Słowacja w dobie industrializacji

Pełen tekst

(1)587. 2002. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Zofia Bik Katedra HistorII Gospodarclel. Słowacja w dobie industrializacji 1. W okresie prelndustrlalnym Słowacy wchodzili w erę nowożytną jako jeden z najbardziej upośledzo nych narodów monarchii austriackiej; bez własnej szlachty, mieszczm\stwa, burżuazji. Klasą panującą była na Słowacji szlachta węgierska, a miasta zdominowane zostały przez żywioł niemiecki, żydowski i węgierski. Niepełna struktura społeczna oraz wybitnie agrarny charakter kraju opóźniły procesy industrializacji. W odróżnieniu od krajów Europy Zachodniej rozkład feudalizmu na Węgrzech przebiegał powoli, co było wynikiem opóźnionego rozwoju ekonomiczno-społecznego. Na Węgrzech nie nastąpił tak typowy dla stosunków zachodnich proces urbanizacji i uprzemysłowienia; miasta i mieszczm\stwo były i pozostały słabe. Głównym hamulcem rozwoju ekonomicznego tego kraju stała się polityczna i ekonomiczna zależność od Austrii. Rząd wiedel\ski prowadził wobec Węgier politykę kolonialną, co wyrażało się wprowadzaniem ceł ochronnych, przy jednoczesnym popieraniu eksportu własnych towarów. Rozwój rodzimego przemysłu i handlu hamowany był więc przez opóźnienie ekonomiczne i politykę Austrii'. Początki kapitalizmu zaczynają się kształtować na ziemiach słowackich w XVIII w. Słowacja już wtedy była bazą ekonomiczną dla pozostałych ziem węgierskich. Najej obszarze koncentrowała się znaczna część produkcji żelaza, płótna, sukna, papieru i szkła. Południowa część Węgier, oswobodzona spod okupacji tureckiej, pozostała krajem rolniczym i znajdowały tam zbyt wyroby rzemieślnicze i przemysłowe pochodzące ze Słowacji. Swobodny rozwój stosunków kapitalistycznych nastąpił dopiero po wojnach napoleońskich. Wedlug spisów powszechnych, przeprowadzonych w latach 1782, 1787, na terytorium Słowacji żyło 1700 tys. mieszkańców, co stanowiło 24% całkowitej ludności Węgier'. Na podstawie spisów ustalono także strukturę socjalną ludności (tabela l). Wskazywała ona na agrarny charakter kraju.. l A, Spiesz, Rozvoj kapiralistick)icll vztciJIOV}la S[ovellsku lIa kanci 18 a 1/a zaciatku19 st. [w:] Sbornik k poc.:<iatkom slovenskc!ho na/'odlll!J1O obrodellia Bratislava 1964, s. 15 i nast. I. 2 J.. Svcton, Obyvatelstvo Slovenska za kapitaliZ/Ilu Bl'atislava 1958, s. 144. t.

(2) I. Zofia Bik. Tabela l. Struktura socjalna ludności Wyszczególnienie. Duchowicllstwo Szlacht. Urzędnicy. Mieszczanie. Węgier. (w%). Wyszczególnienie. (w%). 0,4 4,6 0,1 11,4. Chiapi Chlopi majorolni i bezrolni, tzw. domkari RoboUlicy. 52,6 24,4 6,5. Żródlo: J. Sveton, op. cit., s. 44.. Chłopi. "Zawsze kiedy mowa jest o Słowakach , myślimy o chłopach lub mieszczanach, wyjątkowo o nielicznej szlachcie, a już nigdy O warstwach sprawujących wladzę. Te ostatnie są wszędzie jednakowe, bez względu na język, którym mówią, nie mają one żadnej łączności z ludem"'. Tak pisal o swoim narodzie pisarz i publicysta słowacki Jan L:aplovic. Bo też struktura spoleczna poklywala się niemal ze strukturą narodowościową na Węgrzech. Szlachcicem był Węgier, chłopem zaś Slowak , Rusin , Rumun, Serb lub ChOlwat (na terenach mieszanych etnicznie). Główny trzon slowackiej narodowości stanowili chłopi. W 16 żupach na Słowacji żyło 166726 chłopów pańszczy źnianych i 210 tys, tzw. żeleró w, tj. chłopów bezrolnych'. Rozwarstwienie ludności chłopskiej było wówczas bardzo duże; od chłopa pańszczyźnianego podżelera, żelera, do chłopów wolnych. Ziemia urbarialna tworzyła przed rokiem 1848 około 23% całej ziemi uprawnej i była bardzo rozdrobniona, "na górnych Węgrzech rozdrobnienie gospodarstw chłopskich osiągnęło taki stopień, że tam, gdzie dawniej mogla się wyżywić jedna rodzina, teraz żyło 30 do 40 rodzin"'. Po wojnach napoleońskich nastąpi ła dewaluacja pieniądza, która doprowadziła do katastrofalnej pauperyzacji chłopstwa. Owczesne