
10. Realia bia³oruskie w obronie ¿ycia i rodziny – mgr Julia Sak (INoRiPS KUL), Witalij Bu³yga (Kolegium Katechetyczne Baranowicze Bia³oru)
11. Seksualne ryzykowne zachowania dziewcz¹t i kobiet studium porównawcze dwóch pokoleñ – dr hab. Mariusz Jêdrzejko (Mazowieckie Centrum Profilaktyki Uza-le¿nieñ, Wy¿sza Szko³a w D¹browie Górniczej)
12. Jak uchroniæ dzieci przed bied¹? – ks. dr Józef M³yñski (UKSW – Warszawa i UPJPII – Kraków)
13. Ochrona prawa do godnego ¿ycia w rodzinie warunkiem demokratyzacji ¿ycia spo³ecznego w pañstwie – ks. dr hab. Jerzy Koperek (INoRiPS KUL), dr Adam Kope-rek (Spo³eczna Akademia Nauk KUL), Adam Mo³odoch (INoRiPS KUL)
14. Pytajcie siê o cie¿ki odwieczne o drogê, która jest najlepsza (Jr 6,16) – Ma-riola, Piotr, Ireneusz Wo³ochowiczowie (Fundacja Misja S³u¿by Rodzinie Warszawa). Pozytywne informacje zwrotne p³yn¹ce od uczestników konferencji dotyczy³y za-równo us³yszanych treci, jak i sposobu ich przekazu oraz ciep³ej, rodzinnej atmosfery ca³ego spotkania. Du¿¹ zas³ug¹ prelegentów by³a nie tylko przekazywana wiedza, ale tak¿e autentyzm wiadectwa i widoczne zaanga¿owanie w s³u¿bê cz³owiekowi w aspekcie somatycznym, psychicznym i duchowym. Na pozytywn¹ ocenê zas³uguje integralnoæ w ujmowaniu poszczególnych tematów i przystêpna, bezporednia forma przekazu dowodz¹ca ³¹czenia teorii z praktyk¹ ¿ycia.
Pi¹ta Miêdzynarodowa Konferencja z okazji Narodowego Dnia ¯ycia i Dnia wiê-toci ¯ycia zatytu³owana W trosce o zdrowie i ¿ycie cz³owieka odby³a siê 24 marca 2014 roku. To na niej w³anie postanowiono o umieszczeniu w tytule konferencji imie-nia ks. prof. Tadeusza Styczimie-nia, upamiêtimie-niaj¹c w ten sposób jego dokonaimie-nia dla krze-wienia postawy pro-life na KUL-u. Wród prelegentów i autorów plakatów znaleli siê Polacy z wielu orodków naukowych, S³owacy, Czesi, Litwini, przedstawiciele Bia³o-rusi, Hiszpanii, Belgii, specjalici z zakresu medycyny, psychologii, teologii, pedago-giki, nauk o rodzinie, psychoprofilaktyki, znawcy zagadnieñ dotycz¹cych ochrony zdrowia i obrony ¿ycia. Wród zaproszonych mówców byli: ks. prof. Marian
Machi-nek, prof. dr hab. Bogdan Chazan, dr n. med. El¿bieta Puacz, prof. Mariusz Jêdrzejko. Jako kierownik Katedry Psychofizjologii Ma³¿eñstwa i Rodziny, bêd¹cej g³ównym or-ganizatorem konferencji, wprowadzi³am w tematykê obrad i przedstawi³am historiê dotychczasowych obchodów Narodowego Dnia ¯ycia i Dnia wiêtoci ¯ycia na KUL-u. Postawi³am te¿ pytania, na które prelegenci starali siê odpowiedzieæ w czasie swych referatów: Kto chroni ¿ycia dziecka w ³onie matki? Co teolog wie o ¿yciu? Czy mo¿na troszczyæ siê o dziecko, którego jeszcze nie ma albo jeszcze nie widaæ? Diagnoza la-boratoryjna szans¹ ¿ycia czy wyrokiem mierci? Czy psychika wymaga higieny? Czym zajmuje siê psychoprofilaktyka i czy przyda siê uczniom w szkole? Jak rodzina i Koció³ s³u¿¹ zdrowiu i ¿yciu? Zró¿nicowana tematyka sesji posterowej dotyczy³a wielu zagadnieñ zwi¹zanych z psychospo³eczn¹, medyczn¹ i moraln¹ diagnoz¹ i tera-pi¹. Wspólnym czynnikiem przedstawionych plakatów by³a istotnoæ sygnalizowanych treci dla ochrony zdrowia i ¿ycia cz³owieka. Wród podjêtych tematów by³y:
1. EFFECT OF MIND CONTENT ON GENE EXPRESION AND HEALT STATE
– dr n. med. Danielus Serapinas (Mykolas Romeris University – Wilno, Lietuvos sveikatos mokslu universitetas, Medicinos akademija – Kowno – Litwa).
2. PSYCHOTERAPEUTYCZNA POMOC DLA OFIAR PRZEMOCY Vitali
Bu³yga (Instytut Katechetyczny – Baranowicze – Bia³oru).
3. WSPARCIE SPO£ECZNE MATEK CZYNNIKIEM RESILIENCE W
FUNK-CJONOWANIU CÓREK mgr Beata Pêkala, dr El¿bieta Napora (Uniwersytet Jana D³ugosza – Czêstochowa), dr Silvia Donèevova (Univerzita sv. Cyrila a Metoda – Trna-va – S³owacja).
