Wybrane aspekty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki polskiej w latach 1995-2004

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 793. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Dorota Kuder Katedra Teorii Ekonomii. Wybrane aspekty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki polskiej w latach 1995–2004 1. Wprowadzenie We współczesnym świecie obserwuje się zanikanie granic w ramach pogłębiającej się specjalizacji, handlu międzynarodowego oraz międzynarodowej wymiany czynników wytwórczych. Znajduje to potwierdzenie w internacjonalizacji, a często także globalizacji międzynarodowego życia gospodarczego. W związku z tym o konkurencyjności gospodarki stanowi w dużym stopniu jej zdolność do rozwoju w warunkach gospodarki otwartej, a stopień konkurencyjności to przede wszystkim ogólna kondycja gospodarki na tle innych krajów. Można zatem stwierdzić, że konkurencyjność danego kraju może być, przynajmniej do pewnego stopnia, określana przez jego wyniki w handlu zagranicznym. Oczywiście należy pamiętać, że na rezultaty handlu zagranicznego mają wpływ różne czynniki, np. polityka rządu, stan koniunktury gospodarczej itd. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie niektórych elementów konkurencyjności gospodarki polskiej w świetle wymiany międzynarodowej. Początkowa część skupia się na teoretycznych aspektach tematu i prezentuje definicje pojęcia konkurencyjności. Następnie omówiono miary międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Część końcową stanowi analiza międzynarodowej pozycji konkurencyjnej Polski. 2. Istota konkurencyjności gospodarki Konkurencja utożsamiana jest z rywalizacją o korzyści związane ze społecznym podziałem pracy. W rywalizacji tej uczestniczyć mogą zarówno przedsiębior-.

(2) 102. Dorota Kuder. stwa narodowe, korporacje transnarodowe, jak również państwa. Pozycję dominującą zapewniają sobie te podmioty, które osiągają lepsze wyniki niż konkurenci. Aby być konkurencyjnymi, państwa powinny zadbać o wzrost realnych dochodów społeczeństwa, a przedsiębiorstwa zapewnić swoim właścicielom wzrost własnej wartości. Można więc stwierdzić, że gospodarka kraju jest konkurencyjna wówczas, gdy w warunkach równowagi ekonomicznej osiąga wysoką, ponadprzeciętną dynamikę wzrostu dochodów realnych per capita, rozwoju zasobów produkcyjnych i potencjału gospodarczego, poziomu zatrudnienia i wydajności pracy. Termin „konkurencyjność” można zatem rozumieć jako zdolność przystosowania się gospodarki, a raczej działających w niej podmiotów albo ich produkcji, do zmieniających się warunków, która pozwala utrzymać lub poprawić ich pozycję na rynku w warunkach globalnych1. Pojęcie międzynarodowej konkurencyjności odnoszone jest do takiej gospodarki, która potrafi dostosować swoje cele społeczno-ekonomiczne i mechanizm funkcjonowania nie tylko do warunków wewnętrznych, ale również międzynarodowych, oraz jest zdolna podjąć skuteczne działania, które w twórczy sposób wykorzystują zmiany zachodzące w strukturze gospodarki światowej do pobudzenia własnego rozwoju i będą oddziaływać na zmiany warunków konkurencji w sposób zapewniający zwiększenie korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy2. Międzynarodowa konkurencyjność kraju zależy od następujących czynników: – poziomu mobilizacji, dynamiki i kierunków rozwoju zasobów produkcyjnych, a więc stopy oszczędności i akumulacji, inwestycji w środki trwałe, technologie i kapitał ludzki, czasu pracy, – produktywności, efektywności, wykorzystania zasobów kapitału, technologii, kapitału ludzkiego, pracy, – postępu ekonomicznego związanego z przedsiębiorczością, innowacyjnością, dynamiką, elastycznością podaży względem popytu, jakością zarządzania, efektywnością corporate governance, – stanu równowagi ekonomicznej i siły wzajemnego popytu w stosunkach gospodarczych z zagranicą3. 1 K. Żukrowska, Umiędzynarodowienie produkcji a konkurencyjność [w:] Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki Polski – uwarunkowania i perspektywy, red. M. Lubiński, T. Smuga, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1995.. 2 J. Bossak, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania SGPiS, nr 153, Warszawa 1984, s. 38–39.. Idem, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki kraju i przedsiębiorstwa. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne [w:] Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią 3.