świadectwa o nędzy ludu są wstrząsające: "Na Orawie jest ł3 tysięcy ludzi zdolnych do pracy, którzy nie mają ani jednego ziarna, ani jednego ziemniaka. Śmierć głodowa jest tak naturalnym zjawiskiem, że nikt się nad tym nie zastanawia". "Na Spiszu poddani giną z glodu, w Szariszu jest 26 tys . żebraków bez jakiegokolwiek zawodu"'. W łatach głodu i nieurodzaju (1811-1817) chłopi emigrowałi na południe, głównie do Wojwodiny i Siedmiogrodu. Zubożałe chłopstwo mogło być dużą rezerwą rąk do pracy, jednak przy słabo rozwiniętym przemyśle nie było dla niego zatrudnienia, Istniejąca dyferencjacja wsi slowackiej pozwala wnosić, że bogatsze warstwy produkowały na. o Slovensku a SIOVlIkoch, Slovdci v Uhorsku, Bratislava 1975,5.9-10. 1. Svcton, op. cit., 5, 51; por. też W. Felczak, Węgierska polityka nUJ'OdowościoWll przed wybuchem powstania 1848, Wrocław 1964 s. 50. s L. Mcsnro~, Stlirov boj za oslabodellie sloVt!1lskć/1O /'ollliclva spodjal'IIIafeudaliZ1ll1l [w:] L. SIL\!', Zivot (/ dielo, Bmlisl.v. 1956, s. 133. 6 J. Sveto", ol'. cit., s. 223-224. 3 J. L:nplović,. 4.

(3) w dobie. rynek wewnętrzny, dla mieszkańców większych miast oraz na potrzeby górnictwa i hutnictwa, a nawet na eksport. Większość gospodarstw chłopskich pozostawała nadal na poziomie produkcji na potrzeby własne bez znaczniejszych kontaktów z rynkiem. Dla pełniejszego obrazu sytuacji ekonomicznej Słowacji na przełomie wieków trzeba dodać, że istniały spore dysproporcje w rozwoju poszczególnych części kraju. Ze względu na słabo rozwiniętą sieć komunikacji i rozdrobnienie administracyjne rozwijały się one niejako oddzielnie, przy ograniczonym kontakcie z pozostałymi rejonami. Dotyczyło to zwłaszcza Słowacji wschodniej. Wykazywała ona wyraźne odrębności w stosunku do pozostałych części kraju. Trudności komunikacyjne hamowały stosunki gospodarcze zwłaszcza ze Słowa cją zachodnią. W miastach wschodnio słowackich mieszczaństwo było niemal całkowicie obce, wieś zaś zamieszkiwała bardzo duża liczba bezrolnych chło pów. Sytuację komplikowały niezmiernie złożone stosunki narodowościowe, obok Słowaków i Węgrów żyła tam silna grupa ludności niemieckiej oraz liczni Rusini i Żydzi. W parze z tym szło znaczne zróżnicowanie wyznaniowe: katolicy, grekokatolicy, prawosławni, kalwini, ewangelicy i żydzi. Wieś w tym rejonie kraju była słowacka, miasta niemieckie lub węgierskie. W dziedzinie gospodarczej i kulturalnej Słowacy byli grupą najbardziej upośledzoną, dlatego też dużo wolniej tworzyła się tutaj świadomość narodowa i dłużej utrzymywał się patriotyzm lokalny. Zupełnie inaczej przebiegał rozwój ziem Słowacji środkowej. Bogactwo rud żelaza, złota i srebra w tym rejonie przyczyniło się do powstania już w średnio wieczu miast górniczych (Bańskiej Szczawnicy, Kremnicy, Revucej, Jelszawy i innych). Szybki rozwój sił wytwórczych przyczynił się do wzrostu liczebności warstwy mieszczańskiej, a w innych miastach (Zwolen, Zilina, Ruzomberok) spowodował rozkwit rzemiosła i handlu. Miasta środkowej Słowacji szybciej pozbyły się dominacji niemieckiej i zyskały charakter słowacki. W okresie decydującym dla kształtowania się nowożytnego narodu słowackiego, tj. w XIX w., miasta górnicze zaczęły podupadać i nie mogły odegrać roli ośrod ków narodowotwórczych .. Miasta i mieszczaństwo Miasta królewskie, które w średniowieczu były ośrodkami handlu i przemysłu, straciły w tym okresie na znaczeniu. Przyczyną tego stanu bylo przesunięcie się szlaków komunikacyjnych Europy, szybki rozwój przemysłu na zachodzie oraz wspomniana już polityka ekonomiczna Austrii wobec Węgier. Z ogólnej liczby miast królewskich na Słowację przypadało 24. W miastach górniczych i królewskich żyło ok. 6 % ludności. Spisy wykazały istnienie 230 miasteczek i 4 tys. wsi'. Z kOJlcem XVIII w. nastąpił proces 7. S. Jan~ak. J-JospodaJ'ske a socialm! prii!ill)' revolucie r. 1848, Bmtislava 1948, s. 32..

