Rola samorządu w rozwoju prowincjonalnych miast galicyjskich w dobie autonomicznej

Pełen tekst

(1)2000. Krzysztof Broński Katedra Historii Gospodarczel. Rola samorządu w rozwoju prowincjonalnych miast galicyjskich w dobie autonomicznej W polskiej historiografii dotyczącej Galicji wiele problemów czeka wciąż na opracowanie. Duże braki występują w badaniach nad procesami urbanizacyjnymi w tym regionie. Stosunkowo slabo rozpoznana jest rola samorządu w rozwoju prowincjonalnych miast galicyjskich, co stanowi przedmiot niniejszego artykułu'. Dokonująca się od 1990 r. - po 40 latach niebytu - restytucja samorządu w Polsce stanowi dodatkowy impuls do podjęcia badań nad rolą tego czynnika w rozwoju miast w przeszłości, ze szczególnym uwzględnieniem XIX w., kiedy to w Europie uksztaltowal się nowoczesny samorząd miejski'.. l. O roli. samorządu. w rozwoju miast prowincjonalnych Galicji nie pisano dotychczas wiele, Na. uwagę zasługuje. publikacja A. Codello, Samorząd miasta Rzeszowa J867-19 J4. Lublin 1967, Problematyka In zastnln również zarysowana w monografiach miast i miasteczek. por. m.in.: Dzieje Nowego Sącza, l. II; opracowanie zbiorowe pod red. F. Kiryka, S. Plozy, Krnków 1993; Tysiąc lat Przemy.i /a, Zarys historyczny. cz. II. Warsz.awa-Kruków 1974; Tarnów. Dzieje wias/a ; regiollu , t. 2,opracowanic zbiorowe pod red. F. Kiryku i Z. Ruty, Tarnów 1983 i in . Nic posiadają takich. monografii miasta, które po drugiej wojnic świa towej znalazly się poza granicami Polski. Jako przedmiot badań wybrano grupę większych miust galicyjskich, czyli tych ośrodków, które w drugiej połowic XIX w. przekroczyly 20 tys. mieszkmków. Ze względu na ograniczenie przez wydawcę objc1ości tekstu, w artykule zasygnalizowano zaledwie sino badmi nad postawioną w tytule problematyką. Autor prowadzi badania źródłowe pozwalające ocenić wieloaspektowy wpływ czynnika samorzf}dowego na rozwój prowincjonalnych miast galicyjskich. 2 Problematyka ta była przedmiotem rozważrlll uczestników konrercllcji 111. "Burmistrz i jego mtusz. Samorz.1d a prl..cstrlcn kulturowa w dobie późnej monarchii habsburskiej", zorganizowanej przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie w grudniu 1995 r..

(2) I t ' '~ l i,. , ". Krzysztof Brodski. Podstawą rozwoju jący stopniowo nowe. miast średniowiecznej Europy był ich samorząd uzyskuprawa i przywileje. Autonomia miast średniowiecznych była źródłem ich siły ekonomicznej, a prawo miejskie determinowało ksztalt ówczesnych miast. Do czasów obecnych symbolem tej prosperity i niezależno ści są zarówno dumnie sterczlice ratusze Brugii, Lubeki, Gdańska, Torunia i wielu innych miast hanzeatyckiej Europy na północy, jak i konkurujące z nimi swym pięknem ratusze Florencji, Sieny i innych miast na południu kontynentu. Ponowne odrodzenie jego znaczenia miało nastąpić dopiero w XIX w. Poszukiwanie nowego modelu zarządzania miastami w XIX w. wynikało nie tylko z szybkich przemian technicznych i ekonomicznych, ale także było reakcją na biurokratyczne i antydemokratyczne metody rządzenia oświeconego absolutyzmu. Można stwierdzić iż narodziny samorządu miejskiego w XIX w. i rozszerzenie zakresu jego oddziaływania były wynikiem coraz silniejszych tendencji decentralizacyjnych na gruncie tworzenia liberalnych koncepcji patistwa prawnego'. Centralnym pojęciem idei samorządności stała się gmina jako prawdziwie niezależny od państwa organizm, posiadający osobowość prawną, mający m.in. naturalne prawo do decydowania o sobie również w kwestiach finansowych i uprawniony do wyraża nia opinii o polityce palistwa. Był więc w XIX w. samorząd miejski swoistą zdobyczą cywilizacyjną', W Europie samorząd miejski rozwinąl się w czasach nowożytnych przede wszystkim w Angłii, Niemczech, Szwajcarii, Wloszech i Austrii. Rozwój samorządu w wymienionych krajach wiąże się z rosnącą rołą mieszczaństwa w życiu gospodarczym i publicznym, W drugiej połowie XIX w. zaczął się proces względnego ujednolicenia europejskiego modelu systemu samorządowego. Zapoczątkowany uchwałami Sejmu Czteroletniego proces rozszerzania i uzdrawiania samorządu miejskiego w Polsce został przerwany wskutek rozbiorów. Rządy zaborcze ograniczając, bądź nawet likwidując na ziemiach polskich samorząd miejski , wprowadziły w zamian instytucje stanowiące w różnym stopniu organy włas nej administracji państwowej . Ziemie polskie nałeżące do Cesarstwa Rosyjskiego były całkowicie pozbawione instytucji samorządu, Zaciążyło to na kształcie i możliwościach rozwoju wielu miast. W zaborze pruskim zarządy miast były silnie skrępowane przez nadzór władzy państwowej. Stosunkowo n ajwiększe uprawnienia uzyskał samorząd miejski w zaborze austriackim. Po pierwszym rozbiorze w granicach Galicji znalazło się ponad 300 osad posiadających prawa miejskie'. Znaczne zagęszczenie ośrodków miejskich w tym regionie wpływało niekorzystnie na ich sytuację ekonomiczną. Najbardziej widocznym wyrazem upadku był stan tkanki urbanistycznej: były to zniszOinsbert·Gcbcrl, Samorząd terylOrillilly i jego gospodarka. Wrocław 1992, s. 12. 4 J. Purchla, Pozaekollomiczne czynniki rOl,lvoju Krakowa w okresie lIwollomii galicyjskiej, 3 A.. Kraków 1992, s. 39. 5 J. Karpiniec, {Joś€! osad miejskich w by/ej Galicji i podział ich liG miasta j miasteczka. Rocz· niki Dziejów Spolecznych i Gospodarczych, R. 2 , 1932-1933, s. 7 ..

