A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ________FOLIA LINGUISTICA 25, 1991
Kazimierz Bajor
UWAGI O WYBRANYCH ROSYJSKICH KONSTRUKCJACH TEMPORALNYCH Z LEKSEMEM НОЧЬ (NA TLE POLSKIM)
Ночь wraz z kilkunastoma innymi wyrazami tworzy grupę leksy- kalno-semantyczną obejmującą swym zakresem temporałnym 24 godziny tj. okres obrotu Ziemi dookoła swej osi. Z uwagi na fakt, że wyra zy te oznaczają pojęcia, które łącznie pokrywają cały wspomniany odcinek czasu (dobę), przyjmuję, że tworzą one swojego rodzaju pole znaczeniowe. Oprócz wyrazu ночь zaliczam tu m. in.: anto nim tego wyrazu, t j . день, wyrazy oznaczające czas ranny: заря, свет, рассвет, восход (солнца), утро, wyrazy oznaczające czas wieczorny: закат, заход (солнца). сумерки, вечер, a także wyrazy oznaczające czas w połowie dnia i nocy a mianowicie: полдень i полночь. Osobno trzeba wymienić jeszcze wyraz петухи. który wraz z kwantyfikatorami: первые. вторые. третьи петухи. służy do okre ślania czasu doby wg piania kogutów1 . Konstrukcje temporalne z tym wyrazem często występują w literaturze poświęconej radzieckiej wsi, nie zawsze zresztą są dzisiaj dobrze rozumiane2 .
Przedmiotem mojej uwagi będą konstrukcje temporalne tworzone przez przytoczone wyrazy z użyciem przyiraków, z tym, że główną uwagę zwrócę na konstrukcje z formami wyrazu ночь. Swoje spo strzeżenia uporządkowałem w ten sposób, że najpierw omawiane są
1 Podobnemu celowi służy narzędnikowa forma la od курица* с кипами (por.i ложиться (укладываться) с курами - dla określenia wczesnej pörywle-
czornej ). 1
2 Np. Wil Lipatow użył konstrukcji с первыми петухами w znaczeniu « ś w i cie», por.: - Не пробуждаются? {...] Ну, значится, с первыми петухами при- шедши: их надоть водой отливать [...] - А не гуляй до рассвету. Rzeczywistość językowa jest natomiast taka, że первые петухи to «północ», вторые - «brzask», a dopiero третьи znaczy «świt».
struktury o charakterze niefazowym: interlokacyjnym i ekstraloka- cyjnym (prelokacyjne i postlokacyjne), a następnie fazowe, a wśród nich inchoatywne, finitywne i inchoatywno-finitywne.
Przechodzą do omówienia wyrażeń intralokacyjnych, to jest ta kich, które sytuują czynność, stan lub proces w granicach loka- lizatora. W zebranym materiale ogółem odnotowałem 14 schematów z dziewięcioma przyimkami. Są to następujące schematy: в + bier nik (bez determinanta): в полдень, в сумерки, в вечер, в ночь. в полночь; tylko z determinantem: в (какой) день, в (какой) рас свет. в (какое) у т р о: в + miejscownik (в сумерках, в полднях. в ночи): в течение + dopełniacz (в течение утра, в течение дня. в течение вечера, в течение ночи); за + biernik (за день, за утро, за вечер, за ночь); на + biernik (на утро, на поддень. на сумерки, на вечер, на ночь); на + miejscownik (на заре / на зорьке г на свету, на рассвете, на восходе (солнца). на за кате (солнца); о + biernik (przestarzałe) (о полдень. о полночь); о + miejscownik (przestarzałe) (о заре, о полночи): по + celownik
(1р.: по утру, по вечеру; lmn.: по зарям, по утрам, по вечерам. по ночам); при + miejscownik (п р и свете, п р и восходе солнца, при закате солнца); с + dopełniacz (с утра, с вечера, с ночи, с пол ночи) ; с + narzędnik (с зарей, со светом, с рассветом, с вос ходом (солнца). с солнцем., с заходом (солнца). с (первыми. вто рыми. третьими) петухами, с курами); среди + dopełmiacz (среди дня, среди ночи).
