A C T A U N IV E R S IT A T IS L O D Z IE N S IS
FO LIA O EC O N O M IC A 165 61-71 2003
(Acta Univ. Lodz, Folia oecon.)
A dam Dąbrowski*
W S P Ó Ł Z A L E Ż N O Ś C I S Y S T E M O W E W R E G IO N IE - W Y B R A N E P R O B L E M Y
Od pew nego czasu obserw uje się w literatu rze ekonom icznej w zrastające zainteresow anie p ro b lem a ty k ą funkcjo n o w an ia i rozw oju regionu. D o strzeg a się bow iem , iż przestrzenny w ym iar fu n k cjo n o w an ia g o sp o d ark i staje się istotnym uw arunkow aniem rozw oju. W analizach regionalnych w ykorzystuje się przy tym d o ro b e k szeregu n a u k ekonom icznych, m .in. m a k ro i m ik ro -ekonom ii, polityki gospodarczej, geografii -ekonom icznej itp. Szczególne m iejsce w prow adzonych b ad a n ia ch zajm ują kwestie delim itacji jed n o stek regionalnych w edług przyjm ow anych kryteriów . Z agadnienie to analizow ane jest w różnych aspek tach , co stanow i potw ierdzenie złożonego c h a ra k te ru p o d m io tu rozw ażań, jak im jest region. W pracach podejm ow ane są problem y dotyczące zarów no poszczególnych elem entów fu n k cjo n o w an ia regio n u , jak i te, k tó re obejm ują swym zasięgiem całokształt spraw zw iązanych z miejscem regionu w system ie społeczno-gospodarczym kraju . W następstw ie tej dyw ersyfikacji istnieje wiele sposobów u jm ow ania b adanych procesów o ra z tr a k -to w an ia przedm iotu bad ań .
W świetle literatu ry p rzedm iotu b ard zo interesującym ok azu je się być podejście system owe, gdzie region traktow any jest ja k o specyficzny podsystem większej całości, ja k ą jest g o sp o d a rk a danego kraju.
P o trzeb a podejścia system ow ego d o obiektu b adań zrodziła się w różnych dyscyplinach naukow ych niezależnie od siebie. P o p u la rn o ść tej m eto d y wiąże się m .in., z bogatym ap a ratem pojęciow ym cybernetyki pozw alającym na an alizę zw iązku wielu zjaw isk, k tó ry c h w yjaśnienie w inny sp o só b byłoby niemożliwe. W artykule pod jęta zostanie p ró b a prezentacji w ybranych w spółzależności w ystępujących system ow o, z w ykorzystaniem w ybranych
pozycji literatu ry , k tó ra u to ro w a ła d ro g ę d la podejścia system ow ego, nie tylko w regionalistyce.
W stępnym etapem rozw ażań będzie przedstaw ienie term inologii dotyczącej te m a tu o pracow ania.
Pojęciem podstaw ow ym jest system. Istnieje wiele definicji tego term in u , d lateg o zo stan ą zap rezentow ane tylko niektóre, zdaniem a u to ra , najpełniej o d d ając e isto tę zagadnienia.
W ed łu g klasycznej ju ż pozycji A . D . H a lla 1 system je st to „ z b ió r obiektów w raz z relacjam i istniejącym i m iędzy tym i obiektam i o raz pom iędzy ich w łasnościam i” . L. V. B ertalanffy2 form ułuje to w następujący sposób: „ z b ió r elem entów pozostających we wzajem nych relacjach” . E ncyklopedyczna definicja określa system ja k o „w yodręb n io n y z otoczenia zbiór elem entów m a te ria ln y c h ” m ających w zajem ne pow iązania w ew nętrzne i rozw ażanych z określonego p u n k tu w idzenia ja k o całość” . J. H ebr, J. V ep rek 3 z kolei system rozum ieją ja k o „celow o określony zbiór elem entów i zb ió r sprzężeń m iędzy nim i, k tó re w spólnie określają właściwości całości” 4.
P rzytoczone definicje są w istocie zbieżne, gdyż w szystkie ja k o w arunek istnienia system u zakład ają w ystępow anie „elem entów , w zajem nych pow iązań m iędzy nim i o ra z cechy całościow ości” . Z tych fu n d a m en taln y ch założeń w y n ik ają d alsze w nioski d o ty czą ce w spółzależności system ow ych i ich właściwości.