(4) I. Zofia Bik. rozwarstwiania ludności miejskiej. Obok rzemieślników pojawiają się robotnicy i wzrasta liczba miejskiej biedoty". Na Słowacji największym miastem była Bratysława, zwana w tym czasie Pressburgiem lub z węgierska Pozsony. Liczyła wówczas 27 tys. mieszkańców. Bratysława od XVI w. była miastem stołecznym Węgier i miejscem koronacyjnym królów węgierskich. Tutaj koncentrowało się aż do XVIII w. życie polityczne i kulturalne szlachty węgierskiej. Ze względu na bliskość Bratysławy do stolicy cesarstwa nazywano ją przedmieściem Wiednia. Za panowania Marii Teresy i Józefa II Bratysława przeżyła okres swojej świetności. Wzrosła znacznie liczba jej mieszkańców (z 9 do prawie 30 tys.), miasto zaczęło się rozbudowywać, tracąc powoli swój średniowieczny charakter. Jak podają słowaccy badacze, w Bratysławie żyło 500 urzędników, 300 kupców oraz 3 tys. rzemieślników (w tej liczbie jedynie 9% pochodzenia sło wackiego, reszta wywodziła się z krajów alpejskich, czeskich, z innych części Węgier, a także z krajów niemieckich i Europy Zachodniej)'. Po Bratysławie najbardziej ludnymi miastami były Bańska Szczawnica, licząca 20 tys. mieszkmlców, Komm'no - 12 tys., Koszyce - 8 tys. i Bańska Bystrzyca - 5 tys. Większość miasteczek słowackich stanowiły faktycznie wielkie wsie, których mieszkańcy utrzymywali się z rołnictwa, hodowli i uprawy winnej latorośli. Słowackie miasta rozwijały się bardzo słabo w porównaniu z miastami w krajach czeskich, gdzie pomyślny rozwój rzemiosła i manufaktur doprowadził do powstania silnego mieszczmistwa, które przekształciło się w burżuazję. Na przełomie XVIII i XIX w. powolny rozkład systemu cechowego oraz reformy cechów z 1805 i 1813 r. otworzyły drogę przeobrażania się rzemieślników w producentów typu kapitalistycznego. Początki tego procesu nastąpiły najwcześniej w dużych miastach, w Bratysławie i Koszycach. Według spisów z lat 1715-1720 na Węgrzech było 8500 rzemieślników zrzeszonych w cechach, z czego 60% żyło na Słowacji. W roku 1846 liczba rzemieślników na całych Węgrzech wzrosła do 78 tys. Spisy wykazały też liczbę 23 tys. robotników". Głównym hamulcem rozwoju miast i produkcji towarowej były przeżytki feudalizmu: cia wewnętrzne, myta, niejednolitość miar i wag, odpływ kapitału za granicę, a także zły stan szlaków komunikacyjnych. Manufaktury. Manufaktury rozwinęły się na Słowacji znacznie później niż w innych krajach monarchii, np. w Czechach, Dolnej i Górnej Austrii. Powstanie pierwszych manufaktur nastąpiło w II połowie XVIII w. kiedy to Słowacja przeżywała krótSvetoi'i, op. cit .. s. 41. F. BokeS, Bratis/ava 1780-1830 - hlawze stredisko slovenskr!ho IUI/'odm!/1O f.ivota [w:] Sbo1'llfk k pociatkom ... , s. 308 i nast. 10 S. Heretik, Socialnopolitickr! a ekollomicke Ildzory L. Śuka [w:] L. Stlił' - źivot a elie/o, Bra· tislava 1956, s. 157; por. też: M. Houdck, Cechovnictvo na Slovensku, Martin 1943. 8 J, 9.