(3) Rola. w rozwoju prowincjonalnych miast galicyjskich .... czone i brudne mieściny z niewielką liczbą domów murowanych. O kanalizacji, brukach czy chodnikach nie mogło być w takiej sytuacji mowy'. W pierwszych kilkunastu latach panowania austriackiego w zarządzie miastami nie zaszły żadne zmiany. Władzę sprawował obieralny magistrat, sądownictwo wykonywała ława wójtowsko-ławnicza. W skład tych organów samorządowych wchodzili miejscowi obywatele, majstrzy cechowi, często poza jedynym płatnym urzędnikiem, tj. pisarzem miejskim, nie umiejący czytać ani pisać. U progu XIX w. nastąpiła reorganizacja władz miejskich. Dotychczasowe rady miejskie przekształcono w wydziały, a władze wykonawcze w magistraty. Magistraty składały się z radców i burmistrza, najpierw wybieranych na cztery lata, z moż liwością przedłużenia kadencji na dalszy okres. Od 18051'. wybór urzędników zastąpiono nominacją. Wraz z likwidacją samorządu miejskiego zaczęto coraz bardziej regulować życie miast przez przepisy państwowe. Do magistratów należał zarząd maj'ltkiem miejskim i dochodami oraz administracja i sądow nictwo. Opiekę i kontrolę nad działalnością miast sprawowały urzędy cyrkularne, które miały obowiązek corocznego kontrolowania magistratów i ich działalności administracyjnej, policyjnej oraz gospodarki finansowej. Zarząd majątku miejskiego prowadzony był pod ścisłą i uciążliwą kontrolą cyrkułu. Kontrola cyrkulama miała na celu wykluczenie nadużyć we władzach miejskich, ale stwarzała możliwości nadużyć na wyższym szczeblu. Ponadto w praktyce dławiła ona lokalną inicjatywę, nie pozostawiając gospodarce komunalnej żadnej swobody w zakresie inwestycyjnym. W pierwszej połowie XIX w. zarządy miejskie nie prowadziły szerszej działalności inwestycyjnej. Głównym problemem był brak pieniędzy. 06 pewnych ich sukcesów należy zaliczyć porządkowanie urbanistyczne miast. Wiązało się to z licznymi wyburzeniami. Najpierw likwidowano przestarzałe fortyfikacje. Rozpoczęto także regulację ulic i placów miejskich oraz oczyszczanie ich z zalegających ruder'. Następnym etapem porządkowania urbanistycznego było brukowanie dróg i placów miejskich i budowa nowych kanałów ściekowych. Prowadzono także restaurację obiektów sakralnych'. Stałych napraw i remontów wymagały zniszczone budynki będące własnością miasta lub w jego użyt kowaniu. Wybuchające w miastach pożary, prócz oczywistych negatywnych skutków przypadkowo pomagały w porządkowaniu tkanki urbanistycznej'. Autonomia Galicji uzyskana w 1867 r. która umożliwiła restytucję samorządu terytorialnego i swobodne regulowanie życia gminy według jej istotnych 6 W. Tokarz, Galicja w początkach ery jdzejillskiej Ul świetle al/kiety llrl~dolVej roku 1783. Kraków 1909. 1 Biblioteka PAN w Krakowie (dalej: PAN Kr), rkps 7796. Teka Zielińskiego Ib - Varia do. dziejów miasta Stllnislawowa 1662-1944 zebrane przez Józefa Zieliilskiego, nlb. R F. Persowski, Przemy,fl pod rządami austriackimi 1772-1918 [w:] Tysiąc lal ... , s. 25; Dzieje Nowego Sącza, .,., s. 40-41. K. Broński, PrzemiallY socjoropograJiczne i przestrzellne SwnisfawOIVa IV XIX wieku. Analiza porównawcza, KHKM 95/1, s. 90. 9 K. Broński: op ci/., s. 90..

(4) Krzysztof Broński. potrzeb , znamionowała nową epokę w dziejach miast galicyjskich, dawała im szansę rozwoju. Już wówczas dostrzegano znaczącą rolę miast w rozwoju Galicji, o czym pisała "Gazeta Lwowska": "W cywilizacyjnym i ekonomicznym rozwoju każdego kraju najważniejszą rolę odgrywają miasta. Od rozwoju i potęgi miast zależy w znacznej części siła państw i narodów i kierunek ich postępu. Miasta są owymi ogniskami ruchu i życia, około których gromadzą się zasoby sił krajowych .[" .]. W chwili obecnej zadaniem miast naszych jest wykształcić u siebie zdrowy samorząd i jasną świadomość stosunków gminnych i wytrawnym na nie poglądem przewodniczyć życiu gminnemu, po omacku jeszcze kroki stawiającemu i nieposiadającemu wszechstronnej zakresu działalności swych świadomości"lO. W 1867 r. dokonano w Galicji reformy administracyjnej. Zlikwidowano dawne cyrkuły oraz 178 mniejszych jednostek administracyjno-sądowych i wprowadzono 74 jednolite jednostki admini stracyjne - powiaty polityczne. Ponadto utworzono ponad 100 powiatów sądowych podległych sądom obwodowym . Ta reforma nie wprowadziła żadnych zmian w sieci miejskiej". Nadal funkcjonowała znaczna liczba miast i miasteczek odpowiadających temu poję ciu tyłko ze statusu. Do niejednego z tych miasteczek odnosiło się złośliwe ówczesne porzekadło, że mieszkańcy w obawie przed złodziejami chowali na noc swój ratusz do piwnicy lub przywiązywali go łaticuchem do pnia lipy". Kilkanaście ośrodków zaliczyć można do miast większych 1J. Do kategorii miast dużych należały Lwów i Kraków. Ustrój samorządu terytorialnego Galicji formował się stopniowo. Podstawą organizacyjną samorządu Galicji w epoce autonomicznej był Patent lutowy z 1861 1'. oraz oparta na nim austriacka państwowa ustawa gminna". Obowią zywała ona, ze zmianami i uzupełnieniami, do końca monarchii habsburskiej w 1918 l'. Ustawa ta wprowadzała we wszystkich krajach koronnych jednolity w swym założeniu system władz samorządowych na szczeblu podstawowym. Ustawa nie definiowała pojęcia gminy; zapewne ustawodawca sądził, iż pojęcie to, potocznie używane, jest powszechnie znane i definicji nie potrzebuje". W myśl tej ustawy samorząd powiatowy był korporacją pubłiczną, a jego organami rada powiatowa i działający kolegiałnie wydział powiatowy. Wyjątek w tym systemie uczyniono dla miast stołecznych krajów koronnych oraz - na 10. "Gazeta Lwowsku" R. 1868. Dodatek nr 17, s. 78.. II J. Bartoszcwicz, Poglqd na usiłowallia i prace okolo reformy mośd SwtysfyC'llle o Stosunkach KrajolVych, t. 19. z. 2, s. 41-48.. gminnej w Galicji [w:] Wiado-. 12 S, Grodziski, Organizacja i rola samorządu galic)~skjego IUl wygło s zony na konferencji ot. "Burmistrz ... ". 13 Miasta większe to te 20 tys. mieszkańców,. ośrodki,. których liczba. prze/omie wieków, Referat. ludności przekroczyła. w dobie autonomicznej. "Reichsgesetzblatl (dalej: RGB) 1862, nr 18. s. 36. 1.5. Pismo cesarskie z 31 XII 1851 r.. dotqd istninI. (RGB 1852, nr 4, s. 28).. stanowiło, że gminą miała być każda. gmina, która faktycznie.