D rugim zasadniczym pojęciem , któ ry m będziem y się posługiw ać w naszej pracy, jest term in „ re g io n ” . D efiniując go n ap o ty k am y b ard zo isto tn ą barierę m eto d o lo g iczn ą zw iązaną z kryteriam i delim itacji. Z naczenie tego p ro b lem u polega n a tym , iż w zależności od przyjętej podstaw y delim itacji m o ż n a stw orzyć ró ż n o ra k ą typologię. Z godnie z teo rią ten sam obiekt m oże być elem entem różnych system ów , a więc i jego w łaściw ości ulegną w ślad za tym zm ianie. S tan ten p o w o d u je, iż pew ne cechy zd elim ito w an eg o regionu m ają c h a ra k te r szczególny dla danej klasy system ów .
Pojęcie definiow ane ja k o region ekonom iczny m a następujące znaczen ie5. ,,[...] przestrzen n y k o m p lek s p ro d u k c y jn o -u słu g o w y p ow stały w w yniku terytorialnego podziału pracy, w yróżniający się swoistą stru k tu rą ekonom iczną i społeczną. D o ch arakterystycznych cech regionu ekonom icznego należą [...] silne zw iązki i sprzężenia w ew nętrzne o ra z pow iązania jego gosp o d ark i z g o sp o d a rk ą innych regionów [...]” *. W ydaje się je d n a k , że stopień
izo-1 A. D. H a l l , Podstawy techniki systemów. Ogólne zasady projektowania, PW N, W arszawa 1968, s. 23.
2 V. L. B e r t a l a n f f y , Ogólna teoria systemów, PW N, W arszawa 1981, s. 14.
3 J. H a b r , J. V e p r e k , Systemowa analiza i synteza, PWE, W arszawa 1976, s. 18.
4 Ibidem, s. 32.
5 Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PW RL, W arszawa 1984. * J. H a b r , J. V e p r e k , op. cit., s. 43.
m orfizm u regionów w yznaczonych n a podstaw ie d anego k ryterium jest duży zaró w n o w znaczeniu stru k tu raln y m , ja k i funkcjonalnym .
D la p otrzeb o p ra co w an ia posłużym y się klasyfikacją o p a rtą n a trzech podstaw ow ych kryteriach. R egionalizacja fizyczno-gospodarcza o p a r ta jest n a n a tu ra ln y ch przesłankach delim itacji obszarów ze względu na w ystępujące p o d o b ień stw a fizjograficzne. D rugim kryterium jest po d ział adm inistracyjny m ając y decy d u jące znaczenie w procesie z a rz ą d z a n ia d an y m o b szarem . W reszcie ostatnie, to regionalizacja g o sp o d arcza, a w szczególności zaś poziom rozw oju, c h a ra k te r i stru k tu ra gospodarcza obszaru. W zależności od potrzeb m o żn a w yróżnić szereg klasyfikacji, przyjm ując za p odstaw ę podziału np. czynniki społeczne, k ulturow e, dem ograficzne itp. S ytuacja k o m plikuje się w p rz y p ad k u stosow ania k ryteriów tru d n o m ierzalnych lub wręcz niekwantyfikowalnych. C o do jednego m ożem y się zgodzić, iż niezależnie od przyjętych kryteriów regionalizacji, „ob szary w yodrębnione na p odstaw ie odpow iednich kryteriów ja k o pew ne podsystem y gosp o d ark i naro d o w ej nazyw am y regionam i” 7.
Zagadnienie precyzyjnej delimitacji, a co za tym idzie identyfikacji regionu- -system u i jego otoczenia, należy d o najtrudniejszych z a d ań analitycznych. W p raktyce zd arza się często, że granice regionalizacji adm inistracyjnej i gospodarczej m ogą lub nie w ykazyw ać dużych zbieżności. Jest to n atu ra ln e, a zarazem b ard zo niekorzystne zjaw isko u tru d n iając e kom pleksow e ro z -w iązy-w anie problem ó-w na danym terenie.