Jak widać, odnotowano tylko 7 grup z wyrazem ночь : в ночь. в ночи, в течение ночи, за ночь, на ночь, с ночи i среди ночи. W konsekwencji nie realizuje się aż sześciu spośród wyszczegól nionych dwunastu schematów. Nie ma więc w użyciu np. takich wy rażeń jak *по ночи (por. по заре, по утру, по вечеру). nie mówi się *при ночи na wzór при свете, ani *c ночью wg analogii do: со светом, с рассветом. Świadczy to o znacznej frazeologizacji wyrażeń przyimkowych w rozpatrywanym polu, zwłaszcza gdy się zwa ży, że z kolei wiele spośród przytoczonych leksemów temporalnych nie realizuje schematów możliwych z wyrazem ночь. Na przykład: przy możliwości użycia schematu в + biernik z formami wyrazów полдень. сумерки. ночь, полночь bez determinanta (в полдень. ъ
сумерки, в ночь, в полночь) nie ma uzusu dla *в утро. *в рас свет. *в закат i in. Inaczej mówiąc zamiast ночью możemy powie
dzieć в ночь i będzie to zgodne zarówno ze stosowanym zwyczajem językowym, jak i z normą, nie możemy natomiast zamiast днем po wiedzieć в день. Schemat в + biernik z wyrazem день w rozpatry wanym znaczeniu realizuje się tylko z determinantem (por. в ве сенний день).
Mowa, oczywiście, o języku współczesnym, bowiem w ruszczyźnie starszej doby wyrażenie в день dla oznaczenia pory doby byłe możliwe. Świadczy o tym żartobliwe powiedzonko: В день не спится
3 '
в ночь не естся (о rzekomo chorym) .
W języku polskim adwerbializacja rozpatrywanych struktur za szła również bardzo daleko. Wystarczy powiedzieć, że schemat w + miejscownik właściwy dla wyrazu noc (w nocy) nie może być stoso wany do wyrazu dzień, który łączy się z przyimkiem w w bierniku
(w dzień). Forma we dnie pozostała tylko w zwrocie: we dnie i w no cy.
Przy konstrukcjach intralokacyjnych z wyrazem ночь najczę ściej w analizowanym materiale pojawiało się wyrażenie z przyim kiem среди. Среди ночи znaczy tyle, co »w nocy, w czasie nocy, podczas nocy« z tym, że z racji nie zatartego jeszcze znaczenia wyrazu среди. lokalizowana czynność może być odbierana również jako znajdująca się w pobliżu połowy ("środka") lokalizatora. Przykłady: Он встал среди ночи и пошел в эту сырую тьму [Куприн]; Среди ночи неожиданно начался снегопад [Бубеннов], Вдруг среди ночи громко залились собаки [Шишков], Спала теперь Анфиса Макси мовна слабо, некрепко. Просыпается среди ночи и все думает, ду мает ["Новый мир" 1981, » 3 J; Среди ночи из комнаты Дашека выхо дит подвыпивший дядя ["Октябрь" 1982, W 12].
Przyimek среди w konstrukcjach temporalnych jest używany w ruszczyźnie dość często. Oprócz wymienionych już: среди д н я .с р е ди ночи możliwe (i zaświadczone) są jeszcze takie wyrażenia jak: среди летних дней, среди недели, среди лета, среди зимы. среДИ разговора, среди тишины i in. W zakresie aktualnego użycia te go przyimka język rosyjski przypomina polszczyznę Mickiewicza, u
Zwraca uwagę fakt, że wyrażenie в день funkcjonuje w konstrukcjach eksplikujących temporalnie treści o charakterze frekwentatywnym i dystrybu- tywnym (принимать что три раза в день, получать по коробке конфет в день itp.). Należy jednak zauważyć, że wyraz день pojawia się w tych konstruk cjach jako jednostka rachuby czasu, o czym świadczę takie użycia jak разре шать что раз в три дня, мочь быть вместе раз в десять дней i podobne.
którego temporalne śród pojawia się w kilkudziesięciu zdaniach. Mamy u Mickiewicza więc nie tylko śród dnia i śród nocy, ale i takie wyrażenia jak śród gwaru, śród pracy, śród zgiełku, śród oręża szczęku, śród żałosnego społrodakow jfAu, a nawet śród tego szemrania i s rod nałożnic зло ich łaskotania.
We współczesnym języku polskim rosyjskiej konstrukcji среди ночи odpowiada wyrażenie w nocy. W niektórych kontekstach ekwi walentem może być też w środku nocy. Wyrażenia wśród nocy w za sadzie się nie spotyka. Trudno np. sobie wyobrazić, żeby matka powiedziała, że "musiała [•••} wśród nocy wstawać do dziecka". Nieobecne w języku potocznym, wyrażenie to czasem pojawia się w tekstach literackich. W moim materiale jest jeden taki przy kład z twórczości A. Rudnickiego: Maszerowaliśmy wśród nocy. Można jeszcze wymienić przestarzałe śród nocy: O napad niespodziany nie było trudno na ciemnych i krętych uliczkach, zwłaszcza śród ciem nej nocy [L. Sieraieński]. Podsumowując można by powiedzieć, że wyrażenie jest znane obu językom, ale współcześnie realizowane w zasadzie tylko w języku rosyjskim.