(3) Wybrane aspekty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej…. 103. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna jest pojęciem nieco węższym i odnosi się głównie do udziału gospodarki danego kraju w szeroko rozumianej wymianie gospodarczej. Chodzi tutaj zarówno o wymianę produktów (towarów i usług), jak i czynników produkcji.. Czynniki zewnętrzne. Zmiany zdolności konkurencyjnej innych krajów. Zmiany w międzynarodowej polityce handlowej. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna. Czynniki wewnętrzne. Zmiany potencjału. Zmiany efektywności gospodarowania. Zmiany w charakterze międzynarodowej konkurencji. Stan równowagi ekonomicznej. Adaptacyjność i innowacyjność gospodarki. Rys. 1. Czynniki określające międzynarodową zdolność konkurencyjną kraju. Źródło: J. Bossak, Zagraniczna polityka ekonomiczna krajów kapitalistycznych [w:] Międzynarodowe przepływy gospodarcze. Nowe tendencje i próby regulacji, red. L. Balcerowicz, PWN, Warszawa 1987, s. 207–236.. Warto również zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy terminami „pozycja konkurencyjna” i „zdolność konkurencyjna”. Zdolność konkurencyjna, zwana też konkurencyjnością czynnikową, jest pojęciem szerszym i głębszym od pojęcia pozycji konkurencyjnej, a określa długofalową zdolność gospodarki do sprostania konkurencji międzynarodowej. Pozycja konkurencyjna, zwana też konkurencyjnością wynikową, odnosi się zaś głównie do udziału gospodarki danego kraju w wymianie międzynarodowej. W. Bieńkowski uważa, że zdolność konkurencyjna powinna uwzględniać takie czynniki rozwojowe, jak: wielkość i struktura czynników produkcji, efektywność ich wykorzystania, system społeczno-gospodarczy, polityka ekonomiczna rządu i uwarunkowania międzynarodowe4. Właśnie te elementy decydują o elastyczności gospodarki, jej zdolności do generowania i dyfuzji postępu technicznego, zdolności do akumulacji i koncentracji kapitału oraz do jej Europejską i globalizacji, red. J. Bossak, W. Bieńkowski, Instytut Gospodarki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2000, s. 51.. W. Bieńkowski, Reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, PWN, Warszawa 1995, s. 32. 4.

(4) Dorota Kuder. 104. oddziaływania na międzynarodowe otoczenie ekonomiczne. Dlatego też miarą wzrostu zdolności konkurencyjnej kraju może być nie tyle poprawa pozycji konkurencyjnej, co zachowanie przez daną gospodarkę w długim okresie zdolności do rozwoju. J. Bossak natomiast większe znaczenie przypisuje otoczeniu kraju; wyróżnia zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne determinanty międzynarodowej zdolności konkurencyjnej określonego kraju (rys. 1). 3. Miary międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju W literaturze wyróżnia się zazwyczaj mierniki międzynarodowej konkurencyjności oraz mierniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki. Do miar międzynarodowej konkurencyjności zalicza się: – wskaźniki ogólnego rozwoju danego kraju (tempo wzrostu jego produktu krajowego brutto, kształtowanie się stopy inflacji, zadłużenie wewnętrzne i zewnętrzne itp.), – wskaźniki informujące o zmianach strukturalnych i zmianach efektywności wykorzystania poszczególnych czynników wytwórczych, a także o swobodzie ich przemieszczania się w kraju i w układzie międzynarodowym, – wskaźniki informujące o stopniu zaangażowania w międzynarodowej wymianie gospodarczej, które z kolei traktować można jako miary międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju5. W ramach ostatniej grupy wskaźników możemy wyróżnić następujące podstawowe miary ex post międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki: – udział gospodarki w handlu światowym, – stan bilansu obrotów z zagranicą, – zmiany w terms of trade. Można tutaj również zaliczyć stan rezerw złota monetarnego i walut oraz poziom kursu walutowego6, gdyż ich zwiększenie oznaczałoby wzrost konkurencyjności gospodarki. Wszystkie wymienione miary należy rozpatrywać łącznie w dłuższym okresie. Udział w handlu międzynarodowym rozpatruje się, biorąc pod uwagę eksport oraz wskaźniki penetracji importowej. Może tutaj chodzić zarówno o handel międzynarodowy, jak również o udział kraju w zagranicznych inwestycjach bezpośrednich. J. Misala, Istota i mierniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki w świetle teorii wymiany międzynarodowej [w:] Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, red. J. Bossak, W. Bieńkowski, Instytut Gospodarki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2000, s. 113. 5. W. Bieńkowski, op. cit., s. 80.. 6.