(5) Słowa cja IV. dobie industrializacji. kotrwałe ożywienie. I. gospodarcze. W latach sześćdziesiątych założono wielkie manufaktury w zachodniej Słowacji: tekstylną w Halici i fajansu w Teplicke nad Wagiem. Największa manufaktura - perkalu w Sa~linie - była własnością księcia Fryderyka Lotarytlskiego, później zaś przeszła w ręce wiedetlskich bankierów. W latach 1790-1825 powstały manufaktury sukiennicze w Bratysławie i Skalicy, manufaktura kapelusznicza w Koszycach i zakłady garbarskie w Bratysławie. Po roku 1790 zaczęto także zakładać manufaktury we wschodniej Słowacji. Rozwinął się tam zwłaszcza przemysł ceramiczny (w Koszycach, Spiskiej Nowej Wsi, Rożniawie, Preszowie, Kieżmarku). Większość tych manufaktur powstała na bazie obcego kapitału i była opanowana przez żywioł etnicznie obcy; w 1825 r. tylko jedna manufaktura znajdowała się w rękach sło wackich. Ze względu na słabe mieszczaństwo i brak rodzimego kapitału wykształcił się na ziemiach słowackich typ manufaktury rozproszonej. Dla życia gospodarczego Słowacji najbardziej charakterystyczna była produkcja płótna. Ogromną rolę odegrało tutaj wiejskie rzemiosło chalupnicze, zwłaszcza w zakresie włókien nictwa lnianego. Na obszarach środkowej i wschodniej Słowacji powstaly wielkie tereny uprawy lnu i produkcji plótna . Domowy wyrób płótna zapewniał egzystencję większości mieszkańców pólnocnych rejonów kraju. W Królestwie Węgierskim płótno wyrabiano w zasadzie tylko na Słowacji (Liptów, Spisz, Orawa, Turec, Trencin, Nitra, Gemer, Bardejov Zemplin). Na samym tylko Spiszu produkowano 6 mln łokci płótna rocznie, na ogólną liczbę 16 milionów łokci 11. Obok płóciennictwa dobrze rozwijało się sukiennictwo. W dobie Józefa II działało na Słowacji 1000 warsztatów tkackich. Najwięk szym targiem sukienniczym była w owym czasie Trnawa, gdzie odbywało się osiem jarmarków rocznie. Drugim co do znaczenia rzemiosłem było na Słowacji garbarstwo. W XVIII w. określony typ produkcji koncentrował się w poszczególnych rejonach kraju. I tak, płóciennictwo skupialo się w rejonie spisko-szariszskim, sukiennictwo na Ponitrzu i w zachodniej Słowacji, a garbarstwo i garncarstwo na Poważu (w dolinie Wagu) . Górnictwo i hutnictwo rozwijało się od czasów średniowiecza w Słowacji środkowej: w Bańskiej Bystrzycy, Kremnicy i Gemerze. Zarówno w hutnictwie,jak i w górnictwie glówną rołę odgrywałi potomkowie średniowiecznych kolonistów i miejscowa szlachta. Huty i kopał nie należały przeważnie do Niemców. Bezpośrednio przy produkcji pracowali "Słowacy, Niemcy, mniej było Rumunów, a Węgrzy tylko nieliczni" " . Oś rodkami handlu były w tym czasie jarmarki. Największe z nich odbywały się w Peszcie, Debreczynie, Kecskemet, Rabie, Vacovie i Senczu. Kapitał handlowy kumulowany był przez obcych kupców. Znaczna część produktów nabyII A . Spiesz, op. cit .. 5, 21 i nast. "I. Cnplovic. op. cit., s. 135..

(6) I. Zofia Bik. wana była przez tak zwanych Greków, tj. poddanych sułtana, którzy wywozili je na południe i wschód Europy. I tak, spiskie płótno sprzedawano Grekom, Serbom i Albańczykom, a ci sprzedawali je w Bułgarii, Mołdawii, Siedmiogrodzie, Slawonii, Dalmacji i Chorwacji, a także w Polsce (płótno bardiejowskie)". Rodzimy handel słowacki miał charakter domokrążny. Tysiące Słowaków krą żyło po wsiach i miasteczkach całej monarchii sprzedając płótno, olej, szafran i wyroby metalowe. Handel domokrążny odgrywał pewną rolę na rynku wewnętrznym.. Według niektórych badaczy słowackich początków formowania się rodzimej burżuazji szukać należy właśnie w handlu, a nie w przemyśle". Kupcy sło waccy mogli bowiem akumulować pewne sumy kapitału i podporządkowywać sobie wielu drobnych wytwórców rzemieślników. Tworząca się dopiero burżu azja miała charakter wielonarodowy. W jej skład wchodzili Niemcy, Żydzi, Węgrzy i w niewielkim stopniu Słowacy.. 2. Ziemie. słowackie. w doble Industrializacji. Proces industrializacji był na ziemiach słowackich znacznie opóźniony w porównaniu z jego stanem na ziemiach austriackich. Przyczyny tego były róż norodne: - pruska droga do kapitalizmu (uwłaszczenie chłopów dopiero w 1848 r.), -liczne przeżytki feudalizmu (cła wewnętrzne, niejednolity system miar i wag, długo utrzymujący się przymus cechowy), - brak rodzimego mieszczaństwa i burżuazji, - brak rodzimego kapitału, - specyficzna polityka Wiednia wobec Węgier, - silna konkurencja przemysłu z przedlitawskiej części monarchii, zwłaszcza z Czech i Moraw, - nierównomierny rozwój kraju, jego znaczna regionalizacja. Rewolucja przemysłowa w Słowacji rozpoczęła się ok. połowy XIX w., koniec zaś tego procesu nastąpił dopiero tuż przed I wojną światową. Badacze tego problemu nie są zgodni ani co do daty początkowej, ani też końcowej. Większość historyków słowackich datuje początek industrializacji na lata czterdzieste XIX w. Natomiast historycy czescy i anglosascy uważają, że Słowacja weszła w fazę industrializacji dopiero w latach sześćdziesiątych XIX w., a znaczące przyspieszenie dynamiki wzrostu nastąpiło dopiero w latach dziewięć dziesiątych, pod wpływem II rewolucji przemysłowej. Doszli oni także do wniosku, że rewolucja przemysłowa właściwie nie została na Słowacji zakoń czona przed I wojną światową". 13 Tarnżc,. s, 129-130. Np. A. Spiesz w cytowanym artykule: Rozvoj kapitalistickycll vztifI1OV .... 5, 2ł. 15 M.T. Grass, The 11ldustrial Rel/olulioll;n (he Habsburg Monarchy 1750-19/4, London 14.