Przejćę teraz do wyrażenia в ночь. Chodzi o użycia w rodza ju: Родила царица в ночь Не то сына, не то дочь [Пушкин]; Завтра - послезавтра поеду в ночь [а. Иванов]; Завтра в ночь будем ло вить возможного вора твоей лошади [можаев]; Старики с парнем едва нашта дверь, а в ночь были арестованы [Шишков]; Я должен был заступить на работу в ночь ["Юность" 1983, » 8 ]; Поедешь в ночь [“Москва" 1984, » 10].
Rosyjskiej strukturze в ночь odpowiada polska w nocy, czyli miejscownikowa. Wyrażenia w noc adwerbialnie dziś nie używa się4. Nie powiemy, że caryca urodziła dziecko w noc lecz w no cy. Wyrażenie w noc może jednak wystąpić w konstrukcjach sfra- ZeologiZOwanych typu: długo w noc, późno (do późna) w noc.
Zupełnie inną kwestią jest użycie tego połączenia z określe niem. W wypadku, gdy rzeczownik noc ma przy sobie przydawkę, schemat w * biernik funkcjonuje swobodnie, np. mówimy: w noc w i g i lijną, w n o c zimcvego przesilenia itp. Co prawda są pewne ograni czenia, np. nie zaleca się używania przydawki w postaci zaimka wskazującego: w tf> noc (lepiej: tej nocy).
4 Śladem dawniejszego uzusu nogą być słowa przedwojennej, jeszcze nie za pomnianej piosenki: Marynarz w noc się bawi, w dzień na hamaku śpi...
W języku rosyjskim grupy imiennej в + biernik z determinantem używa się bardzo często. Chodzi o takie wyrażenia jak: в эту ночь (Спал в эту ночь Михаил скверно [Ганина]; в ночь перед мар шем (В ночь перед маршем солдаты спали немного ["Правда" 1983, » 193j- Poza tym wyrażenie в ночь jest elementem rozbudowanych konstrukcji w rodzaju: в ночь со среды на четверг, в ночь с 1 на 2 июля, в ночь на субботу, в ночь на пятое июня, в ночь под суб боту (под пасху) itp., рог.: Мухин дежурит в ночь со среды на четверг ("Учебный словарь сочетаемости слов русского языка"). Сын сообщал нам о том, что его отец скончался в ночь с 1 на 2 июня [Сухотина-Толстая]; В ночь на субботу подразделения имперской гвардии [...] напали на тренировочную базу ВВС Фарахабад ["Крас ная звезда" 1979, » 36]; В ночь на пятое июля в поиск ушла группа лейтенанта Мелешникова ["Правда" 1983, » 188]; Как-то в ночь под субботу глаз не мог я сомкнуть ["Литературная Россия" 1977, » 39]; Случилось это а ночь под Новый год ["Комсомольская правда" 1979, » 265].
Konstrukcje typu в ночь со среды на четверг mają w polszczy- źnie odpowiednik z wyrażeniem w + miejscownik (por.: w nocy ze
środy na c zw artek). Konstrukcje skrócone (z pominięciem wyrażenia z przyimkiem ną) w języku polskim trafiają się rzadko, najczę ściej w tłumaczeniach z rosyjskiego, np. w jednej korespondencji z ZSRR można było przeczytać: Niepodważalne dane [...] ujawniły prawdziwe tło wielkiej prowokacji wojskowo-politycznej, dokonanej przez służby specjalne Stanów Zjednoczonych na radzieckim Dale kim Wschodzie w nocy na 1 września - pisze 20 bm. na łamach "Prawdy" radziecki marszałek lotnictwa ["Trybuna Ludu" 1983, nr 224]. Jest znamienne, że w innym miejscu tę samą informację tem- poralną oddano już za pomocą pełnej konstrukcji, por. Informowa no już o brutalnym naruszeniu granic państwowych Związku Radzie ckiego przez samolot, który w nocy z 31 sierpnia na l września
wtargnął w przestrzeń powietrzną ZSRR ["Życie Warszawy" 1983, nr 213]. Trzeba tu jeszcze dodać, że w obu językach funkcjonują struktury eliptyczne, to jest z pominiętym wyrażeniem в ночь
(w.nocy). Chodzi о wyrażenia w rodzaju: С субботы на -воскрзсенье я и поехал [эощенко]. Nocować będę z czwartku na piąte* w Bou logne [Chopin]. Struktury te wskazują na noc jako przejście w czasie.