K o rz y sta ją c z idei podejścia system ow ego w stu d iach reg io n aln y ch i u rb a n isty c z n y c h 8, d la naszych p o trz e b m ożem y przyjąć u p ro sz czo n y schem at regionu - system u, w yznaczając tym sam ym o bszar identyfikacji. Jest to ty p regionu społecznogospodarczego zaw ierający podstaw ow e p o d -systemy, którego szczególnym przypadkiem m oże być np. obszar województwa. Ja k w ynika z prezentow anego schem atu region-system sk ład a się z trzech podsystem ów : ludność (L), zagospo d aro w an ie (Z), przestrzeń (P). Pom iędzy nim i za chodzą w spółzależności o ch arak terze system ow ym . D o d a tk o w o w yróżniono podsystem w ładzy (W ) ja k o czynnik w iodący w procesie ste ro w an ia system em . Z agadnienie to wiąże się z cechą hierarchiczności i p ro -gresywnej centralizacji. W procesie rozw oju systemu o raz jego funkcjonow ania je d n a z jego części staje się ce n traln a i spełnia funkcje sterujące. Z godnie z teorią, każdy elem ent jest jednocześnie podsystem em o określonej stru k tu rze i w łaściw ościach. P odkreślenie dotyczy w jednakow ym stopniu regionu ja k o całości, będącego elem entem większego system u jak im jest niew ątpliw ie cały k raj, ja k i każdego z jego w ew nętrznych podsystem ów .
7 Polityka gospodarcza, red. B. W iniarski, PW N, W arszawa 1999, s. 340.
" Por. m.in.: P. B u r y , T. M a r k o w s k i , J. R e g u l s k i , Podstawy ekonom iki miasta, Fundacja rozwoju przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź 1993.
t
< s >
W - podsystem sterujący (wtadza lokalna); L - podsystem ludności; Z - podsystem zagospodarowania; P - podsystem przestrzeń.
Rys. 1. Region ekonomiczno-społeczny Ź r ó d ł o : O pracowanie własne.
A naliza podsystem u „lu d n o ść ” (L) p o w in n a obejm ow ać wszelkie procesy dem ograficzne, w tym s tru k tu rę wieku, płci, zaw odow ą, zasoby pracy itd. P odsystem „ z a g o sp o d a ro w a n ie ” (Z) stan o w ią śro d k i i m a ją te k trw ały p ro d u k cy jn y i nieprodukcyjny, jego stru k tu ra „d z iałow o"gałęziow a i fu n k -cjo n aln a, in fra stru k tu ra ekonom iczna i społeczna. Podsystem „ p rzestrz eń ” (P) w naszym rozum ieniu obejm uje0:
- przestrzeń ekonom iczną (całokształt stosunków ekonom icznych, podm ioty gospodarcze, środki i narzędzia ekonom iczne, rynek),
- przestrzeń fizyczną (w arunki fizjograficzne, zasoby naturalne, ekosystem ), przestrzeń społeczną (wszelkie zjaw iska społeczne n a danym terenie), - przestrzeń polityczną,
- p rzestrzeń kultu ro w ą.
M im o iż czynniki w ym ienione pow yżej są ró żn e, to je d n a k p ra w a rządzące ich w zajem nym i relacjam i są takie sam e. S tosując zasadę hom ologii logicznej m ożem y przyjąć, że jeżeli d an y obiekt jest system em , to m usi p o siad ać pew ne ogólne cechy system u. Nie w yklucza to istnienia cech pozasystcm ow ych. W racając d o p rzedm iotu naszych ro zw ażań, aby p o -szczególne elem enty tw orzyły całość (w sensie cybern ety czn y m ), m u szą istnieć m iędzy nimi sprzężenia. Z b ió r tychże sprzężeń stanow i stru k tu rę system u, w naszym p rz y p ad k u regionu. Jedne z bardziej sp ek tak u larn y ch
9 Podział przyjęto za: B. J a ł o w i e c k i , Kształtowanie polskiej przestrzeni tv latach
przejaw ów sprzężenia w ystępują w relacji ludności i przestrzeni L = P, tow arzyszą kształtow aniu się np. systemu osadniczego. M a ono, ja k i w po zo -stałych p rz y p ad k ac h , c h a ra k te r zw rotny. W procesie tym uczestniczy d o d a t-kow o trzeci zasadniczy podsystem układu regionalnego, tj. zagospodarow anie. P rzestrzeń pełni w tym w yp ad k u funkcję łącznika. R elacje zachodzące m iędzy tym i podsystem am i m o żn a przedstaw ić w form ie uproszczonego schem atu (rys. 2).