(7) Słowacja IV. dobie industrializacji. Rozwój przemysłu. ciężkiego. W okresie industrializacji zaczęły podupadać miasta górnicze w środkowej Słowacji. Niedostatek węgla i wyczerpywanie się złóż żelaza i metali kolorowych stały się jedną z przyczyn niedorozwoju w dziedzinie przemysłu ciężkiego. Tradycyjne górnictwo i hutnictwo zaczęły upadać wraz z upowszechnianiem się nowoczesnych technologii. W świetnych niegdyś miastach górniczych malała liczba ludności i nasilał się proces migracji. W tym czasie rozwinęły się nowe kopalnie rud żelaza i metali kolorowych zlokalizowane na Spiszu i Gemerze. Ich produkcja kierowana była na eksport, do hut w Czechach, Austrii i na Węgrzech (ok. 55 % wydobycia)". Nowoczesny przemysł hutniczy rozwijał się od połowy XIX w. nad górnym i średnim Hronem. Huty żelaza powstałe w Podbrezowej, Hroncu i Tisovcu należały do tzw. kompleksu hut państwowych. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. zbudowano tam linie kolejowe. Węgiel i koks dowożony był aż z Karwiny. Największy ośrodek metalurgiczny rozwinął się w Podbrezovej (66% produkcji). W 1900 r. w całym kompleksie hutniczym zatrudnionych było ok. 3550 robotników". Ogólnie biorąc, na ziemiach słowac kich dominował przemysł wydobywczy, przemysły maszynowy i metalowy, związane z budową kołei, oraz przemysł produkujący prefabrykaty. Powolna industrializacja opóźniła także budowę nowoczesnej sieci komunikacyjnej. Główna sieć kołejowa zbudowana została dopiero w II połowie XIX w. (właściwie w ciągu 40 lat). Pierwsze kolejowe polllczenie Bratysławy z Wiedniem nastąpiło w 1848 l'. B raty sława długo jeszcze nie miała połączenia kolejowego z pozostałymi regionami Słowacji. Przebieg linii kolejowych zgodny był z interesami Wiednia i Budapesztu. Dopiero w latach siedemdziesiątych XIX w. nastąpiła intensyfibcja budowy linii kolejowych. Zbudowano wówczas trakty kolejowe w kierunku Bańskiej Bystrzycy, Zwolenia, Martina, zaś w latach dziewięćdziesiątych połączono Bratysławę z Dunajską Środą. i Brzecławiem". Niedostateczne było natomiast połączenie między południową i północną częścią kraju, rzadka też była sieć kolejowych linii lokalnych, co w sposób istotny opóźniało postęp industrializacji. Taki stan rzeczy był wynikiem polityki rząclu węgierskiego, a takżc wyrazem małej atrakcyjności ziem słowackich dla wielkiego kapitału. W tych regionach kraju, gdzie powstały węzły kolejowe wraz z nowoczesnym zapleczem usługowym, można 1972, s. 17; D.r. Good, ceol/omie Risc oj tlla HlIbsburg Empire Berkeley Univcrsity Cali rom in Prcss 1984, 5. 186 i nast.; R. Knnn. Z.Y. David, The Peoples oj Easte1'1l Habsburg L(lfuls 1526-1918, Univcrsity of Washington Prcss 1984, s. 255 i nast. POI'. leż: Pnilllys/ove ob/asli S/ol'ellska za kopi/aUslIIlI 1780-1945, pl'. zbiorowa, Slezky OSlav CSAV, Opava 1983. 16 J. Matćjeck, bulllslralizdcn{ tendellCf aformovd1l1 p1'limyslovych center 11(1 Slovcnska v abc/obi IIhe/'sheJIO kapiralisl/ill [w:] Pl'limyslove ob/asti .... s. 20. 17 Tamże, !I , 28-29, por leż R. Kann, Z.V. DRVid, op. cit., s. 388 i nast.; N,T. Grass, op. cir., s. 47 i nast. 18 J. Matej~ck, op.cil . s. 2 t; por. lei.: N .T. Grass, op. cil ., s. 37 i nasl. I.