Zamiast przysłówka ночью używa się również wyrażenia в ночи, ale w znaczeniu temporalnym konstrukcja ta występuje niezmiernie rzadko. Mam tu na myśli takie konstrukcje jak w zdaniach: Молчи*, молчи; Не погуби нас: я в ночи Сюда прокралась осторожно [Пуш кин]; Но солнышко взошло [...] И бедный Василек, завянувший в ночи, Небесным взором оживило [Крылов]; И вы ушли от милых мест. Покинув дом в ночи [Тихонов]; - Нина, Нина, - вздыхал в ночи Прохор [Шишков]; Вспоминал виденное им издалека извержение Клю чевской - красные зигзаги, обозначавшие в ночи конус склона [Га нина]. Tu też można wymienić żartobliwe powiedzonko: Что ты зна ешь, в ночи родившись.
Jak się wydaje, wyrażenie в ночи oprócz temporalnego ma pe wien odcień znaczenia akcesoryjnego, np. w zdaniu: Самолет как бы крался в ночи над нашей территорией ["Правда" 1983, » 248J в ночи może być oddane przy pomocy polskiego po nocy tzn. « w mro kach nocy, wśród nocnych ciemności, pod osłoną nocy».
Przy tłumaczeniu na język rosyjski polskie w nocy z jreguły jest oddawane przez ночью a nie za pomocą в ночи, co potwier dza rzadkość tego wyrażenia5 .
Do sytuowania czynności w przeciągu trwania danego odcinka czasu język rosyjski ma wyrażenia biernikowe z przyimkiem за_: за утро, за вечер, за день, за ночь. Oto przykłady użycia: Вар вара принесла одну книжку, проглотила за ночь [Розов]; Я изму чился за ночь [Семенов]; За ночь в открытое окно налило дождя [Шишков]; Волкомич сообразил: все вчерашнее измялось за ночь ["Новый мир" 1984, W 11]6 .
Polskiego przyimka za z biernikiem w znaczeniu temporalno- -duratywnym nie używa się, a ściślej mówiąc, takie użycie uważane jest za niepoprawne. Odpowiednikiem rosyjskiego за ночь są wy rażenia przez noc i w ciągu (w przeciągu) nocy.
W języku rosyjskim w funkcji intralokacyjnej stosuje się rów nież wyrażenie с ночи (w znaczeniu «z nastaniem nocy, we wcze snej porze nocnej», por.: С ночи танки ушли в указанном направле
5 Por. oryginał AntJka В. Prusa i jego tłumaczenie na rosyjski: Dopiero późno w nocy wracali do domu. возвращались они домой уже поздней ночью.
6 Do oznaczania rozciągłości w czasie służy też wyrażenie В течение ночи, por. В течение ночи немецкое командование приняло все меры, чтобы остановить здесь продвижение наших войск [“Новый мир“ 1984, № 9].
нии (Николаева); Весной, в конце апреля, случаются порой такие теплые, распахнутые во все стороны света дни, что еще с ночи чув ствуешь их приближение [Семенов].
Jako ciekawostką można podać, że tłumacz Cichego Donu Szo łochowa с ночи oddał bezzasadnie przez temporalno-frekwentatywne
co noc, por. Несмотря на угрозы отца, Григорий, таясь уходил к ней [Аксинье] с ночи и возвращался с эарей (Przekład: pomimp po gróżek ojca Grigorij co noc wykradał się i wracał o świcie).
Język polski analogicznego wyrażenia nie ma, chociaż ten sam schemat jest realizowany z wyrazami rano i wieczór (г rana, z w i e
czora) .
Jeden schemat w obrębie konstrukcji intralokacyjnych z wyrazem ночь ma kształt no + celownik lm., por.: - Я сейчас лампу за свечу, у нас по ночам огня нету [Паустовский]; По ночам раздава лись в саду выстрелы (Шишков). Konstrukcja по ночам ma charakter iteratywny, informuje, że czynność w lokalizatorze powtarza sią. Schemat ten w języku rosyjskim realizowany jest nie tylko z na zwami pór doby (por. także по зарям, по утрам, по вечерам), gdyż funkcjonują jeszcze takie konstrukcje jak: по понедельникам по праздникам, по осеням i podobne. Język polski w zasadzie podobnymi konstrukcjami nie posługuje się. Wyjątkiem jest wyraże nie po nocach, które nie będąc tożsame strukturalnie z rosyjskim по ночам jest identyczne z nim w treści (por.: W dzień spał, po nocach grał w karty).
Konstrukcja no ночам bywa translatem dla polskiego wyraże nia p o nocy, o czym świadczą następujące przykłady: Tłuką się po nocy kiej Marek po piekle [Reymont] (Tłumaczenie: Бродит no ночам, как домовой)? przypuszczał nawet, że może nigdy nie jeździli we dwójkę konno po nocy [Iwaszkiewicz] (Tłumaczenie: Возможно, они вовсе не ездили вдвоем по ночам).