*
Uwaga: • Związki oznaczone linią przeryw aną oznaczają sprzężenia zwrotne. Rys. 2. Sprzężenia zwrotne w regionie-systemie
Procesow i rozw oju regionu tow arzyszy zatem szereg w spółzależności, k tó re m ają w łaśnie c h a ra k te r system owy.
Je d n ą z podstaw ow ych właściwości system u jest cecha całościow ości. R egion będzie stanow ił całość w sensie cybernetycznym , jeżeli istnieje reguła u stalająca stan y jego elem entów w relacji d o otoczenia, czyli d o zbioru w szystkich o b iek tó w nie należących do system u. Innym i słowy, m usi istnieć m o żliw ość delim itacji d an e g o re g io n u , a ta k o k re ślo n y „ o b ie k t” m usi p o siad ać relacje z jeg o otoczeniem . W przy p ad k u sto so w an ia podziału ad m inistracyjnego ja k o kryterium delim itacji, otoczeniem będzie cały o b szar kraju, poza danym województwem. Otoczenie bliższe będą stanowiły oczywiście w ojewództwa sąsiadujące. W sytuacji analizow ania regionu uprzem ysłow ionego, jego otoczeniem będzie strefa poza obszarem uprzem ysłow ionym . W arunkiem c a ło śc io w o ści je s t ró w n ie ż n iew y stęp o w an ie o b ie k tó w iz o lo w a n y c h , co staraliśm y się p o k az ać w dalszej części opraco w an ia.
Z g odnie ze znanym stw ierdzeniem A rystotelesa, całość je st czym ś więcej n iż p ro s tą su m ą części. O zn acza to , iż o fu n k c jo n o w a n iu całości nie m ożem y sądzić jedynie na p odstaw ie znajom ości fun k cjo n o w an ia elem entów ją tw orzących. P osłużm y się zatem częstym przykładem prezentow anym dla zo b razo w a n ia tego stw ierdzenia z dziedziny n au k ścisłych. W łaściw ości
zw iązku chem icznego są zupełnie różn e niż pierw iastk ó w w chodzących w jego skład, a naw et różne od w łaściw ości m ieszaniny tychże elem entów . System jest właśnie takim „zw iązkiem chem icznym ” , k tó reg o cechy w ynikają z fa k tu , iż elem enty go tw orzące p o zo stają w takiej a nie innej w zajem nej relacji. W ydaje się, że n a gruncie naszych rozw ażań b ard zo w yraźne cechy całościow ości w ykazuje np. system „m ia sto ” , będący integralnym elem entem system u „ re g io n ” . W m ieście k o n ce n tru ją się wszystkie elem enty opisyw ane wcześniej przy charakterystyce regionu. T en specyficzny konglom erat ludności, przestrzeni i za g o sp o d aro w a n ia w ykazuje typow e właściwości system ow e. Jest to więc typow y „zw iązek chem iczny” o cechach, k tó re nie d a się w yprow adzić z sam ych tylko właściwości działania jego elementów. Przyjm ując jednocześnie hierarchiczną stru k tu rę system u-regionu m ożna, naszym zdaniem , uznać, iż system wyższego rzędu w sto su n k u d o m iasta, po siad ający te sam e elem enty tw orzące, m a od niego w iększą złożoność. Jest w obec tego rów nież całością. K ażdy elem ent tego uk ład u p o siad a określony sp osób działania, określający relację m iędzy stan am i wejść i wyjść.