(5) Wybrane aspekty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej…. 105. Najczęściej uwzględnianym wykładnikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej jest udział gospodarki w eksporcie światowym. Jeśli udział danego kraju w światowym eksporcie rośnie, oznacza to, że kraj ten utrzymuje lub umacnia pozycję konkurencyjną. Zmiany w udziale światowego eksportu odzwierciedlają bowiem zmiany w zdolności konkurencyjnej gospodarki. Niestety, wskaźnik ten ma również wady, a najpoważniejszą jest nieuwzględnianie ważnych czynników, chociażby zmiany kursu walutowego, fazy cyklu koniunkturalnego, specyficznych cech danego kraju, zmian w jego strukturze i otoczeniu ekonomicznym czy różnic między tempem wzrostu gospodarczego kraju a tempem wzrostu gospodarki światowej. Mimo to wskaźnik ten bardzo dobrze oddaje zmiany struktury eksportu danego kraju w porównaniu ze zmianami struktury eksportu światowego. Przykładowo wzrost udziału w eksporcie światowym może się dokonać dzięki zwiększonemu udziałowi dóbr nisko przetworzonych. Popyt światowy na tę kategorię dóbr nie cechuje szczególnie szybki wzrost, stąd wniosek, że wzrost konkurencyjności gospodarki może być spowodowany konkurencyjnością cenową, np. dzięki subsydiom rządowym. Dlatego konieczne jest równoległe zbadanie tempa zmian w strukturze eksportu światowego w zestawieniu ze zmianami w strukturze popytu światowego (wskaźnik adekwatności struktury eksportu). Tworząc tego typu wskaźniki, należy wziąć pod uwagę statystyki podziału dóbr będących przedmiotem obrotu międzynarodowego z uwzględnieniem kryterium stopnia zaawansowania technologicznego (dobra o wysokim, średnim i niskim wkładzie technologicznym) lub dóbr pochodzących z dziedzin wysokich technologii (high-tech) oraz dziedzin należących do tzw. technologii innowacyjnych. Liczne badania, analizy i ekspertyzy przeprowadzone przez instytuty naukowobadawcze dowodzą, że firmy, regiony, gospodarki osiągają wyższy stopień konkurencyjności na rynku międzynarodowym, a także globalnym, jeżeli w ich sprzedaży dominują towary na wyższym poziomie technologicznym oraz innowacyjnym, ponieważ przyrosty światowego popytu na nie są znacznie wyższe niż na towary tradycyjne, cechujące się wysokim udziałem prostej pracy oraz surowców i materiałów do produkcji7. Miary penetracji importowej danej gospodarki stanowią uzupełnienie wymienionych wyżej wskaźników udziału w eksporcie światowym. Mogą one informować o stopniu konkurencyjności krajowego przemysłu w stosunku do dóbr importowanych (stosunek do popytu krajowego lub do produkcji krajowej analogicznych dóbr). Badanie konkurencyjności gospodarki z uwzględnieniem tych wskaźników opiera się przede wszystkim na obserwowaniu relacji między badanymi wielkościami – szybszy wzrost penetracji importowej w jednych segmentach rynku w stosunku do innych wskazuje na zmianę konkurencyjności poszczególnych Wyniki badań prowadzonych przez IKCiHZ (Uniwersytet Łódzki, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową). 7.