(5) Rola. miaSl. wniosek samych zainteresowanych - dla innych dużych i ważnych ośrodków. Miasta te miały otrzymywać swe statuty w drodze odrębnej ustawy krajowej. W ich ustanawianiu sejm krajowy nie byl skrępowany regulacjami dotyczllcymi organizacji gmin. Natomiast naczelnik gminy podlegał zatwierdzeniu przez cesarzli, a miasto pozostawało pod bezpo śred nim nadzorem samorządu krajowego. Z samego założenia zakres kompetencji mógl być znacznie szerszy w porównaniu z innymi gminami i obejmować wszystkie sprawy szczebla powiatu samorządowego, a także znaczną część uprawnień starostwa". Dopiero pięć lat poźniej, po dlugotrwalych dysputach w komisjach sejmu krajowego uchwalona została i po uzyskaniu sankcji weszła w życie z dniem 12 sierpnia 1866 r. Ustawa gminna. Galicyjska ustawa gminna stwierdzała w § l, iż "Osada (wieś, miasteczko, miasto), mająca obecnie wlasny zarząd gminy, stanowi gminę"". Ustawa gminna byla reakcją na wcześniejszą formulę pań stwa, toteż jej ideę wyrażalo sformułowanie: wolna gmina w wolnym państwie. Państwu odmawiano prawa ingerowania , powolujl}c się na naturalny, przyrodzony charakter tych uprawnieti. Byla więc gmina tworem samorodnym, ukształtowanym historycznie, niezależnie od państwa. To ostatnie zachowywalo się wobec gminy tak samo jak wobec pojedynczego obywatela. W jednym i drugim wypadku powinno ograniczać swobody tylko w takim zakresie, jaki jest niezbędny do funkcjonowania cal ości " . Istotnym elementem w tej konstrukcji samorządu byla zasada niezależności urzędników samorządowych od rządu i prawo gminy do ustanawiania wlasnych organów. Nadzór państwowy obejmowal kontrolę zgodności uchwał organów samorządowych z obowiązują cym ustawodawstwem. Badanie celowości i zgodności z interesem społeczności przysługiwało natomiast władzy samorz'ldowej wyższego szczebla. Do niej należalo zatwierdzanie uchwał podatkowych przekraczających normy ustawowe. Nie naruszało to jednak zasady niezależności gmin od samorządów wyższego szczebla. Zasada: wolna gmina w wolnym patlstwie, nie mogła jednak oznaczać rezygnacji tego ostatniego z posługiwania się organami samorządowymi do realizacji celów ogólnopaństwowych. Utrzymanie odrębnego aparatu administracji rządowej było na tym szczeblu absolutnie niemożliwe z przyczyn organizacyjno-finansowych. Toteż pat\stwo powierzało gminom niektóre kompetencje w formie przekazanego zakresu dziatań. Zrzeczenie się ingerencji pat\stwa w zakres wlasny działaoia gminy miało charakter decyzji politycznej. Było próbą ratowania centralizmu za cenę niezależności organów rządowych od samorządowych. Starosta, jako organ rządowy, miał prawo w stosunku do gmin stosować przymus w zakresie zadań zleconych. Nie posiadały natomiast takiej egzekucji wyższe władze samorządowe. Wynikało to z przyjętej zasady, 16 K.W. Kumaniecki, Ustrój wtadz samorządo wych IW ziemiach Polski w z.arysie, Warszawa-Kraków 1921, s. 7-8; A. Nowakowski, Samorząd terytorialny IV Galicji na prze/omie x/x i XX IV" "Solllorząd TerylOl'ialllY" 1931, R. 3, lir 1/2, s. 96. J7 Dziennik Ustaw i Rozporządzeti Krajowych (dalej: DzURK) 1866, nr 19, s. 57. 18 Samorząd IV Galicji i byłym zaborze J'osy).\'kim. P07.l1ań 1922. s. 1-2..