B ardzo interesujące w yjaśnienie tego zagadnienia przedstaw ił O. L a n g e 10. Stw ierdził m ianow icie, iż „[...] dla w yznaczenia sposobu d ziała n ia uk ład u nie w ystarczy znajom ość sposobów d ziałan ia elem entów u k ład u , k tó ry ch m atem atycznym wyrazem jest m acierz, trzeba p o n ad to znać m acierz stru k tu ry u k ład u , w yrażającą sieć sprzężeń m iędzy elem entam i. S posób d ziałan ia takiego u k ład u zależy zarów no od m acierzy sposobów d ziałan ia elem entów , ja k też od m acierzy stru k tu ry układu. D ziałanie system u m oże więc ulec zm ianie tak że wów czas, gdy zm ienią się sprzężenia m iędzy elem e n ta m i” . Z aprezentow ane wnioski teoretyczne m ają istotne znaczenie natury praktycznej w analizie w spółzależności w ew nątrzregionalnych. Z m ian a sposobu d ziała n ia jed n eg o z podsystem ów (np. podsystem „lu d n o ść ” ) pow oduje m odyfikację c h a ra k te ru p o w iąz ań z innym i podsy stem am i. W n astęp stw ie, zg o d n ie z przedstaw ionym wyjaśnieniem m atem atycznym , następuje zm iana sp o so b u d ziała n ia system u-regionu ja k o całości.
B ardzo isto tn y m za gadnieniem w analizie system ow ej je st p ro b lem o tw artości system u względem otoczenia. O stopniu otw arto ści decyduje to, czy system zaw iera elem enty brzegow e, a więc takie, k tó re nie są sprzężone z innym elem entem , ale przynajm niej jeden elem ent jest z nim i sprzężony. N a gruncie naszych rozw ażań cecha ta po siad a duży w alor p raktyczny. W łaściw ość ta określa zw iązek regionu z jego otoczeniem , a tym sam ym ułatw ia zrozum ienie problem ów zw iązanych z funkcjonow aniem i sterow aniem rozw oju regionu.
W szystkie z w yróżnionych przez n as podsystem ów zaw ierają elem enty brzegow e, łączące go z innym podsystem em otoczenia. L u d n o ść d an eg o
regionu (w ojew ództw a) stanow i część ludności m ak ro reg io n u , k raju , przy czym n a skutek m igracji w ahadłow ych zw iązek ten jest szczególnie silny. W ładza regio n aln a stanow i elem ent system u w ładzy państw ow ej. K o n k re tn y zakład przem ysłow y jest częścią danej gałęzi i zagospodarow ania. Pracow nicy tam zatru d n ien i są zaś elem entem regionalnego i ogólno k rajo w eg o rynku pracy. P rzykładów potw ierdzających tę w łaściw ość jest oczywiście znacznie więcej.
Innym i słowy, w regionie nie m oże istnieć żaden podsystem izolow any, tzn. taki, że nie jest on sprzężony z żądnym elem entem , ani żaden elem ent nie jest sprzężony z nim. Szczególnym przypadkiem sprzężenia jest sprzężenie zw ro tn e {feedback), k tó re ze względu n a swój c h a ra k te r je st p o d staw ą ważnej właściwości systemu ja k ą jest hom eostaza, czyli zdolność utrzym yw ania rów now agi.
Z godnie z prezentow anym schem atem m ożem y p rzykładow o w yróżnić poszczególne typy sprzężeń w ew nątrzregionalnych.
W relacji L Z istnieje związek m iędzy zasobam i pracy a pro d u k cją. Z jednej strony zagosp o d aro w an ie określa ch a ra k te r za tru d n ien ia, wpływa n a w ydajność, z drugiej zaś w procesie w ykorzystania pracy tw orzy się i kształtuje tenże m ajątek . T e z kolei determ inują przyszłe zatru d n ien ie itd.
Z m ian a stan u jednego elem enty w pływ a na stan drugiego poprzez układ wejście - wyjście i ponow nie staje się bodźcem zm ian elem entu inicjującego. Jest to rów nież typ sprzężenia zw rotnego.
W relacji Z P przykładem zw iązku o charakterze system owym są problem y zw iązane z zagospodarow aniem przestrzeni i lokalizacji działalności g os-podarczej w regionie. Ten charakter wzajemnych relacji m a, ja k w poprzednim p rz y p ad k u , po stać sprzężenia zw rotnego. K a żd a inw estycja lo k o w an a jest przecież w k o n k retn y m realnym punkcie przestrzeni, zm ienia w obec tego jej strukturę w stopniu proporcjonalnym do jej typu i skali. T ak przekształcony u kład przestrzenny wpływa na lokalizację i w ykorzystanie m a ją tk u , zarów no w sensie pozytyw nym na skutek znanego zjaw iska .,korzyści zew nętrznych” , ja k i negatyw nym .