(6) 106. Dorota Kuder. działów gospodarki (tworzenie się nowych rodzajów przewagi konkurencyjnej). Przy ocenie wzrostu lub spadku konkurencyjności należy jednak zwrócić uwagę na strukturę nowych rodzajów przewagi. Przykładowo ze spadkiem konkurencyjności gospodarki należy liczyć się wtedy, gdy wzrost penetracji importowej jest szybszy w dziedzinach zaawansowanych pod względem technologicznym. Konieczne jest uwzględnienie wielu dodatkowych czynników, które warto łączyć z innymi pokrewnymi lub towarzyszącymi miarami. Powszechnie uważa się, że jedną z miar poziomu konkurencyjności gospodarki jest stan bilansu handlowego. Kraj charakteryzujący się konkurencyjną strukturą i efektywną gospodarką powinien w długim okresie bez większych przeszkód zrównoważyć swój bilans handlowy. Jego poprawa utożsamiana jest ze wzmocnieniem pozycji konkurencyjnej, a pogorszenie – z osłabieniem tej pozycji. Powstaje jednak pytanie, czy bilans handlowy powinien dotyczyć wyłącznie obrotów towarowych, czy również usług. Od rodzaju bilansu zależą wyniki – odmienne dla każdego z nich. Z drugiej strony, stan bilansu handlowego (ewentualnie bilansu obrotów bieżących) jest miarą konkurencyjności o bardzo dużej wartości, która rośnie wraz z wydłużaniem się badanego okresu. Jako uzupełnienie tej miary można zastosować wiele miar cząstkowych, które badają stan bilansu dla określonych grup towarowych czy usług. Co niezwykle ważne, interpretacja wskaźników z tej grupy powinna uwzględniać zmiany kursu walutowego w badanym okresie. Należy również znaleźć odpowiedź na pytanie, kiedy kurs waluty i zmieniający się pod jego wpływem bilans handlowy właściwie odzwierciedla poziom konkurencyjności gospodarki danego kraju (konieczna jest umiejętność odróżnienia czynników krótkookresowych od długookresowych wpływających na ten kurs oraz ocena ich wpływu). Ten sam problem dotyczy badania konkurencyjności gospodarki za pomocą wskaźnika terms of trade. Analiza oddziaływania nominalnych (cenowych) terms of trade na stan bilansu musi uwzględniać zmiany kursu walutowego, gdyż mogą one mieć istotne znaczenie. Długotrwałe tendencje dotyczące terms of trade danego kraju uważa się za dobrą miarę pozycji konkurencyjnej, przy czym najczęściej ujmuje się je jako relację cen uzyskiwanych w eksporcie do cen dóbr importowanych przez dany kraj w badanym okresie. Poprawę tej relacji w kolejnych okresach na ogół uważa się za sytuację korzystną. Wykorzystanie tego wskaźnika zależy w dużym stopniu od długości badanego okresu oraz od poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju. J. Misala dzieli mierniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej na mierniki typu ilościowego oraz kosztowo-cenowego. W ramach pierwszej grupy wyróżnia dodatkowo mierniki proste oraz mierniki otrzymywane po wykorzystaniu odpowiednich metod (tabela 1)..