(6) że nie może być w jednym par\stwie dwóch władz publicznych uprawnionych do stosowania przymusu. Toteż wyższe władze samorządowe zwracać się musiały w celu egzekucji uchwały z prośbą o pomoc do starostwa". Podobne rozwią zania zastosowano również na szczeblu krajowym. Przyjęta dwustronność organizacji administracji stwarzała czasami obraz niejasny w sferze podziału kompetencji na własne i zlecone. Ustawa gminna dla Galicji z 1866 r. od razu osobno potraktowała dwa miasta, mianowicie Lwów i Kraków. Wiadomo było, że miasta te uzyskają własne statuty, co w wypadku Krakowa nastąpiło już w 1866 r., w kilka miesięcy przed wejściem w życie wspomnianej ustawy gminnej20, w wypadku zaś Lwowa nieco później, bo w 1870 r.". Ponadto ustawa zapowiadała możliwość wyjmowania spod jej norm dalszych miast, dla których miały być wydane statuty. To indywidualne nadawanie statutów poszczególnym miastom okazało się chybione i w praktyce problem ten załatwiono grupowo. Na podstawie ustawy z 13 marca 1889 r. osobny ustrój otrzymało 30 większych ośrodków miejskich. W kilka lat później, ustawą z 3 lipca 1896 r. kilkakrotnie uzupełnianą, wprowadzono odrębny ustrój gminny dla blisko 140 pozostałych galicyjskich miast i miasteczek. Kompetencje organów gminnych w Galicji dzielone były na dwa wyraźnie wyodrębnione działy określane pojęciem zakresu własnego i poruczonego. Zakres własny, czyli samorządowy, obejmował wszystko, co dotyczyło gminy i jej potrzeb, a zarazem mogło być w jej obrębie załatwione własnymi siłami. Zakres poruczony dotyczył współdziałania gminy z ogólną administracją pań stwową w realizacji zadań wykraczających poza obręb jednej gminy. Organami wykonawczymi gmin miejskich był magistrat i burmistrz zwany prezydentem w miastach posiadających własne statuty. Wzajemne relacje kompetencyjne między tymi organami były różnie normowane przez poszczególne ustawy. Ustawa z 1889 r. ustalała, że w skład magistratu wchodzi burmistrz, jego zastępca i od 3 do 6 asesorów, wszyscy wybierani na okres 6 lat przez radę miejską wyłącznie z grona radnych. Burmistrz, jego zastępca i jeden z asesorów otrzymywali stałe wynagrodzenie z funduszy gminy. W małych miastach i miasteczkach, gdzie rada gminna była organem stanowiącym i kontrolującym o podobnych uprawnieniach jak rada miejska w miastach większych, inaczej unormowano kompetencje organów wykonawczych. Ustawa z 1896 r. jako organ wykonawczy rady gminnej ustanawiała zwierzchność gminną składającą się z naczelnika gminy, jego zastępcy i przydatnych mu do pomocy 2 do 5 asesorów. Burmistrz kierował czynnościami magistratu, czuwał nad urzędnikami gminy, a w stosunku do uchwał rady gminnej miał prawo do ich chwilowego zawieszania i odwołania się do władzy politycznej (starostwa), jeśli uznał, że są sprzeczne z ustwą gminną. W niektórych przypadkach burmistrz nie musiał się nawet odwoływać do rady i mógł wydać zarządzenie wbrew woli magistratu. 19. 20. 21. Samorzqd IV Galicji, .. , s. 3-4. Ustawa krajowa z 1 VI 1866 f., DzURK 1866, nr 7, s. 9. Ustawa krajowa z 14 X 1870 f., DzURK 1870, nr 79, s. 121..

(7) Rola. miast. Za swoje czynności odpowiadał przed radą gminną, a w powierzonym zakresie także przed starostą. Zadania magistratu, w odróżnieniu od samego burmistrza, ograniczone byly do spraw związanych z własnym zakresem działania . Do najważniejszych zadań tego ciała należało: - zarządzanie majątkiem gminy, - zarządzanie dochodami i wydatkami gminy w ramach budżetu, - prowadzenie zakładów, przedsiębiorstw i robót miejskich, - realizacja uchwał i rozporządzeń dotyczllcych zadań własnych, - organizowanie i prowadzenie opieki nad ubogimi. W uzasadnionych przypadkach rada miasta na wniosek magistratu mogła powołać komisje administracyjne nadzorujące poszczególne działy gospodarki miejskiej. Komisje z urzędu podlegały burmistrzowi i zobowiązane były wykonywać jego polecenia". Obowiązujące w Galicji ustawy samorządowe przyznawały większe uprawnienia i wyższą pozycję radzie gminnej niż zwierzchności. Organem odwoławczym od zarządzeń zwierzchności była rada gminna. Radzie przysługiwało prawo wydawania rozporządzeń zawierających sankcje karne. Rada ustalała wysokość środków budżetowych przeznaczonych na policję lokalną i ponosiła pełną odpowiedzialność za jej funkcjonowanie . W wypadku narażenia obywatełi na straty materiałne i niewykrycia sprawców, z racji nieudolności lub zbyt małej liczby funkcjonariuszy, gmina zobowiązana była wypłacić odszkodowanie. Konieczność wypłacenia stwierdzał starosta, a wysokość ustalaly sądy powszechne" . Dzialalność samorządu gminnego nadzorowała rada powiatowa oraz starostwa. Czynniki te mialy prawo zawieszania lIchwał rady gminnej i zffi"ządzeń magistratu,jeśli uznaly je za sprzeczne z ustawą gminną. Rozwiązanie rady gminnej należalo do wyłącznej kompetencji namiestnika, który po rozwiązaniu rady miał obowiązek rozpisania w ciągu 6 tygodni nowych wyborów. W Stanisławowie tego rodzaju przypadek mial miejsce w okresie urzędowania burmistrza dra Ignacego Kamińskiego w 1888 r., gdy władze zwierzchnie wystąpiły z wieloma zarzutami dotyczącymi gospodarki gminnej i w rezultacie namiestnik rozporządzeniem z 24 lipca 1888 r. rozwiązał radę, a sprawowanie funkcji burmistrza powierzył urzędnikowi administracyjnemu namiestnictwa - Józefowi Lanikiewiczowi24 . Podobne przypadki zawieszenia rady gminnej miały miejsce w Przemyśłu, Tarnowie i w innych miastach. Druga połowa XIX w. to okres dynamicznego rozwoju demograficznego średn ich miast galicyjskich (por. tabela ł).. 22 Snmorząd. w Galicji... , s.. 231bir!em.. "lll,rkps 101/64.. lł-13..