B ardzo interesujący w ydaje się być związek in fra stru k tu ry ekonom icznej z podsystem em przestrzeni. W y n ik a o n , naszym zdaniem , z d u aln eg o ch a rak teru infrastruktury. Jest ona jednocześnie elem entem zag o spodarow ania o ra z, ze względu n a specyfikę, elem entem łącznikow ym i transm isyjnym . B ezpośrednią konsekw encją tego jest, ja k sądzim y, jej szczególna p o d a tn o ść i w rażliw ość n a wszelkie zaburzen ia w ew nątrzsystem ow e. Staje się o n a także nośnikiem sprzężeń.
S topień otw artości regionu ja k o system u jest duży, co w a ru n k u ją jego pow iązan ia z g o sp o d a rk ą innych regionów . Część elem entów m a c h a ra k te r endogeniczny ze względu na spełnianą funkcję, np. in fra stru k tu ra techniczna zakładów przem ysłow ych, niektóre obiekty obsługi i in fra stru k tu ry społecznej
itp. Je d n a k i w tym p rzy p ad k u m o żn a w ykazać, iż zw iązki pośrednie w ystępują, co stanow i jednocześnie potw ierdzenie system ow ego c h a ra k te ru zw iązków w ew nątrzregionalnych.
C ech a o tw a rto śc i system u -reg io n u m a isto tn e znaczenie w p ra k ty c e gospodarczej. P ow oduje o n a, że zakres decyzji podejm ow anych w danym system ie, k tó ry ch skutki nie o d d ziału ją na otoczenie i p ozostałe podsystem y jest znikom y. Z drugiej zaś strony wiele działań p odejm ow anych poza dan y m regionem pow oduje reakcje w ew nątrz niego, w w yniku zaistnienia w spom nianych zależności.
R ealia gospodarcze m inionych okresów d a ją wiele d o w o d ó w na to, że w łaściw ość ta była w przeszłości nie uw zględniana, b ąd ź ig n o ro w a n a . Skutkiem tego były napięcia w sferze gospodarczej przejaw iające się m .in. złą stru k tu rą inwestycji, niedoinw estow aniem in fra stru k tu ry , n ie p ro p o rc -jo n aln y m rozw ojem regionów , konfliktem hory zo n taln o -w erty k aln y m itp.
Z agadnienie o tw artości system u wiąże się z pojęciam i rów now agi, stab il-ności, w rażliw ości i autoregulacji.
K o lejn ą właściw ością system u - regionu jest ho m eo staza ro z u m ia n a ja k o zdolność do zachow ania stanów istotnych zm iennych w określonych granicach. R egion p o siad a o k re ślo n ą „ o d p o rn o ść ” na zakłócenia w ew n ątrz - i ze- w nątrzsystcm ow e, co w ynika z istoty system u. Jest on w stanie niw elow ać efekty destruktyw nych „w strząsów ” , skłaniając się tym sam ym ku stabilności. Istnieją je d n a k pew ne progi poziom u bodźca dezintegrującego, któ ry ch przekroczenie grozi destabilizacją system u. Z jaw isko takie m oże w ystąpić w p rzy p ad k u oddziaływ ania n a dow olny elem ent system u. D e cydującą rolę o dg ry w a w tym w ypadku siła bodźca dezintegrującego o ra z k ierunek jego oddziaływ ania. In n a będzie reakcja system u „ m ia sto ” na w yłączenie z uży t-k o w a n ia podrzędnej uliczt-ki osiedlow ej, a in n a na zam t-knięcie głównej arterii tranzytow ej. A nalogiczny zw iązek zaistnieje p ra w d o p o d o b n ie w p rzy p ad k u odłączenia urządzenia sieciowego in fra stru k tu ry technicznej. W ybudow anie d użego za k ła d u przem ysłow ego, przykładow o, przekształca zasadniczo stru k tu rę o b sza ru i jednocześnie akceleruje zm iany w wielu dziedzinach to w a -rzyszących. Z a k re s tych o d d ziały w a ń w y kracza niekiedy znaczn ie poza o b szar bezpośredniej lokalizacji (zm iana w ykorzystania cz ynnika ludzkiego, m igracje, trw ałe zagospo d aro w an ie terenu itd.). W ytw orzenie się takiego b ieguna w zrostu o ch a rak terze lokalnym pow oduje wiele następ stw , k tó ry ch w yjaśnienie w ydaje się być zbieżne z koncepcjam i teoretycznym i.