(7) Wybrane aspekty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej…. 107. Tabela 1. Mierniki ilościowe międzynarodowej pozycji konkurencyjnej Mierniki proste 1. Udziały w obrotach międzynarodowych 2. Salda obrotów towarami i usługami 3. Salda obrotów bieżących 4. Salda obrotów dewizowych 5. Wskaźnik penetracji importowej 6. Wskaźnik zorientowania proeksportowego 7. Wskaźnik relacji eksportowo-importowych (np. wskaźniki specjalizacji, relatywnej orientacji eksportowej, pokrycia importu przez eksport. 8. Wskaźnik eksportu hipotetycznego, tj. możliwego do osiągnięcia, jeśli jego rozwój będzie proporcjonalny do rozwoju eksportu światowego czy też eksportu danego regionu. Mierniki otrzymywane po wykorzystaniu odpowiednich metod. 1. Wskaźnik ujawnionej przewagi względnej (RCAi) 2. Wskaźnik intensywności handlu wewnątrzgałęziowego (IITi) 3. Wskaźnik konkurencyjności eksportu (KIEi) uzyskany przy odpowiedniej dekompozycji wskaźników eksportu hipotetycznego 4. Wskaźniki oparte na metodzie stałych udziałów w rynkach (constant – market – share – analysis). Źródło: J. Misala, op. cit., s. 115.. Mierniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej mogą również odzwierciedlać kształtowanie się kosztów oraz cen. Do najważniejszych tego typu miar należą: – terms of trade, a zwłaszcza cenowe (nominalne, łącznie z ich odmianą towarową), realne (ilościowe) oraz czynnikowe, zwane fakturalnymi, – ceny relatywne, – ceny i koszty jednostkowe (unit values), – wewnątrzkrajowe nakłady czynników wytwórczych konieczne do uzyskania określonej wartości dodanej, – kurs walutowy, a zwłaszcza tzw. kurs efektywny. Możliwe jest też wykorzystywanie lub tworzenie różnorodnych i złożonych formuł, nie są one jednak przedmiotem rozważań w tej pracy. 4. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna Polski W coraz większym stopniu polska gospodarka ma charakter otwarty. Świadczy o tym systematyczny wzrost udziału Polski w światowych obrotach handlu zagranicznego – w eksporcie: z 0,5% w 1995 r. do 0,9% w 2004 r., a w imporcie odpowiednio z 0,6% do 1%8.. 8. Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2005, GUS, Warszawa 2005..

(8) Dorota Kuder. 108. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 –20 –15 –10 –5. 0. 5. 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 mld dolarów Saldo. Import. Eksport. Rys. 2. Obroty handlu zagranicznego Polski w latach 1995–2004. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Roczniki statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej za lata 1996–2004, GUS, Warszawa 1997–2006.. W 2004 r. Polska zwiększyła eksport o 18,2%, natomiast import wzrósł o 17,3% w stosunku do roku poprzedniego. W tym roku wartość polskiego eksportu wyniosła 73 781 mln dolarów, a importu – 88 156 mln dolarów (rys. 2). Większa dynamika eksportu niż importu pozwoliła na zmniejszenie deficytu handlowego o 52 mln dolarów, do poziomu 14 375 mln dolarów. Pomimo wysokiego tempa wzrostu eksportu, przewyższającego tempo wzrostu w krajach UE, stopień pokrycia importu eksportem jest nadal niezadowalający. Obserwuje się jednak wyraźną tendencję wzrostową: jeszcze w 1998 r. wskaźnik ten wynosił 166,7, w 2000 r. – 154,6, w 2003 r. osiągnął już wartość 126,9, a w 2004 r. – 119,5. W dalszym ciągu wartość eksportu w przeliczeniu na jednego mieszkańca jest znacznie niższa niż w krajach UE: w 2004 r. wyniosła w Polsce ok. 1932 dolarów (tabela 2), podczas gdy w Hiszpanii 4162 dolarów, we Włoszech 6067 dolarów, w Niemczech aż 11 045 dolarów. Okazuje się jednak, że dynamika wzrostu tego wskaźnika dla Polski jest najwyższa w porównaniu z wszystkimi badanymi krajami. W 2004 r. w stosunku do roku poprzedniego eksport na jednego mieszkańca wzrósł w Polsce o 37,7%, podczas gdy w Hiszpanii o 13,6%, w Wielkiej Brytanii o 11,4%, a na Węgrzech o 29,6%..