Osobnego potraktowania wymagają te konstrukcje z formami wyra zu ночь, które mają charakter duratywno-rezultatywny, t j . wska zują na miarę stanu spowodowanego przez czynność komunikowaną przez podstawę konstrukcji. Chodzi o konstrukcje przy nadrzędni- kach rozumianych kauzatywnie, пр. остаться. приглашать itp., od
powiadające na pytanie » n a jak długo«? Odnotowałem dwa schema ty składniowe: на + biernik i в + biernik.
Przykłady realizacji schematu z przyimkiem на: В окно, кото рое оставалось открытым на ночь, вливалась из сада свежесть ран него утра [ К о р о л е н к о ] ; а муж на ночь посреди комнаты раскладушку ставит [г. Семенов]. Realizacja schematu z przyimkiem в: - Я хо тел завтра пару каменщиков в ночь назначить [в. Иванов]; Кол хозники приглашают его в ночь на рыбалку ["Литературная газета" 1983, » 32].
Można tu zauważyć, że konstrukcja в + biernik, ze wzglądu na swoją dwuznaczność, nie jest najlepszym sposobem wyrażania roz patrywanego znaczenia {wyrażenie приглашать в ночь odpowiada rów nież na pytanie «kiedy»).
W tekstach polskich podobne treści były .oddawane z reguły przez konstrukcje Z przyimkiem na (por. zostawiać (naznaczać, z apra
szać) na n o c ) .
W odniesieniu do konstrukcji z przyimkiem на trzeba zauważyć, że z rzadka służy ona też do wyrażania treści ogólnotemporalnych (odpowiada na pytanie: kiedy?) i wtedy nie jest uwikłana kauza- cją, por.: Я нынче казан настрою, на ночь рыбу поедем лучить [Б. Можаев]. Por. podobne użycie wyrażenia na noc w jązyku pol skim: Młody [...] podejmie pracą w sektorze prywatnym, może być na noc ["Polityka" 1984, nr 10]. Podobne, niekauzatywne kon strukcje z przyimkiem на są realizowane (również rzadko) z for mami wyrazów: утро, полдень, сумерки, вечер, wskazując na spo- radyczność korzystania z tego schematu we wspomnianym znaczeniu mam, rzecz jasna, na wzglądzie konstrukcje bez determinanta. Obecność pewnego typu określeń przy imieniu wprowadza tę kon strukcją w krąg struktur o zupełnie innej frekwencji. Chodzi o konstrukcje: на вторую ночь, на следующую ночь i podobne.
Przechodzę do omówienia konstrukcji prelokacyjnych, tj. sytu ujących czynność przed lokalizatorem. W wyekscerpowanym materiale mam 11 schematów składniowych realizowanych w tych konstrukcjach z trzema przyimkami właściwymi i ośmioma wtórnymi. Są to następu jące struktury: близ + dopełniacz (близ полудня. близ полуночи). до + dopełniacz (до петухов, до зари, до света / до свету, до рас света. до восхода, до солнца, до полудня, до захода солнца, до заката солнца), незадолго до + dopełniacz (незадолго до рассвета.
незадолго до захода), к + celownik (к заре, к полудню, к заходу солнца, к закату, к сумеркам, к вечеру, к ночи, к полуночи). ближе к + celownik (ближе к рассвету, ближе к полудню, ближе к вечеру). поближе к + celownik (поближе к вечеру), на + biernik + глядя (на ночь глядя), около + dopełniacz (около полудня, око ло вечера, около полуночи), перед + narzędnik (перед зарей, перед светом, перед рассветом, перед восходом солнца, перед утром, пе ред полуднем, перед вечером, перед заходом солнца, перед закатом, перед ночью, перед полуночью), под + biernik (под утро, под ве чер) . раньше + dopełniacz (раньше петухов).
Jak widać z przytoczonego materiału do największej liczby po łączeń składniowych wchodzą przyimki: до, к i перед. Niektóre konstrukcje mają postać wyraźnie sfrazeologizowaną, np. z przy- imkiem под są do odnotowania tylko wyrażenia: под утро i под вечер. Nasuwa się tutaj od razu zestawienie z językiem polskim, który dysponuje dzisiaj już tylko jedną taką konstrukcją: pod vi*-
czdr. W języku polskim starszej doby schemat biernikowy z przy- irakiem pod miał charakter zupełnie swobodny, co zaświadczają ta kie przykłady z mojej kartoteki jak: pod зато południe, pod zachód
słońca, po d dzień, pod noc i inne. Jak wynika z materiału języ kowego, dokonywano rozróżnień co do relacji przyimka pod i przed
wobec lokalizatora: przyimek pod oznaczał bliższą lokalizację temporalną, przed trochę dalszą, por. u Sienkiewicza: Ruszysz dziś pod wieczór, a przed wieczorem przyjdziesz po instrukcje.