R egion, ja k sądzim y, w ykazuje rów nież w pew nym sto p n iu właściw ości ad a p ta cy jn e, co uznaw ane jest za w ażną właściw ość system ów . Z ależą one je d n a k od sto p n ia decentralizacji układu.
D la w yjaśnienia tej właściwości m ożem y posłużyć się przykładam i prezen-tow anym i uprzednio. Im zm iana dotyczy istotniejszego elem entu z p u n k tu w idzenia system u, tym jeg o reak cja będzie silniejsza i obejm ie więcej
elem entów . Specyficznie w zm ocniony sygnał m oże „w y trącić” z rów now agi te podsystem y, k tó re na d an y bodziec w ykażą m a łą o d p o rn o ść. S ytuacja ta k a zag raża fu n kcjonow aniu regionu - system u ja k o całości w sensie cybernetyki. Szczególny przypadek m a miejsce w ów czas, gdy czynnikiem destabilizacji staje się podsystem sterujący - w ładza. Z godnie z zasad ą hierarchii w system ie, wszelkie zm iany w podsystem ie stero w an ia w yw ołują najw iększe reperkusje w pozostałych elem entach. Zw iązek ten jest w ynikiem roli, ja k ą odgryw a podsystem sterujący w procesie fu n k cjo n o w an ia i ro z w oju regionu. System ad ap tacy jn y , jak im w określonym sto p n iu jest ró w -nież region, m oże utrzym yw ać stabilność wszystkich tych zm iennych, k tó re są isto tn e dla jego d ziałania w granicach koniecznych d la zach o w an ia spójności (koherentności) system u. Z aistnienie tej w łaściw ości u w a ru n k o w a -ne jest je d n a k spełnieniem kryteriów stabilności ogól-nej, o której była m o w a powyżej.
Poszczególne podsystem y regionu posiadają określony zakres niezależności. Nie oznacza to, naszym zdaniem , iż w ykazuje on w pew nym zakresie cechę addytyw ności. W przypadku bowiem , gdy d an a zm iana nie dotyczy zmiennych isto tn y ch d la stru k tu ry system u, nie zagraża jego istnieniu ja k o całości. M igracje niewielkiej liczby ludności, decyzje konsum pcyjne rodziny czy w skali m ik ro nie są w stanie wywołać destabilizacji w regionie.
R egion jest tak że bez w ątpienia system em dynam icznym , w znaczeniu zm ienności w czasie. W trakcie tego procesu przekształceniu ulegają p o -szczególne jego elem enty, ja k i c h a ra k te r pow iązań m iędzy nim i. Z jaw isko tak ie przyjęło się określać term inem rozw ój. Z agadnienie istoty tego term in u w ym agałoby szerszego om ów ienia, gdyż należy d o najistotniejszych pojęć, nie tylko w n au k a ch ekonom icznych. R am y tem atyczne o p ra co w an ia nic pozw alają je d n a k na szczegółową analizę, a m ało w yczerpujące uproszczenia nie w ydają się użyteczne z p u n k tu w idzenia celu opraco w an ia.
Ja k wcześniej stw ierdziliśm y, region jest system em dynam icznym i o t-wartym . W kontekście obydw u cech bardzo interesujące wydaje się zagadnienie teleologii system u.
R o zró żn ia się trzy zasadnicze cele system u11:
- osiągnięcie pew nego stan u lub ciągu stanów , przy czym dotyczy to alb o stan u system u, albo stan u jeg o otoczenia lub sto su n k u m iędzy stanem otoczenia a stanem system u,
- osiągnięcie określonej stru k tu ry system u, - osiągnięcie określonego za chow ania system u.
W ydaje się, że w p rz y p ad k u regionu w pierw szym rzędzie zm ierzam y do realizacji d rugiego typu celu, a następnie dążym y d o d an eg o za ch o w a n ia system u. N ie bez znaczenia jest oczywiście h iera rch ia celów ze względu n a
szczebel ich w yznaczania, zakres problem ów nimi objętych o ra z to , czy są one pośrednie bądź ostateczne.