(9) Wybrane aspekty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej…. 109. Tabela 2. Eksport na jednego mieszkańca (w dolarach) Francja. Kraj. Hiszpania. Niemcy. Wielka Brytania. Włochy Polska. 1995. 1998. 4 897. Słowacja Węgry. 2001. 6 229. 6 628. 6 639. 4 111. 4 166. 4 105. 2 561. 2 823. 3 267. 3 246. 2 276. 2 802. 2 994. 3 074. 2 336. 2 773. 4 088. 4 659 730. 2 096. 1 609. 7 072. 7 472. 9 061. 11 045. 5 128. 6 067. 4 777. 6 546. 4 191. 5 433. 3 088. 4 761. 4 554. 4 643. 2 193. 4 194 944. 2 337. 2004. 6 024. 2 696 6 957. 2003. 5 106. 2 833. 827. 1 989. 1 258. 4 899. 2002. 4 922. 593. Czechy. 2000. 5 117. 4 369. 3 662 5 150. 1 073. 1 403. 2 341. 3 961. 4 162. 5 736 1 932 5 160. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Roczniki statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej za lata 1996–2005.. Kształtowanie się obrotów w handlu zagranicznym na jednego mieszkańca Polski w dłuższym okresie prezentuje tabela 3. Okazuje się, że w latach 1995–2004 import na jednego mieszkańca wzrósł trzykrotnie, a eksport na jednego mieszkańca rósł minimalnie szybciej. Przeciętnie w 2004 r. na jednego Polaka przypadał import o wartości 2309 dolarów i eksport – jak wspomniano wcześniej – o wartości 1932 dolarów. Tabela 3. Obroty w handlu zagranicznym na jednego mieszkańca (w dolarach) Wyszczególnienie. 1995. Import. 753. Eksport. 593. 1998. 1 217 730. 2000. 1 279 827. 2001. 1 314. 944. 2002. 1 442 1 073. 2003. 1 780. 1 403. 2004. 2 309 1 932. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Roczniki statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej za lata 1996–2005.. Relacja eksportu do PKB kształtuje się w Polsce podobnie jak w krajach Unii Europejskiej (tabela 4). Poziom tego wskaźnika jest jednak dużo niższy niż w Czechach, na Słowacji czy na Węgrzech. Tabela 4. Relacja eksportu do PKB (w %) Francja. Kraj. 1995. 2000. 2001. 2002. 18,18. 20,88. 22,80. 22,45. 21,49. 21,31. 25,24. 29,42. 30,78. 30,88. Hiszpania. 15,68. Wielka Brytania. 20,99. Niemcy. 1998. 19,63. 19,88. 20,19. 19,70. 19,75. 19,07. 19,15. 17,80. 2003. 2004. 20,49. 20,75. 31,15. 33,27. 27,77. 16,97. 17,52. 16,08.

(10) Dorota Kuder. 110. cd. tabeli 4 Włochy. Kraj. 1995. 21,43. Polska. 18,01. Słowacja. 45,19. Czechy. Węgry. 41,65. 28,73. 1998. 20,30 17,95. 47,65. 54,70. 48,43. 2000. 2001. 2002. 19,68. 21,66. 25,56. 61,66. 61,53. 65,84. 22,05. 22,15. 56,41. 58,90. 60,28. 58,99. 19,29. 60,15. 21,19. 55,19. 53,48. 2003. 2004. 19,92. 20,81. 57,07. 62,47. 51,30. 54,73. 29,23 67,58. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Roczniki statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej za lata 1996–2005.. Miarę otwartości gospodarki stanowi również stosunek importu do PKB – im większe otwarcie na wymianę z zagranicą, tym większa konkurencyjność gospodarki, pod warunkiem że polityka kursu, stóp procentowych i podatków zapewnia długotrwałą równowagę bilansu płatniczego i odpowiednią strukturę importu. Niestety, w Polsce import dotyczy głównie towarów konsumpcyjnych, a przy stosunkowo niskim eksporcie wpływa hamująco na PKB. Dane zaprezentowane w tabeli 5 wskazują, że w Polsce wskaźnik relacji importu do PKB jest znacznie wyższy niż w „starych” krajach Unii Europejskiej, ale zdecydowanie niższy niż w Czechach, na Słowacji czy na Węgrzech. Tabela 5. Relacja importu do PKB (w %) Francja. Kraj. Hiszpania. 1995. 18,03. 1998. 19,98. 19,66. 23,90. Wielka Brytania. 22,93. 23,04. Polska. 22,86. Niemcy. Włochy. Czechy. Słowacja Węgry. 18,89. 18,90. 48,59 45,92. 34,60. 2000. 2001. 2002. 27,23. 26,34. 25,37. 23,39. 22,86. 23,72. 20,77. 26,58. 24,87. 25,04. 