Formy wyrazu ночь zostały odnotowane w następujących wyraże niach: до ночи, к ночи, перед ночью i на ночь глядя.
Konstrukcję z przyimkiem до (w znaczeniu «przed») spotyka się bardzo rzadko. Oto przykład jej użycia: Надо было чем-то срочно, до ночи, помочь бойцам и заткнуть прорыв [Симонов].
Zdecydowanie największą frekwencję ma konstrukcja z przyimkiem к (к ночи), zresztą równie często odnotowana w innych reali zacjach leksykalnych (к утру, к полудню, к вечеру). рог.: Но вот квартира постепенно темнеет, к ночи на дворе подмораживает [Катаев]; С грехом пополам к ночи подписи все же были сделаны ["Юность" 1984, » 5]; Но к ночи хлынул с громом проливень-дождь [Шишков]; А мужик повеселел, покушал даже, но к ночи все-таки помер [Зощенко].
W języku polskim podobne konstrukcje (tzn. z przyimkiem ku)
JD
można odnaleźć tylko w języku autorów dawniejszych, np. wyrażenie ku wieczorowi mogę zaświadczyć przykładem z czasopisma "Lamus" (rocz nik 1909-1910), a wyrażenia *u nocy używał Kraszewski (por.s Choć miał trzy mile przed sobą, zrobił je w dniu jednym i ku nocy stanął w Nałyczkach).
Dość często we współczesnych tekstach rosyjskich pojawia się a
konstrukcja на ночь глядя. . por.: А зачем, собственно, ехать мне, на ночь глядя? [Семенов]; Приперся на ночь глядя и - здра- стье - расселся, чаи тут гоняет ["Москва" 1984, » 6j. Właśnie tym wyrażeniem oddano polskie przed noc ą w przekładzie "Nagiego sa du" W. Myśliwskiego: Мать все грела и грела еду к его приходу, и все без толку, потому что он возвращался на ночь глядя, после людей, когда уже все остывало.
Do lokalizacji czynności przed nocą służy również w ruszczy- źnie przyimek перед w użyciu z narzędnikiem: Я все надеюсь, что они разойдутся перед ночью [J1. Толстой]; Перед самой ночью [...] вернулся из лесу Прохор [Шишков].
Wszystkie te konstrukcje mają we współczesnej polszczyźnie tylko jeden odpowiednik w wyrażeniu z przyimkiem przed: przed nocą (przed samą nocą).
W odróżnieniu od rozpatrywanych konstrukcji intralokacyjnych (sytuujących czynność w granicach lokalizatora) i prelokacyjnych (sytuujących czynność przed lokalizatorem), konstrukcje postloka- cyjne, informujące o następczości czynności, czyli sytuujące ją po lokalizatorze (w tym przypadku po oznaczonej porze doby), tra fiają się w tekstach bardzo rzadko, odnotowałem tylko dwa sche maty: z przyimkiem за i biernikiem oraz przyimkiem после i do pełniaczem.
Wśród wyekscerpowanego materiału znalazły się następujące konstrukcje: a) bez determinanta: за полдень, за полночь; после рассвета, после полудня, после полуночи, после первых петухов. b) z determinantem: после полезно и хлопотливо проведенного утра, после глухой ночи, после первой снежной ночи. g
Schemat на + biernik + ГЛЯДЯ ma bardzo ograniczone możliwości realiza cji. Poza przytoczoną konstrukcją z wyrazem ночь odnotowałem jeszcze tylko struktury: на понедельник глядя i на зиму глядя.
Jak wynika z przytoczonego materiału, nie udało się odnotować żadnej konstrukcji z wyrazem ночь bez determinanta. Konstrukcje z determinantem przytaczam w kontekście: Но и шарканье [...] по сле глухой ночи бывало почти так же радостно, как настоящий рас свет [Пришвин]; Но после первой же снежной ночи парочки жаворон ков появляются на дорогах и улицах ["Наука и жизнь" 1984, » 12J.