W ujęciu m ikroekonom icznym za cel fu n k cjo n o w an ia regionu m o żn a uznać:
- osiągnięcie optym alnego stan u podsystem ów , - stabilność i rów now agi cząstkow e,
- p ro p o rcjo n aln y i zrów now ażony rozw ój.
F u n k c ja celu nie m oże obejm ow ać jedynie w ielkości m ierzalnych, co w procesach społeczno-ekonom icznych jest rzeczą n atu ra ln ą.
N aszym zdaniem system „reg io n ” p o siad a cechę ekw ifinalności, czyli zdolności o siągania tego sam ego stan u końcow ego różnym i drogam i dojścia i od różnych stan ó w w yjściow ych. Je st to jed n o cześn ie je d n a z cech system ów otw artych. Jak w iadom o, sposobów realizacji danego celu finalnego je st w p raktyce wiele. K w estią o tw a rtą jest n ato m iast w ybór środków i m eto d jego osiągania. W teorii przyjęto rów nież, iż ekw ifinalność jest w spółodpow iedzialna za zdolność d o regulacji. Ja k sądzim y, jest to zw iązane z p osiadaniem przez system m echanizm ów stabilizujących i „łag o d z ący c h ” bodźce destrukcyjne. M echanizm y te pozw alają na k om pensow anie odchyleń i reakcji, k tó re są niezgodne z celem d ziałania system u. O pisane zjaw isko być m oże nie przejaw ia się w regionie w sposób bezpośredni, niem niej jego sym ptom y są zauw ażalne. Z rozum iałe, iż przypadek ten w ystąpi jedynie w ów czas, gdy nie zo stan ą przekroczone granice sam oregulacji, tj. p ró b m aksym alnej wrażliwości system u.
P o d sum ow ując nasze rozw ażania m o żn a stw ierdzić, że region jest b ard zo złożonym , dynam icznym system em , któ reg o rozw ój p o d p o rz ą d k o w a n y jest praw om system owym . A nalizow anie ich jedynie na podstaw ie m cchanistycznej wizji procesów byłoby, ja k sądzim y, niepełne lub naw et błędne.
W o p raco w an iu zaprezen to w an o jedynie w ybrane w spółzależności sys-tem ow e, ja k ie m o g ą w ystępow ać w regionie. N ie oznacza to oczywiście, że są to wszystkie właściwości system ow e, ja k ie m o żn a dostrzec w fu n k -cjo n o w an iu tej skom plikow anej stru k tu ry przestrzennej, a co się z tym w iąże, m ożliw e pro b lem y , ja k ie w y stęp u ją w procesie fu n k c jo n o w an ia system u - regionu. W iele z nich, dotyczących np. m echanizm ów rozw oju, stero w an ia, stabilności, o tw artości, ergodyczności system u, stanow i o sobny p roblem badaw czy. Z akres zjawisk jak i obejm ują swym zasięgiem te pojęcia m oże być przedm iotem odrębnych rozw ażań naukow ych.
W ydaje się, że ja k o w niosek ostateczny z naszych d o ciek ań należałoby p o staw ić stw ierdzenie, iż w yjaśnienie źró d eł wielu n ap ięć po w stający ch w procesie rozw oju regionu należy szukać k o rzystając z m eto d o lo g ii analizy system ow ej.
A dam D ąbrow ski
SY STEM IC IN T ER R EL A TIO N SH IPS IN A REG IO N - SE LE C T ED PR O B L EM S
The article contains a presentation o f systemic interrelationships in a region. The point o f departure was a presentation o f the main systemic term inology and next the regional terminology. An attem pt was m ade in the article to assess possibilities o f using the systemic analysis in regional studies. Namely, it appears - which is confirmed by econom ic practice, th at m any phenom ena, which cannot be explained w ithout allowances made for their systemic character, can be observed in the process o f the economy operation and developm ent in the dim ension o f spatial units. Analysing selected properties and systems and assessing their presence in particular structural units o f the national economy it can be stated w ithout doubt that a region is a specific social-economic system being an element o f a bigger whole.