(8) Krzysztof Bro/iski Tabela I. Rozwój. ludności większych. Brody Drohobycz. Jaroslaw Kolomyja Kruków Lwów Nowy Sącz Podgór7.e Przemyśl. Rzeszów Sambor Stanisławów. Stryj Tomopoi Tarnów. Wskużnik. Liczba ludn ości w latach. Ośrodek. miejski. miast galicyjskich w latach 1869- 1910 dynamiki przyroslu. 1 869~100%. 1880. 1890. 1900. 1910. 18773 20071 17475 17361 18055 107 108 16888 18225 17 916 19432 34665 11 166 12422 18065 22660 23965 111 17 679 23 109 30235 34188 42676 131 133 49835 66095 74593 91323 151886 87 109 109746 127943 159877 206113 126 9358 II 185 12722 15724 25004 119 4254 7623 13 144 18 155 22057 180 15185 22040 35209 46295 54078 145 9187 II 166 11953 15010 23688 121 11749 13586 14324 17039 20257 116 14479 18626 22391 30410 33328 128,6 9880 12625 16515 23205 30895 128 20087 258 19 27405 30415 3387 1 128,5 21779 24627 27574 31 691 36731 113. 93.4 106 162 171 150 147 134 309 232 130 122 155 167 136 127. 93,1 115 203 193,4 183 184 168 427 305 163 145 210 235 151 145. 96,2 205 214,6 241 305 237 267 518 356 258 172 230 313 169 169. 1869. 1880. 1890. 1900. 1910. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Orls·Repertoriulll des K6nigreichc Gnlizicn und Lodome-. rien, Wien 1874; Spezialortsrepertorium der im Reichsrathc vertretenen Konigrciche und Landem, [3, 12, Galizien, Wicn 1886, 1893; Skorowidz gminny Galicji, Wieclei' 1907. Wśród przedstawionych w tabeli ośrodków miejskich jedynie w Brodach nastąpi! wyraźny spadek liczby ludności, co wiązało się z utratą w 1880 r. przywilejów wolnego handlu. Część właścicieli domów handlowych zamknęło placówki i opuściło Brody, przenosząc się do innych miast lub krajów monarchii". Ten znaczący rozwój demograficzny stawiał przed gospodarzami na ratuszu wiele nowych problemów, w tym przede wszystkim konieczność wypracowania strategii rozwoju. Wpływ na wybór kierunków rozwoju ośrodków miejskich mieli w znaczącym stopniu burmistrzowie. Jak pokazują doświadczenia wielu miast i miasteczek galicyjskich w samorządach lokalnych znajdowali się zaangażowani gospodarze, których cechowały zdolności organizatorskie, umiejęt ność podejmowania różnorodnych inicjatyw społecznych i gospodarczych. Byli inicjatorami przedsięwzięć mających na celu modernizację tkanki urbanistycznej. oraz poprawę jakości życia mieszk3liców. Swoją pracę traktowali w kategoriach służby dla lokalnych społeczności".. 25. Obrazki z przesz/ości Brodów i powiatu brodzkiego,. Opracował E. Bernhaut, Brody 1938.. s.66. 26 K. Broński. The Role oJ Maym's in ,he Del1clopmelll oj Medilłlll~size,1 Galiz;all TowlI.\' UsilJg Examples oJ Nowy Sącz. Przemy.fl mul Stanisławów [w:] Mayors (iłuJ City Hafts, International Cll/wral Centre, CracQw 1998, s. 83-91..

(9) Rola samorządu w rozwoju prowincjonalnych miast galicyjskich .... W wieloetnicznej społeczności jaką stanowiły miasta galicyjskie, zwłaszcza we wschodniej części kraju (pOl'. tabela 2), w tej różnorodności interesów jednym z ważniejszych zad ań samorządów była konieczność integracji społeczności i negocjacja konfliktów etnicznych, co było istotną przesłanką dla stworzenia możliwości rozwoju miasta. Tabela 2. Struktura wyznaniowa ludności większych miast galicyjskich (1880-1910) Wyznanie. Miasto. Brody Drohobycz Jarosław. L11a. 1880 19łO. 1880 19łO. 1880 19łO. Kolomyja. 1880. Kraków. 1880. Lwów. 1880. NowyS~cz. 1880. Podgórze. 1880. Przemyśl. 1880. Rzeszów. 1880. Sambor. 1880. 19łO. 19łO. 19łO 19łO. 19łO 19łO 19łO 19łO. Stanisławów. 1880. Stryj. 1880 1910 1880 1910 1880 1910. Tnmów TnnlOpol. 19łO. rzymskokatolickie. greckokatolickie. izraelskie. inne. liczba. %. liczba. %. liczba. %. liczba. %. 3128 3413 4280 11896 5 114 12295 5951 1371 3 44789 116656 58602 105469 5 144 16240 5 136 15831 9563 25306 5 152 13872 7049 11079 5584 łO 238 2900. 15,6 18,9 23,5 34,3 41 ,2 51,3 25,8 32,2 67,8 76,8 53,4 51,2 46,0 64,9 66,9 70,9 43,4 46,8 46,1 58 ,6 51,9 54,7 30,0 30,7 23,0 33,8 52,6 58,1 23,9 28,5. 1453 2036 4693 7343 2652 5342 4226 8769 308 1698 17496 39314 560 378 8 208 4712 12018 160 951 2073 3720 2793 7117 3923 9042 193 192 6023 10170. 7,2 11,3 25,7 21,2 21,7 22,3 18,3 20,5 0,4 1,1 16 19 5,0 1,5 0,1 0,9 21,4 22,2 1,5 4,0 15,2 18,4 15,0 21,4 31,1 29,2 0,8 0,5 23,3 30. 15316 12188 9 181 1531 3 4474 6154 12002 18930 20269 32321 30961 53387 5 136 7990 2506 6231 7645 16062 5820 8785 4427 5418 łO 023 15213 5245 łO 718 11349 15 108 13468 13997. 76,3 67,S 50,4 44,2 36,0 25,7 51,9 44,3 30,7 21,3 28,1 27,9 46,2 32,0 32,7 27,9 34,7 29,7 52,1 37,1 32,6 26,7 53,8 45,6. 174 418 71 113 142 174 930 1264 719 1211 2687 3943 318 396 22 52 120 692 34 80 37 40 226 760 557 734 131 84 158 58. 0,9 2,3 0,4 0,3 1,1 3,0 4,0 3,0 1,0 0,8 2,5 1,9 2,8 1,6 0,3 0,3 0,5 1,3 0,3 0,3 0,3 0,2 1,2 2,3 4,4 2,4 0,5 0,2 0,6 0,2. ł0448. 12954 21347 6170 9646. 41,S 34,6 46,1 41 ,2 52,2 41,3. Źródlo: l. Wcifcld, Lud/loŚĆ miejska II' Galicji i jej sklad IVYZ/lalliolVY (/880-/9/0) [w:] IViadomO.ki statystyczne () stosunkach krajowych. Lwów 1912, l. 24, z. 2.. Lata ł867-1914 to czasy świadomej gospodarki miejskiej opartej na gromadzeniu własnych zasobów i środków finansowych , Obowillzująca w okresie.