(8) Zofia Bik zaobserwować dynamiczny rozwój niewielkich dotychczas miasteczek, a nawet wsi. Takie miasta jak Zwoleń, Zilina, Ruzomberk przeżywały okres ekonomicznego wzrostu, a niektóre miejscowości, nie posiadające nawet praw miejskich, jak Martin, Krompachy czy Vrutky, stały się ośrodkami produkcji taboru kolejowego". Właśnie tam znaleźli zatrudnienie bezrobotni górnicy ze środkowej Słowacji.. Przemysilekki Brak surowców energetycznych oraz agrarny charakter kraju sprawiły, produkcja przemysłowa rozwinęła się przede wszystkim w dziedzinie przetwórstwa rolnego (cukrownictwo, garbarstwo, przemysł tytoniowy) oraz włó kiennictwa. W przypadku przemysłu włókienniczego nie nastąpiła jego koncentracja. Największe zakłady włókiennicze powstały w Ruzomberku. Bawełna, len, konopie, juta przetwarzane były w fabrykach w Bratysławie, Keżmarku, Spiskiej Nowej Wsi i Zilinie (sukno). Najlepiej rozwinęła się w tym czasie produkcja szkła, która miała swoje stare, średniowieczne tradycje. Przemysł szklarski rozwinął się w środkowej Słowacji, gdzie znajdowały się cztery huty: w Malincu, Utekaci, Zlatnej i w Katarinskiej Hucie. Drugi ośrodek zlokalizowany został w dolinie Wagu. Od połowy XIX w. na Słowacji istniało 16 zakładów produkujących szkło i ceramikę, co stanowiło połowę przemysłu szklarskiego na Węgrzech. Większość hut szkła znajdowała się bezpośrednio przy węzłach kołejowych lub w ich bliskiej odległości, co umożliwiało dowóz surowców. Słowackie huty były jednak niewielkie, liczba zatrudnionych robotników nie przekraczała 200 osób (ogółem wszystkie huty zatrudniały ok. 2 tys.ludzi)'o. że. Przemysiowe. ośrodki miąjskie. Bratysława aż do połowy XIX w. była miastem "starego typu", pełnią cym przede wszystkim funkcje handlowe, usługowe oraz produkcyjne dla najbliższej okolicy. Niewielkie manufaktury, powstałe w XVIII w. w większości upadły. Dopiero w latach sześćdziesiątych powstało w Bratysławie ponad 40 manufaktur, lecz jedynie trzy spośród nich zatrudniały powyżej 100 robotników. Prawie do końca XIXw. dominowały tutaj niewielkie drobnotowarowe zakłady produkcyjne i warsztaty rzemieślnicze. Okres intensywnej industrializacji miasta przypadł na lata dziewięćdziesiąte XIX w. Dopiero wówczas Bratysława zaczęła zmieniać swoje oblicze, przekształcając się w nowoczesny miejski region. Zbudowano wiele zakładów przemysłowych, bazujących na wynalazkach II rewolucji przemysłowej. I tak, powstały: rafineria "Apollo", fabryka kabli, zakłady gumowe "Matador", zakłady włókiennicze "Danubius" oraz filia elektrotec1micznej firmy "Siemens-Schuckert".. 19 B. Pitvollova, llldusf/'ializacnf tel/cielice ... [w:) Pn;mys[ow! ob/asti"" s. 35. 2uR. Kann, Z.V. David, op. cit., s. 386, pOJ'. też: l. Matejćck, op. cit., s. 18..

(9) w dobie. W przedsiębiorstwach tych dominował kapitał akcyjny niemiecki, angieł ski i węgierski. Mimo tak znaczącej modernizacji przemysłu, w Bratysławie i okolicach dominowała produkcja w łókiennic za i przetwórstwo spożywcze. Przeważały także zakłady zatrudniające do 100 pracowników. W 1900 r. liczba robotników fabrycznych wynosiła zaledwie 6 tys.; znaczący wzrost tej liczby nastąpił w dziesięcioleciu przed I wojną światową i osiągnął liczbę ok. 15 tys. (tj. ok. 15-16% ogółu mieszkar\ców miasta)". Czynnikiem hamującym rozwój przemysłu ciężkiego w Bratysławie był niedostatek surowców, peryferyjne położenie miasta wobec Wiednia i Budapesztu, a zwłaszcza bli skość wysoko uprzemysłowionych i konkurencyjnych regionów morawskich i czeskich. Drugim ośrodkiem przemysłowym stały się Koszyce, będące stolicą wschodniej Słowacji, tj . regionu najbardziej zapóźnionego w rozwoju ekonomicznym . Na południe i wschód od miasta rozpościerała się kraina rolnicza o bardzo niskim stopniu urbanizacji. Aż do końca XIX w. Koszyce zachowały większość swoich średniowiecznych funkcji, tj . administracyjną , handlową i usługową. W 1870 r. w mie ście d ziałało ponad 300 kupców, prężnie rozwijało się rzemi osło i produkcja drobnotowarowa. Produkcja prze my słowa koncentrow ała się na przetwórstwie płodów rołnych (tytOI\, buraki c ukrowe itp.). Największym zak ła dem przemysłowym była fabryka tytoniu, a w da łs zej kolejności zakłady ceramiczne i cegielnia". W 1900 l'. W Koszycach