Tak więc w zakresie postlokicyjnym mamy do dyspozycji właści wie tylko jeden schemat (schemat z przyimkiem эд jest realizowany
tylko w dwóch wyrażeniach zadwerbializowanych), który wykorzysty wany jest w minimalnym stopniu. Nasuwa się myśl, że potencjalne możliwości systemu językowego nie są tu wykorzystywane w podobny sposób jak przy wyrażaniu treści intralokacyjnych i pre.lokacyj- nych z przyczyn ekstralingwistycznych. Z niewiadomych powodów (może je wyjaśni psycholingwistyka?) użytkownicy języka nie kon centrują się na tym, co minęło, lecz ześrodkowują uwagę na chwili obecnej i na tym, co nadchodzi. Ten stan rzeczy w naturalny s p o sób odbija się na zakresie i sposobie zachowania językowego. Za taką hipotezą przemawiałaby wielość konstrukcji sytuujących czyn ność (proces, stan) przed nastąpieniem dnia i w czasie wczesnych godzin rannych, czyli tych, które następują po nocy oraz odnoto wywana ich duża frekwencja w tekstach. Wymienię te konstrukcje: до зари, к заре, перед зарей, до рассвета, незадолго до рассвета. к рассвету, ближе к рассвету, перед рассветом, до света (свету), перед светом, до восхода (солнца), перед восходом солнца. до солнца, до петухов, к утру, перед утром, под__%тдд; на заре (зорьке), с зарей, przestarzałe о заре, на свету, при свете, со светом, на рассвете, с рассветом, на восходе (солнца), при вос ходе 1 солнца), с восходом солнца, с солнцем, вместе с солнцем, по росе, со вторыми (третьими) петухами ; с утра, на утро i inne.
W języku polskim mamy obraz identycznyî zamiast mówić, że coś stało się p o nocy (tzn. po tym, jak noc minęła) stwierdzamy ra czej, Że t o C O Ś miało miejsce do dnia, przede dniem, nade dniem, przed świtem, o brzasku itd., itp. Konstrukcja p o nocy bez przy-
dawki pojawia się tylko wyjątkowo, ale i wtedy jej charakter teraporalny jest wątpliwy, np. w przytoczonych w słownikach pod redakcją S. Szobera i M. Szymczaka frazach: Po nocy dzień nad chodzi, po smutku wesele? Po nocy wstaje dzień, wyrażenia г przy imkiem p o są właściwie dopełnieniami. Być może, na tę sytuację
ma jakiś wpływ funkcjonowanie wyrażenia po nocy jako konstrukcji intralokacyjnej (w znaczeniu «w mrokach nocy», por. Nie lubię chodzić po nocy).
We współczesnej ruszczyźnie pojawiają sią również swoiste konstrukcje postłokacyjne z przyimkiem через. Nie chodzi tutaj o konstrukcje w rodzaju через неделю lub через пять л е т , które w części imiennej mają nazwą jednostki rachuby czasu. Ostatnio pojawiają sią wyrażenia, w których wyraz przyprzyimkowy jest na zwą pory roku, kolejnego dnia tygodnia i inne. Wśród tych kon strukcji pojawia się również grupa z wyrazem ночь. Odnotowałem ją w postaci через две ночи: В церковь она, конечно, не пошла, но через две ночи Стелла приснилась ей снова [Ганина]. Osobliwością tej konstrukcji jest to, że через две ночи nie znaczy bynaj mniej: «po dwóch nocach, po upływie dwóch nocy» ale znaczy, że czynność sytuowana jest «w trzecią z kolei noc, w najbliższą noc po wspomnianych dwóch nocach». Podobnie wyrażenie через воскре сенье nie będzie znaczyć po prostu «po niedzieli» lecz «w naj bliższą kolejną niedzielą po tej niedzieli, która minie». Kon strukcji, o których mowa, nie należy również mylić ze struktura mi frekwentatywnymi sytuującymi czynność w regularnych odstępach czasu przedzielonego interwałami, np. писать через день (por.: Пиши через день, а если что случится, то и каждый день [Досто евская] ).
Wszystkie dotychczas omówione konstrukcje temporalne miały cha rakter statyczny. Wśród konstrukcji temporalnych można jednak wyróżnić takie, które mają charakter dynamiczny, fazowy. Mogą to być konstrukcje informujące o początkowej granicy rozwijanej czyn ności (odpowiadają na pytanie «od kiedy») - inchoatywne lub też informujące o końcowej granicy rozwijanej czynności (odpowiadają na pytanie «do kiedy») - finitywne. 2 punktu widzenia stosunku sytuowanej czynności do lokalizatora temporalnego pierwszy typ kon strukcji należy zaliczyć do struktur postlokacyjnych, a drugi - do prelokacyjnych.
w zakresie konstrukcji typu inchoatywnego przy wyrażaniu czyn ności rozwijanej od oznaczonej pory doby język rosyjski posługu je się dwoma schematami ę + dopełniacz i (rzadziej) от + dopeł niacz (przykładowe realizacje: с рассвета, с утра. с ночи, с полночи; от полудня, от полуночи). W zebranym materiale копт
strukcje z wyrazem ночь są reprezentowane zarówno z determinan tem jak i bez niego: С ночи шел крупный дождь [Шишковi; С той но чи он был обречен [Катаев]; С той ночи, вернее, с того утра я живу у Игоря [Ганина]; Она примолкла как-то, притихла с той зло получной ночи [Ганина], w połszczyźnie te same treści oddaje przyimek od z dopełniaczem, por. od nocy (Od nocy lał rzęsisty deszcz).