(10) autonomicznym ustawa gminna pozostawiała gminom miejskim dużą swobodę w kreowaniu własnej polityki finansowej i inwestycyjnej, ograniczając ją tylko nielicznymi, koniecznymi ze względów społecznych, przepisami". Ustawodawstwo galicyjskie pozostawiając gminom duż!) swobodę w gospodarce majątko wej, zleciło nadzór nad gospodarką gminną właściwym wydziałom powiatowym. Wydział Krajowy miał prawo nadzoru nad całością zakładowego majątku gminnego, mógł żądać wyjaśnień, przez delegowanie komisji oraz zarządzać kontrolę na miejscu i podejmować odpowiednie środki zaradcze. Budżety miejskie mogą być istotnym wskaźnikiem aktywności i polityki finansowej samorządu, pozwalają również wnioskować o zdolnościach inwestycyjnych zarządów miejskich w zakresie rozbudowy infrastruktury techniczno-ekonomicznej miast. "Anemiczna" kondycja finansów miejskich w okresie przedautonomicznym była istotną przeszkodą w prowadzeniu aktywnej działalności inwestycyjnej władz miejskich. Dopiero w okresie autonomii sytuacja finansowa gmin uległa zdecydowanej poprawie. W 1874 r. najwyższe dochody budżetowe wśród prowincjonalnych miast galicyjskich wykazywał Drohobycz (186 tys. złr.). Dochody Tarnowa, Koło myi i Stryja przekroczyły nieco 100 tys. złr. Poniżcj 100 tys. złr. dochodu wykazywały Przemyśl i Tarnopol. Rzeszów, Sambor, Śniatyń, Jarosław osiągnęły dochody 50-70 tys. złr. Dochody pozostałych ośrodków miejskich kształtowały się poniżej 50 tys. złr'". Kilkanaście lat później (w 1886 r.) najwyższą kwotę po stronie wpływów do budżetu wykazywał Jarosław, który w porównaniu z 1874 r. zwiększył dochody 0171982 złr. Wzrosły również dochody budżetowe w innych ośrodkach, m.in. w Brodach, Podgórzu, Przemyślu, Rzeszowie, Samborze, Stryju, Tarnopolu i Tarnowie. W Drohobyczu i Stanisławowie wpływy budże towe zmniejszyły się. Rozpatrując strukturalnie dochody miast według źródła ich pochodzenia, w 1886 r. najwyższą pozycję zajmowały dochody z propinacji i opłat od napojów. Dochody z przedsiębiorstw wykazywała jedynie niewielka grupa miast, m.in. Stanisławów posiadający własną gazownię, następnie Podgórze czerpiące zysk z kamieniołomów i wapiennika. Inne ośrodki wykazywały niewielki dochód z tytułu posiadania cegielni, młynów, kamieniołomów. U progu XX w. (w 1900 r.) dochody budżetowe większych miast galicyjskich (tabela 3) wskazywały znaczny przyrost. Niepokojącym nieco zjawiskiem dla zarządów miast (m.in. Przemyśla, Stanisławowa, Kołomyi, Tarnowa) były znaczące wpływy budżetowe z propinacji. Wzrost dochodów gminnych, a także coraz bardziej rozwijający się kredytowy system zasilania budżetu pozwalał na prowadzenie aktywnej działalności inwestycyjnej. Po uzyskaniu autonomii władze samorządowe szczególną uwagę skupiły na rozwoju szkolnictwa. Od lat 70. XIX w. realizowano konsekwentnie program budowy nowych gmachów szkolnych, aby zapewnić szkołom odpowiednie 27 K. Kucharski, Gospodarstwo 37 gmitll1liejskich Wiadomości statystyczne"" t. II, z. I, s, 3-7.. [w:]. 28. Ibidem, s. 34-35.. wraz z poglądem lIa ich stall majqtkowy.