4. THE PASTORAL CARE OF WOMAN’S IN CRISIS PREGNANCY:
PRO-BLEMS AND POSSIBILITIES – prof. dr. Birute Obeleniene, lic. Auðrelë Krunglevi-èiûtë (Vytauto Didziojo Universitetas – Kowno – Litwa).
5. BULLING AT SCHOOL: INVESTIGATING OF SCHOOL-BASED
FAC-TORS – dr Graina Èiuladienë (Mykolas Romeris University, Faculty of Social Policy, Department of Mediation – Wilno – Litwa).
6. W SIECI SIECI. PODMIOTOWE I SPO£ECZNE CZYNNIKI RYZYKA
UZALE¯NIENIA OD INTERNETU – mgr Karolina Komsta (KUL); PhDr. Richard Kucharèik, PhD. (Teologicka fakulta v Košiciach, Katolicka univerzita v Ruomberku – S³owacja)
7. OCHRONA PRAWA DO ¯YCIA WARUNKIEM ROZWOJU
WSPÓ£CZES-NEJ DEMOKRACJI ks. dr hab. Jerzy Koperek, prof. KUL (KUL); dr Adam Kope-rek (Spo³eczna Akademia Nauk w £odzi); PhDr. František Drozd, PhD. (Katolicka univerzita v Ruomberku – S³owacja).
8. BRONI¥C ¯YCIA POCZÊTYCH DZIECI Polskie Stowarzyszenie Obroñ-ców ¯ycia Cz³owieka
9. SYNDROM OCALEÑCA OSOBY OCALONEJ OD ABORCJI –
Ma³gorza-ta Nowocieñ (studentka KUL), Marta Wrzeniak (Universidade de Santiago de Com-postela – Hiszpania).
10. NOWE MEDIA W OBRONIE POCZÊTEGO CZ£OWIEKA mgr Aneta
Scherer (KUL), mgr Anna Tylmann (KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN – Belgia).
Patronat medialny nad konferencj¹ sprawowali: TV TRWAM, Radio Maryja, „Nasz Dziennik”, „Goæ Niedzielny”, „Niedziela”. Honorowy patronat obj¹³ ks. arcy-biskup Stanis³aw Budzik. Staraniem akustyka KUL-u Tomasza Charytanowicza refe-raty wyg³oszone podczas konferencji w latach 2011-2014 zosta³y nagrane na p³ytach CD. Wsparcie z Archidiecezjalnego Funduszu Obrony ¯ycia Cz³owieka umo¿liwi³o zarówno organizacjê tej konferencji, jak i wydanie w Wydawnictwie KUL-u wyg³o-szonych podczas niej referatów wraz z innymi, interdyscyplinarnymi materia³ami
pro--life.
Nastêpna konferencja pt. WIELCY OBROÑCY ¯YCIA planowana w dniu 23 marca 2015r. po³¹czona zostanie z promocj¹ dwóch prac zbiorowych opublikowanych przez Wydawnictwo KUL w serii Centrum Badañ nad Rodzin¹, w wersji polskiej i angielskiej:
1. Dziecko – problemy i potrzeby 2. W trosce o zdrowie i ¿ycie cz³owieka.
Zarówno indywidualna, jak i spo³eczna wartoæ podejmowanej tematyki oraz in-terdyscyplinarnoæ widoczna w jej przedstawianiu mog¹ byæ zachêt¹ do udzia³u w tego typu konferencjach i do lektury opublikowanych dzie³.
URSZULA DUDZIAK3
RELACJA Z KONFERENCJI CHRYSTUS PASCHY
(Bydgoszcz, 9 maja 2014)
cis³a wspó³praca miêdzy Wydzia³em Teologicznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu a Papieskim Wydzia³em Teologicznym we Wroc³awiu od dawna owocuje wspólnie organizowanymi sympozjami. St¹d Wy¿sze Seminarium Duchowne w Bydgoszczy bêd¹ce fili¹ poznañskiego Uniwersytetu mia³o okazjê go-ciæ w swoich murach wybitnych teologów tych¿e placówek. Konferencja odby³a siê 9 maja 2014 roku i przebiega³a pod has³em Chrystus Paschy.
Na wstêpie gospodarz miejsca ks. bp Jan Tyrawa powita³ przyby³ych prelegentów i uczestników konferencji. W mowie powitalnej okreli³ zasadnicze cele tego spotka-nia. Zaznaczy³, ¿e wbrew pozorom temat rozwa¿añ jest nowoczesny, gdy¿ ³¹czy w sobie kilka traktatów teologicznych, takich jak: chrystologia, soteriologia, eschato-logia i liturgika. Niedobór refleksji na te tematy widaæ zw³aszcza w dzisiejszym kon-tekcie kulturowym, co potêguje kryzys wspó³czesnej Europy. St¹d istotne wydaj¹ siê rozmowy o „Chrystusie Paschy” i postrzeganie wiata równie¿ w perspektywie tego, co niesie ze sob¹ teologia. Ksi¹dz biskup zaznaczy³ te¿, ¿e w³anie dialog na tego typu tematy ubogaca cz³owieka i daje mu satysfakcjê.
3 Urszula Dudziak, dr hab. prof. KUL psycholog, teolog, doradca ¿ycia rodzinnego,
instruk-tor naturalnego planowania rodziny, ministerialny rzeczoznawca podrêczników wychowania do ¿ycia w rodzinie, autorka ksi¹¿ek i artyku³ów powiêconych fizycznemu, psychicznemu i ducho-wemu zdrowiu cz³owieka, ma³¿eñstwa i rodziny.