26,21. 21,38. 20,50. 19,82. 20,94. 62,47. 64,32. 58,59. 60,02. 63,48. 68,84. 65,15. 58,59. 57,40. 26,49. 18,06. 21,93. 29,91. 51,93. 66,84 54,12. 2004. 21,41. 21,62. 29,82. 64,59. 22,82. 2003. 27,41. 72,01. 21,58 29,11. 70,75. 37,11. 21,29. 32,44. 67,27. 21,63. 24,77 21,26. 34,93 71,19. 59,46. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Roczniki statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej za lata 1996–2005.. Należy jednak pamiętać, że wskutek dużej różnicy między kursem rynkowym a parytetem siły nabywczej waluty wskaźnik, jakim jest relacja eksportu do PKB, przecenia znaczenie handlu zagranicznego w polskiej gospodarce. W Polsce relacja kursu rynkowego waluty do kursu według siły nabywczej (podobnie jak w Czechach czy na Węgrzech kształtuje się na poziomie powyżej 2, natomiast we.

(11) Wybrane aspekty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej…. 111. Francji, w Hiszpanii, w Niemczech i Wielkiej Brytanii wynosi ok. 1). Dlatego też do danych przedstawionych w tabeli 4 należy podchodzić z ostrożnością. Ponadto wskaźniki relacji eksportu i importu do PKB w takich krajach, jak Czechy, Słowacja czy Węgry, nie najlepiej nadają się do porównań ze wskaźnikami w krajach o większej powierzchni. Wysokie wskaźniki są charakterystyczne dla małych gospodarek, dlatego lepiej porównywać wartość eksportu czy importu przypadającą na jednego mieszkańca, pod warunkiem że występuje w miarę zrównoważony bilans płatniczy. Niezwykle ważna dla gospodarki jest struktura importu i eksportu. W ostatnim dziesięcioleciu w polskim eksporcie i imporcie zmieniała się struktura towarowa – systematycznie wzrastał udział maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego9: w eksporcie z 21,1% w 1995 r. do 38,8% w 2004 r., a w imporcie odpowiednio z 29,9% do 38,7%. Należy zauważyć, że jest to zjawisko bardzo korzystne, tym bardziej że w analizowanym okresie zauważalna jest jednocześnie tendencja spadkowa dotycząca udziału towarów nisko przetworzonych (rolno-spożywczych, surowców) w eksporcie ogółem. W latach 90. udział wyrobów wysokiej techniki w eksporcie Polski utrzymywał się na poziomie zaledwie ok. 2–3%. W 2003 r. wynosił 2,6%, (5515,0 mln zł) i był nieco wyższy niż w roku poprzednim, w którym osiągnął poziom 2,2% (3794,7 mln zł). Trzeba zaznaczyć, że w 2003 r. wartość bezwzględna eksportu wyrobów wysokiej techniki (w cenach bieżących) wzrosła w stosunku do roku poprzedniego o 45,3%, czyli blisko o połowę. W tym samym okresie kraje tzw. Triady10 cechowały się systematycznym wzrostem udziału wyrobów wysokiej techniki w eksporcie ogółem, osiągając w 2000 r. poziom 41% w Irlandii, 30% w Stanach Zjednoczonych i 27% w Japonii. Z danych tych wynika, że nadal istnieje przepaść na rynku high-tech między gospodarką polską a „starymi” krajami UE. W dalszym ciągu eksport wyrobów przemysłowych na wyższym poziomie technologicznym stanowi niewielki procent w strukturze całego eksportu, co dowodzi, że sprzedajemy za granicę głównie surowce oraz wyroby nisko przetworzone. Głównym źródłem przewagi komparatywnej polskiego eksportu są zatem niskie koszty siły roboczej oraz dostępność wielu surowców. Oznacza to, że polski handel za granicą charakteryzuje przewaga konkurencji cenowej nad konkurencją jakościową. Polscy eksporterzy uzyskują ceny wyższe niż inni eksporterzy zewnętrzni jedynie w wypadku produktów tradycyjnych, o stosunkowo niskim stopniu przetworzenia. Wyroby bardziej zaawansowane pod względem technologicznym w polskim. 9. Na podstawie klasyfikacji SITC.. Do Triady zalicza się Stany Zjednoczone, Japonię i kraje Unii Europejskiej.. 10.