(11) Rola samorzqd" w rozwoju prowincjonalnych miast galicyjskich .... Tabela 3. Zestawienie dochodów i wydatków Miasto S ta ni s ł awów Przemyśl. Kolomyja. Tarnów Jarosław. Stryj Rzeszów. Tarnopol Podgórze Nowy Sącz. w iększych. Dochody. miast galicyjskich w 1900 r.. (w koronach). wydatki (w komnoch). 758858 506360 443619 427836 347567 326 167 274574 273463 271 134 195764. 753747 504694 500683 502883 360 480 350905 274580 348896 271 164 310385. Żród lo: Kurier Sta ni slawski, R. 15, 190 1, nr 802.. warunki lokalowe. Dzięki staraniom tarnowskiej rady miejskiej powstaly w mieście nowe budynki szkolne. W latach 1872-1874 wybudowano szkolę ludową im M. Kopernika, w okres ie 1876-1877 powstal gmach I gimnazjum. Wybudowa no tak że w następnych latach szkoly ludowe: im . Franciszka Józefa, im . J. Slowackiego. W 1893 r. Oddano do u żytk u budynek Krajowej Szkoly Ogrodniczej oraz wzniesiono gmach II gimnazjum". Za rządów burmistrza I.Kamillskiego w Stanisławowie wybudowano w 1876 l'. gmach szkoły realnej przy ulicy SapieżyIlskiej. W następnych latach oddano do eksploatacji nowe obiekty szkolne: szkoły powszechne im . Mickiewicza, im. św. Zofii, im, Kazimierza Wielkiego. W okresie 1900-1 902 wzniesiono budynek greckokatolickiego seminarium duchownego. Na bu dowę tego obiektu rząd krajowy wyasygnował kwotę 280 tys. koron" , W Przemyś lu rozbudowa bazy szkolnej rozw inęła s ię dopiero w latach 90. XIX w. W 1893 r. oddano do użytku budynek szkoly powszechnej przy ulicy Cmentarnej (obecnie Konarskiego), szkolę na Garbarzach przy ulicy Kopernika wzniesiono w 1901 r., im. Mickiewicza na Bloniach w 1906 r., im . Sienkiewicza przy ulicy Zielonej oddano w 1908 r. Mieszczące się w pojezuickim budynku dwa gimnazja doczekaly się nowej siedziby przy ulicy Sło w ac kiego w 1895 r." Obiekty szkołne budowano także w innych ośrodkach miejskich", ZnaczIHI ro lę wśród budynków użytecznośc i publicznej w miastach odgrywały obiekty opieki s połecznej oraz szpitale. Na mocy aktu fundacyjnego uchwalonego na posiedzeniu rady miejskiej gmina miasta Stanisławowa przy współ udziale miejscowych instytucji kredytowych wybudowała dwa jednopiętrowe J. Dutkiewicz: '](/l'rUJlv.". s. 105-106. "Hl. rp' Przyb. 101/64. 31 7)ls iąc lat Prl.emy,Ua .... s, 186. 32 J. Dybiec, Sl.ko/lI iclwo [w:) Dzieje Nowego Sącza ... tl. II, s. 343 i nast.. 29.

(12) budynki przy ulicy Halickiej z przeznaczeniem dla chorych, starców, kalek i sierot bez względu na płeć i narodowość przynależnych do gmin m. Stanisła wowa. Budowę zrealizowano w latach 1898-1899. W 1905 r. Zarząd miejski w Przemyślu zaciągnął pożyczkę w wysokości 290 tys. koron na szpital miejski zbudowany przez przemyskich przedsiębiorców Meisner i Damszko. Całkowity koszt realizacji tego obiektu wyniósł 543 tys. koron". W 1888 l'. tarnowska rada miejska przeprowadziła dobudowę części północ nej budynku szpitala kosztem 27,5 tys. złr. Sumę tę Fundusz Krajowy i gmina m. Tarnowa podjęły w formie pożyczki w Banku Krajowym". W związku z rozwojem demograficznym miast w drugiej połowie XIX w. samorząd miejski musiał wykonać liczne prace związane ze stworzeniem odpowiednich warunków higienicznych dla ich mieszkańców. Niewątpliwie znaczącym problemem dla wielu miast, szczególnie większych było zaopatrzenie w wodę. Funkcjonujący dotychczas system zaopatrzenia w wodę pobieraną ze studni lub też niekiedy miejskich wodociągów był niewystarczający, a zwiększenie liczby studzien nie rozwiązywało w sposób właściwy tej kwestii. Starania o dobrą wodę przekazało pmlstwo zarządom miejskim ustawą z dnia 30 kwietnia 1870 r. Dlatego też przed władzami samorządowymi wielu ośrodków miejskich, pojawiło się zadanie budowy nowych wodociągów miejskich. Problem ten w sposób planowy i kompleksowy podjęto praktycznie dopiero na przełomie XIX i XX w." Prowadzenie permanentnej akcji regulacyjnej ulic i placów przy postępującym rozwoju demograficznym miast stanowiło jeden z istotnych elementów modernizacji tkanki przestrzennej i zapewniało możliwości ich postępu cywilizacyjnego. Z ważniejszych prac wykonanych w Stanisławowie należy wymienić likwidację targowicy na "placu żydowskim" oraz założenie tam skwerów. Porządkowano również istniejące ulice oraz otwierano nowe drogi". Należy jednak zaznaczyć, że O ile najważniejsze ośrodki miejskie Galicji - Lwów i Kraków - rozwijały się na podstawie kompleksowych planów regulacyjnych, o tyle w średnich miastach brakowało ogólnej koncepcji urbanistycznej. Za zaniedbanie tego podstawowego problemu samorządy były krytykowane. Na szczególną uwagę zasługuje aktywność samorządów w zakresie rozwoju funkcji egzogenicznych. Dotyczy to ściągania do miasta instytucji o charakterze ponadlokalnym oraz zakładów produkujących na rynek regionalny. Duże znaczenie dla rozwoju Stanisławowa jako ośrodka węzłowego ruchu kolejowego miało otwarcie trzeciej w Galicji (oprócz lwowskiej i krakowskiej) Dyrekcji Kolei Państwowych, z czym miasto wiązało nadzieje ożywienia życia Felczyński, Pięćset Jat szpitalnictwa w PrzemyJlu146J-1954. Przemyśl 1956, s. 69. Lenick, F. Herzig, F. Leśniak, Dzieje .... s. 225. 35 J. Dybicc, Skarbowo.vć, budownictwo komunalIle [w:] Dzieje Nowego Sącza .... t. II. s. 228; Kurier Strmislawowski. R. 26. 1911. nr 1328; ..Gazeta Samborska" . R. II. nr 21. 36 "Kurier Stanisławowski". R. 1899. nr 738; K. Broilski. Rynek i place ... , s. 608. 33. Z.. 341..