podjęły produkcję dwa duże zakłady maszynowe. Produkcja przemysłowa przeznaczona była w więk szośc i na eksport, zaś produkcja rzemieś lnicza znajdowała zbyt na rynku wewnętrznym. Liczba robotników przemy s łowych wynosiła przed I wojn ą światową ok. 3500 osób". Koszyce były więc miastem o swoistej kombinacji elementów gospodarki średniowiecznej z nowocze sną (chociaż niewielką) strukturą przemysłową. Pozostały miastem usługowym dla stosunkowo rozlegl ego obszaru okolicznych miasteczek i setek wsi we wschodniej Słowacji. Dynamiczny rozwój rewolucji przemysłowej przeżywały w tym czasie mniejsze ośrod ki miejskie. I tak, Ru zomberk , p ołożony w Słowacji środkowej, nad Wagiem, s tał s ię poważnym ośrodkiem przemysłu papierniczego. Od 1887 l'. powstało tam ki łka nowoczesnych papierni, które produkowały cełulozę i papier na rynki węg ierskie i austriackie. W 1895 l'. pow stała w Ruzomberku (założona przez węgierskie towarzystwo akcyjne) duża fabryka tekstylna pn . Rybarpoli. Z czasem stala się jedną z największych wytwórni tekstylnych na Słowacji, Najbardziej dynamiczny rozwój w sensie demograficznym wykazywały wspomniane już małe miasta, które swój wzrost zawdzięczały budowie linii kolejowych i rozwojowi przemys łu maszynowego i metalowego. I tak, 21F., Dokcs , DejillY Bratislavy, Brntislava 1967, s. 188 i nast., por leż: J, Matejeck, op. cir '.23. 22 Slovensko v obc/obi prechod/ł odfeudaliZI11// kił kapitalizmu, pod red. S. Cambcla, SAV, Bralisl.v. 1989, s. 140 i nasl., por leż : J. M.tcjcek, op. cit ., s. 32. 23 Tamże, s. 33. 0l.

(10) Zofia Bik. wzrost liczby ludności w latach 1869-1910 wynosi! w Zwoleniu 299,7%, w Zilinie 219,4%, w Ruzomberku 99,4%, w Popradzie 115,2%24. Także dawne wsie, nie mające statutu miejskiego, które staly się ośrodkami przemysłu metalowego i maszynowego jak Vrutky, Martin, Krompachy, przeżyły z końcem XIX w. swoistą eksplozję demograficzną. W porównaniu z tymi ośrodkami dwa największe miasta słowackie, tj. Bratysława i Koszyce, wykazały mniejszy wzrost demograficzny. W analogicznym okresie wzrost liczby mieszkańców w Bratysławie wynosi! 68%, a w Koszycach 89%".. Kapital Czynnikiem hamującym rozwój inwestycji przemysłowych był niedostatek kapitału obcego. Dopiero w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. zaczął szerzej napływać na Słowację kapitał przemysłowy i bankowy. W 1900 r. istniało na Węgrzech 312 spółek akcyjnych w przemyśle o łącznym kapitale 325 'mln forintów. Jedynie 50 z tych spółek działało na Słowacji. Rodzimy kapitał był niewielki i nie przekraczał 1 mln". Po roku 1900 zaczął napływać kapitał czeski i wówczas rozwinęły się spółki akcyjne słowacko-cze skie. W 1884 r. powstał pierwszy bank słowacki pn. "Tatrabanka", który otworzył swoje filie w kilku miastach słowackich. Kapitał słowacki nadal był niewielki i jedynie w skromnej formie uczestniczył w przedsiębiorstwach przemysłowych.. Rolnictwo w dobie industrializacji Sytuacja ludności chłopskiej w II połowie XIX w. nie uległa większym zmianom. Rolnictwo na Słowacji nadał cechowało się wielkim rozdrobnieniem ziemi. Spis statystyczny z 1896 r. wykazał istnienie 11 ,5% gospodarstw liczą Gych ok. 0,4 ha, 31 % od 0,4 do 2 ha, 21 % od 2 do 4 ha oraz jedynie 17% od 4 do 8 ha. Spis wykazał prawie 10% chłopów bezrolnych. Wielkie majątki ziemskie liczące od 80 do 400 ha, znajdowały się w rękach Węgrów, którzy stanowili aż 90% wielkich posiadaczy ziemskich". Pauperyzacja chłopstwa postępowała znacznie szybciej niż w krajach sąsiednich, np. w Austrii czy w Czechach. Słowaccy chłopi z powodu słabej jakości gleby, zwłaszcza na północy kraju, hodowali głównie bydło i owce. W latach 1870-1900 pogłowie bydła zwięk szyło się z 880 tys. sztuk do 1 mln. Dopiero z końcem XIX w. powiększył się areał ziemi przeznaczonej pod uprawę zbóż i buraków cukrowych, głównie na południu kraju. Mechanizacja rolnictwa była znacznie ograniczona, zwłaszcza B. Pitvonova, op. cit., s. 35. s. 36. 26 R. Kann, Z.V. David, op. cit., g. 390; por. także J. Matejcek, op. cit., s. 16. 27 M. Waldcnberg, Kwestie narodowościowe IV El/ropie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1992, s. 78 i nast. Por. też Slovenske Dejiny, opr. zbior" Martin, s. 180 i nast. 24. 2S Tamże,.