(12) 112. Dorota Kuder. eksporcie charakteryzują się bardzo niskim poziomem cen i nie dostrzega się w tej kwestii wyraźnej poprawy. Analiza struktury rzeczowej importu w latach 90. wskazuje, że szybki jego wzrost przyczyniał się do restrukturyzacji gospodarki, ale nie wpłynął w dostatecznym stopniu na proeksportową orientację naszej gospodarki. Udział importu inwestycyjnego w imporcie ogółem nadal jest za niski jak na potrzeby polskiej gospodarki. 5. Podsumowanie W epoce umiędzynarodowienia oraz globalizacji przemysłu konkurencyjność należy analizować w kontekście rynków międzynarodowych, dlatego też kondycja danej gospodarki na tle innych krajów określana jest – przynajmniej do pewnego stopnia – przez jego wyniki w handlu zagranicznym. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna gospodarki polskiej oceniana na podstawie wyników w handlu zagranicznym, nie jest wysoka. Aby podnieść poziom konkurencyjności międzynarodowej, należy przebudować działową strukturę gospodarki: ograniczyć sektor surowcowo-energetyczny oraz wzmocnić sektor usług. Wiąże się z tym reorientacja oferty eksportowej z surowców na wyroby wysoko przetworzone. Polska gospodarka musi być także bardziej otwarta na zagraniczne inwestycje oraz zadbać o rozwój infrastruktury gospodarczej i społecznej. Członkostwo w Unii Europejskiej wymaga likwidacji lub przynajmniej ograniczenia podstawowych barier konkurencyjności w gospodarce polskiej. Od tego, jaką pozycję konkurencyjną wypracują sobie polskie przedsiębiorstwa na rynku unijnym, zależą ich przyszłe wyniki ekonomiczne oraz perspektywy rozwoju. Literatura Bieńkowski W., Reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, PWN, Warszawa 1995. Bossak J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki kraju i przedsiębiorstwa. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne [w:] Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, red. J. Bossak, W. Bieńkowski, Instytut Gospodarki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2000. Bossak J., Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania SGPiS, nr 153, Warszawa 1984. Misala J., Istota i mierniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki w świetle teorii wymiany międzynarodowej [w:] Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie.

(13) Wybrane aspekty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej…. 113. integracji z Unią Europejską i globalizacji, red. J. Bossak, W. Bieńkowski, Instytut Gospodarki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2000. Roczniki statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej za lata 1996–2005, GUS, Warszawa 1996–2006. Żukrowska K., Umiędzynarodowienie produkcji a konkurencyjność [w:] Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki Polski – uwarunkowania i perspektywy, red. M. Lubiński, T. Smuga, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1995. Selected Aspects of the Polish Economy’s International Competitive Position, 1995–2004 To a large extent, an economy’s competitiveness is determined by its capacity for development in the context of an open economy, and the level of competitiveness is, above all, the economy’s general condition compared to other countries. In this study, the author analyses the competitiveness of the Polish economy on the basis of its foreign trade performance in the years 1995–2004. The aim of the work is to present and assess certain elements of the Polish economy’s competitiveness in the light of international trade. The first section reviews the theoretical aspects of the subject; in the second section, the author presents the concept of competitiveness and then discusses the various measures of international competitive position. In the final section, the author analyses Poland’s international competitive position. The challenge posed by Poland’s membership in the European Union requires the elimination, or a least the reduction, of the main barriers to the competitiveness of the Polish economy. The competitive position that Polish companies manage to forge for themselves on the EU market will depend on their future economic performance and development prospects..

(14)