(13) Rola samorządu w rozwoju. miast. gospodarczego i społecznego. Dzięki poparciu, pochodzącego ze Stanisławowa, prezydenta kołei państwowych dra L. Bili!\skiego, zamierzenia te urzeczywistniono w ł893 r. Gmach na pomieszczenie dyrekcji zbudował własnymi nakła dami magistrat. Podobną aktywność wykazywały także inne miasta. Nowosądec kie władze samomldowe podjęły wiele wysiłków, aby w Nowym Sączu zlokalizować warsztaty kolejowe. Starania te zostały uwieńczone sukcesem". Nie wszystkie jednak miasta taką możliwo ść wykorzystywały. Przykładem była Kołomyja, o czym informowała tutejsza prasa:"Stanisławów w ostatnich dziesięciołeciach nie tylko dźwignął się z upadku po strasznym pożarze, który obrócił w perzynę całe miasto, łecz rozszerzył się i urósł i ma dziś wygląd miasta europejskiego . Wszystko to jakkolwiek jest przeważnie robotą i zasługą energicznej jednostki , świadczy także dodatnio o panującym w stanisławow skim społeczeóstwie duchu postępu. Nawet bowiem najenergiczniejsza jednostka, nawet najgenialniejszy burmistrz nic nie potrafi zdziałać, jeśli natrafi na opór, tam właśnie gdzie ma się prawo spodziewać pomocy i poparcia. Cóż np. poradziłby nawet taki Kamiliski (gdyby się drugi znalazł) wobec rady, która systematycznie bojąc się wszełkich inwestycji uporczywie trwa przy zasadzie «naj bude jak buwało». Chciano nam daw ać warsztaty kolejowe, wziął je postępowy Stanisławów. W ten sposób uzyskał Stanisławów prócz kilkuset kOIlsumentów w personelu urzędniczym i robotnikach wielki zaklad fabryczny, ktÓIY nie mógł bez skutku pozostać dla miasta i okolicy"". W literaturze naukowej prezentującej galicyjski model sa morządu nie brak głosów krytycznych. Owa krytyczna opinia tworzona była na podstawie obserwacji codziennego działania wielu gmin, zwłaszcza wiejskich i małomiasteczko wych. Niewielkie, ubogie gminy, często uwikłane w kosztowne,latami ciągnące się procesy będące konsekwencją pośpiesznie przeprowadzonej reformy uwłasz czeniowej, nie potrafiły dobrze zarządzać swoimi sprawami. Wypadki błędnych decyzji gospodarczych i prawnych, wynikających często z nieufności do wszelkiego postępu, sprzeniewierzenia dochodów gminnych, padania ofiarą oszustw, nie były rzadkie. Równie często zdarzały się przykłady decyzji sprzecznych z prawem, uchylanych w trybie nadzolU przez rady powiatowe, wydział krajowy łub władze administracyjne". Niemniej jednak z biegiem lat gminy galicyjskie funkcjonowały coraz sprawniej, wpasowując się coraz łepiej w stworzony w ł a tach 60. system. Było to m.in. rezultatem podnoszenia poziomu umysło wego społeczności gmin galicyjskich. W części było to też konsekwencją powolnego, ale zarysow ującego się w bardziej uprzemyslowionych częściach Galicji, wzmocnienia gospodarczego gminy. Przedstawiony materiał pozwala stwierdzić w konkluzji, że uzyskanie autonomii w 1867 r. i restytucja samorządu terytorialnego stały się istotnym czynniJ. Dybicc, Życie gospodarcze (w:] Dzieje Nowego Sącza ... , t. n. 38 .. Kurier Slanislnwowski". R. 1892. nr 322. 39 S. Grodziski, Samorz.ąd gmi""y i powiatowy w Galicji epoki WIf01I011/;C:l.1Icj, Krakowskie Studia Prawnicze, R. XXV, 1992, s. 88- 89. 37.

(14) I. Krzysztof Broński. wielopłaszczyznowego rozwoju miast galicyjskich. Władze samorządowe uporządkowały politykę finansową, nastąpi! także znaczny wzrost dochodów gminnych, umożliwiając rozwój infrasuuktury komunalnej. Rozbudowie i moder-. kiem. nizacji poddano ulice, podejmowano wiele nowych inwestycji komunalnych: wodociągi, kanalizacja, gazownie, hale targowe, elektrownie. Przedsięwzięcia te w sposób znaczący wpływały na poprawę warunków bytowych ludności. Powstało wiele budynków użyteczności publicznej, m.in. szkoły, szpitale, obiekty sportowe. Zasygnalizowane w artykule zagadnienia wymagają szerokich badań źródłowych, pozwalających na wieloaspektową analizę roli czynnika samorządowego w rozwoju miast galicyjskich na przełomie XIX i XX w. The Role of Municipal Self-Government In the Development of Provinclai GaUcian Towns in the Period of Autonomy In the article the author makes ao attempt at a presentation of the impact or self-government on urbanization proccsses in Galicia in the years 1867-1914. In Europe the municipal self-government developed in modern times fiest of all in England, Germany, Switzerland, Italy and Austria. The initiated by the laws passed by the Four-Ycar Seym process af expanding and revitalization of municipal self-government in Poland was terminated due to partitions. The partitioning governments restricted or cvcn discontinued municipal self-governments on the Polish territory and replaced them with iostitutions which were to a smaller ar greater extent the ageocies of their owo state administration. The Polish territary which became part of the Russian Empire was deprived of the institution of self-governmcnt altogether. On the territory annexed by Prussia municipal governments were greatly constrained by the supervision of state authorities. Relatively greatest prerogatives were gained by the municipal self-governmeot in the part of Poland annexed by Austria. In the first half of the XIXth cen tury self-govemments of citics situatcd in Galicia did not invest much due to the lack of resources. The introduction of planning order in cities is one of their successes. The autonomy of Galicia established in 1867 and a restitution of the territorial sclf-government meant the beginning of a new era in the history of Galician cities with the created opportunities for their expansion. Owing to the initiative and cornrnitment of municipal self-governments cities finances were set in order. Network of streets was expanded, they were modcrnized and a number of comrnunal investments were undcrtaken. New public buildings likc schools, hospitals and sports facililies were erected. The city councils were also active in the developrnent of the exogenous functions ar towos. Efforts were made to situate in them agencies ofregional administration, reilway service stations, etc..

(15)