(11) Słowacja. w dobie industrializacji. I. w malych i karlowatych gospodarstwach, położonych w górzystej części kraju . Rozwój stosunków kapitalistycznych powiększyl różnice między gospodarstwami wielkoobszarowymi a małymi, czy wręcz karłowatymi. Jedynie wieł kie majątki ziemskie stosowaly mechanizację i szybko reagowały na sytuację rynkową. Kryzys agrarny w Europie dwu ostatnich dziesięcioleci XIX w. zaostrzył kwestię chłopską w monarchii austro-węgierskiej. Wówczas to masowe migracje zarobkowe ludności chłopskiej stały się zjawiskiem niemal powszechnym. Głównym kierunkiem migracji wewnętrznej chłopów stały się płd. Węgry tzw. region zadunajski, Siedmiogród, kraje czeskie i Wiedeń. Szczególnie at.rakcyjny dla spaupetyzowanych chłopów był wówczas Budapeszt, przeżywający swoisty boom budowlany. Największa migracja wyszła z pół nocnych regionów kraju, tj. z Szarisza, Gemeru, Spiszu, Orawy i Liptowa. W pierwszej fali migracyjnej przeważali głównie chłopi z naj uboższych części kraju. W drugiej, na przełomie XIX-XX w., migrowali (obok chłopów) górnicy z upadających kopał ni w środkowej Słowacji oraz rzemieślnicy". Wyjeżdżali głównie do pracy w Westfalii. Dynamika procesu industrializacji w Europie zachodniej sprawiła, że rozwinięte kraje kapitalistyczne otwierały swoje rynki pracy dla emigrantów z Europy Środkowej, oferując wyższe płace i lepsze warunki życia. Mobilność społeczeństwa slowackiego była wówczas duża; nowe ośrodki przemysłowe oraz budowa linii kolejowych przyciągały robotników i chłopów z niedorozwiniętych regionów kraju. Przemieszczanie się ludności do nowych centrów przemysłowych było typowe dla stosunków demograficznych końca XIX w. Drugim wielkim kierunkiem migracji było masowe wychodźstwo do krajów Ameryki Północnej. W łatach 1899-1913 wyjechało do USA 394 tys. Słowa k6w(ok. 100 tys. wróciło). Przed I wojną światową w USA żyło ok. 600 tys. Słowak6w, co stanowiło ok. 1/4 całej popułacji". Ruchy migracyjne, zar6wno te zewnętrzne, jak i wewnętrzne, nie rozwiązały problemu bezrobocia i wołnej siły roboczej słowackich wsi i miasteczek. Słaba dynamika procesu industrializacji wraz ze specyficznymi cechami agrarnymi Węgier sprawiły, że Słowacja pozostała dałeko w tyle za krajami austriackimi. W drugiej połowie XIX w. wykształciły się wprawdzie podstawowe kłasy społeczne, tj. prołetariat i burżuazja , proces dyferencjacji nie był jednak bardzo zaawansowany. Zachowała się nadał liczna grupa wiełkiego ziemiaństwa, warstwa drobnych i średnich rzemieślników oraz masy spauperyzowanego chłopstwa. Mimo postępów w industrializacji Słowacja pozo stal a krajem agrarnym; 2/3 jej mieszkat\ców utrzymywaŁo się z rolnictwa. Przemysł i rzemiosŁo były źródłem utrzymania jedynie dla 16% Słowaków. W omawianym okresie Słowacy posiadali nieliczną burżuazję, bardzo skromną grupę rodzimej 28 B. Pitvonova, op. cit" s. 37-38; por. też I. Sil'ńcky, Sril/wvGnie Slovakov fUl DO/Il/i ZeIllIV 18. a /9 SI., Murlin 197 I. 29 A. Spiesz, Dejiny Slovenska, Brntislnvn 1992, s, J 15 i nast, Por tcż: R. Kann, Z.V. David, op. cil. s. 3B4..

(12) I. Zofia Bik. inteligencji, co bylo wynikiem procesów madziaryzacyjnych. W związku z tym nie wykształcili własnej kadry oświatowej, administracyjnej i menedżerskiej. W nowym państwowym związku z Czechami byli partnerem dużo słabszym, zarówno pod względem gospodarczym, jak i kulturowym. Ten stan rzeczy w znacznym stopniu zdeterminował wzajemne rełacje Czechów i Słowaków w okresie międzywojennym. Slovakia In the Age ol Industrlallzatlon This article is nn attempt to revea! the specifics of the ecollomic situation in the Slovakian lands in the nineteenth century. A delayed industrial revolution. a laek af indigcllous bourgeoisie and capital. significant regionisation, and, above all, Ihe agrarian character af the country were all ractars Ihat hampered lhe industrialization oC Slovakia. The period of intense. industrialization did not tuke place unOI the 18605, while significant acceleration in the fale of growth did not occm unti! the turn of tlte century..

(13)