Rozwijanie czynności do końcowej granicy oznaczonej w postaci jakiejś pory doby mamy w takich konstrukcjach jak: до солнца, до свету (света). до утра, до полудня, до заката, до вечера, до но ч и , до полуночи, до (первых, вторых, третьих, последних) пету хов. Przytaczam materiał z wyrazem ночь. Konstrukcje bez deter minanta: Больно длинны у меня скаэки-то - убьетесь. До ночи буду сказыватЫ ["Новый мир" 1984, » 12]; Все время с ним (няня с ре бенком) ходит, с рук не спускает и прямо гуляет с ним до ночи [Зощенко]; Потом Воше до ночи читал им свои записки [Гордин]. Konstrukcje z determinantem: Людвик тоже рассказывал о себе, о том, что работать приходится до ночи ["Октябрь" 1982, N* 12]; Рыбак и витязь на брегах До темной ночи просидели [Пушкин]; Ты уйдешь, а она плачет до самой ночи [Ганина]; Проговорили до глубокой ночи ["Октябрь" 1982, № 12].
Polszczyzna ma dokładnie taką samą konstrukcję, por. do nocy, do późnej nocy i t p .
Konstrukcja inchoatywna i finitywna użyte łącznie tworzą zło żone struktury syntaktyczne o charakterze interpozycyjnym: с + dopełniacz + fio + dopełniacz (с утра до вечера, с утра до ночи. с полудня до вечера, с ночи до рассвета itp.) i от + dopełniacz + до + dopełniacz (от утра до ночи, от вечерней зари до полуночи itp.). Przytaczam konteksty z użycie» щ / х & г и ночь bez determi nanta: (Пааво) попрежнему работал с утра щ о ночи [Грин]; С утра до ночи, с ночи до рассвета Нас ожидал народ по деревням [Иса ковский]; С шести часов утра и до двенадцати часов ночи, на весь город гремели иерихонские трубы радиотрансляционного узла [...] Волка больше бы устроило, если бы трубы гремели с ночи до утра, когда он промышлял, шум ему шел бы на пользу [Яшин]; (Иван Дмит- рич) должен был от утра до ночи давать грошовые уроки [чехов].
Obu konstrukcjom rosyjskim odpowiada schemat polski od + do pełniacz + do + dopełniacz (od rana do nocy, od świtu do zachodu
itp.). Należy jednak zauważyć, że polszczyzna współczesna nie dostarcza przykładów takich realizacji schematu, które w części inchoatywnej miałyby wyraz noc. Konstrukcje w rodzaju: od nocy do świtu, od nocy do rana nie brzmią dziś dobrze i przez niektórych moich informatorów określane były jako dziwaczne. Niektórzy z nich mieli też trudności w określeniu początkowej granicy lokali- zatora (czy с ночи - od nocy znaczy <tod początku nocy» czy też «od końca nocy»?). Faktem jest, że konstrukcje rosyjskie używane są w pierwszym znaczeniu i że pojedyncze dawniejsze polskie uży cia są tego samego typu, por.: Tamten astronom od nocy do rana, Do gwiazd wyprawia połowy [Mickiewicz]; Szaleją wściekłe wichry, a deszcz leje od rana do nocy, od nocy do rana, tygodniami cały mi [Przybyszewski]9 .
Instytut Filologii Rosyjskiej Uniwersytet Łódzki Казимеж Байор ЗАМЕЧАНИЯ ОБ ИЗБРАННЫХ ВРЕМЕННЫХ КОНСТРУКЦИЯХ С ЛЕКСЕМОЙ НОЧЬ (НА ФОНЕ ПОЛЬСКОГО ЯЗЫКА) Ночь вместе с несколькими другими словами составляет лексикосемантическую группу, охватывающую своим временным объемом 24 часа, т.е. сутки. Кроме ука занного слова имеются в виду еще, между прочим, его антоним - день. слова, обозначающие утреннее время: заря, свет, рассвет, восход (солнца). утро ; сло ва, обозначающие вечернее время: закат, заход (солнца). сумерки, вечер и сло ва, обозначающие время в середине дня и ночи, т.е. полдень и полночь. В статье подвергаются детальному анализу предложные образования темпораль ного типа со словом ночь и сопоставляются с соответствующим функционально-се мантическим материалом польского языка.
